AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
ƏZƏMƏTLİ SEYİDLƏR, MÖHTƏRƏM ÜLƏMALAR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Seyidlər və üləma şeyxlərin zikri
- QƏDİR-QİYMƏTİ, MƏQAMI VƏ ŞAN-ŞÖHRƏTİ UCA SEYİDLƏRİN ALLAHIN KÖMƏYİ İLƏ ZİKRİ
- Mir Seyid Hüseyn əl-Hüseyniye-Cəbəlamil
- Mir Rəhmətullah Pişnamaz
- Mir Məhəmməd Mömin Astrabadi
- Mir Məhəmməd Bağır Damad
- Nəzm
- Rübai
- Şah Təqiəddin Məhəmməd
- Əmir Əbülvəli və Mir Əbülməhəmməd
- Şah İnayətullah İsfahani
- Mir Seyid Əli Şüştəri
- Mir Kəmaləddin Məhəmməd Astrabadi və Mir Əbülqasim İsfahani
- "Sünnəti" ibarəsindən məqsəd budur
- Mirzə İbrahim Həmədani
- Mir Cəfər Möhtəsibür-məmalik
- Mir Tahir Kaşi
- Müqəddəs Məşhəd seyidləri
- Əzəmətli Səbzvar seyidləri
|
ƏZƏMƏTLİ SEYİDLƏR, MÖHTƏRƏM ÜLƏMALAR, VƏZİRLƏR, QƏLƏM SAHİBLƏRİ VƏ BƏLAĞƏTLİ ŞAİRLƏRİN ZİKRİ
Bu [ağ] vərəqləri qaralayan naqis adamın (yəni müəllif İsgəndər bəy Münşinin - Ş.F.) yadına bu səhifəni həzrət cənnətməkan şahın zamanında ali sarayda və məmləkətlərdə olan qədirləri ali seyidlərlə, bərəkət mənbəyi olan sədrlərlə, qiymətli üləmalarla, imamlarla, vəzirlərlə, mustovfilərlə, istedad sahibləri ilə, bəlağətşüar şairlərlə bəzəmək düşdü. Buna görə də həmin, fəzilət və kamal sahiblərinin bir neçəsi barədə məlumat verilir. Seyidlər və üləma şeyxlərin zikri: Münasib idi ki, bu ləyaqətli təbəqənin hörmət və ehtiramına görə onlar barədə alişan şahzadələrdən sonra danışılaydı, amma əksər hadisələrdə əmirlər və qəhrəmanlıq əhli barədə tez-tez söz açıldığından və onların vəziyyətləri tarixin yazılmasında zəruri olduğundan cəsarət qələmi [məhz] onlar barədə [əvvəlcə] məlumat verməli oldu.
198 Silah anbarı, arsenal - Ş.F. 199 "Hesablana bilmədi" olmalıdır – Ş.F.
271
SEYİDLƏRİN ALLAHIN KÖMƏYİ İLƏ ZİKRİ Əzəmətli seyidlərin hamısı gözəl və pak nəsildən olduqları üçün onlara hörmət olunur, onların ehtiramı üçün bərk ciddi cəhd edilirdi. Bu fikrin təsdiqi üçün Təbrizin Əskuyə seyidlərinə olunan həddindən çox təzim və ehtiramı misal çəkmək olar ki, onlar bir müddət cənnətməkan şahın hədsiz ehtiramına layiq olmuşdular. [Buna görə də] onları barədə indi məlumat vermək münasib göründü. O seyidlər dörd qardaş idilər: Mir Sədrəddin Məhəmməd, Əmir Nizaməddin Əhməd, Əmir Qəmərəddin və Əmir Əbülhamid. Onların babası Mir Əbülqasim alişan, zahiri və daxili gözəlliyə malik adam idi və onun sultanların yanında ehtiramı vardı. Amma, o, cənnətməkan şahın xidmətində elə yüksəldi ki, yaxınlıq, izzət və etibar mərtəbəsinə qalxdı. Elə bir mərtəbəyə ki, heç nə və heç kəs sultanların yanında belə məqam, izzət və etibar yaxınlığına nail olmamışdı. Onlar imkan daxilində olan (məqdur) və olmayan (qeyri- məqdur) hər hansı bir işin həllindən ötrü hələ heç ağızlarını açmadan istədikləri dərhal yerinə yetirilərdi. Dövlət işlərində müəyyən çətinlik (məhzurat) olmasına baxmayaraq, təxirə salınmadan onlara həftənin hən günü ənam və ehsan verilərdi. O dərəcə həyasızlaşmışdılar ki, sərkare-xassədə onların gözlərinə dəyən hər şey - libaslar, töhfə və hədiyyələr dərhal fərmanla onlara verilərdi. Tez-tez (əksər ovqat) öz xahişlərini [şaha] ərz edərdilər. O həzrət dəfələrlə Əskuyədə olan evinə getməkdən ötrü şəhərdən çıxdıqda həmin seyidlərə sevinc gətirən büsat məclisləri qururdu. O seyidlər [arama] bu mərtəbə və vəzifənin qədrini bilmədilər, öz hakimiyyətlərini hifz etməyi bacarmadılar, ağılsızlıqlarından öz ciddi işlərini dilə-dişə saldılar. Çünki onlar divan işlərini bacarmır, ali qayda-qanun barədə heç nə bilmir, mətləbdən uzaq işlər görürdülər. Get-gedə onların xilaf işləri şahın incikliyinə gətirib çıxardı. Çünki, onlar səltənət işlərində vəkillərin, vəzirlərin, sədrlərin və başqa vəzifə sahiblərinin işə təyin olunma və çıxarılmasında dəyişiklik etmək istəyirdilər. Hiyləgərlikdə onların mürəbbisi ola bilən vəzir Qazi Cahan onların yararsızlığını anlayıb inandırıcı dəlillər gətirərək [həmin seyidləri] yavaş-yavaş şahın etibar gözündən saldı. [Onlara] hökm edildi ki, bundan sonra öz evlərində qalıb çağırılmayanadək saraya gəlməsinlər. Onlara verilən soyurqallara toxunulmadı. Bu tarixçənin yazılmasından məqsəd o
272
həzrətin (Şah Təhmasibin - Ş.F.) seyidlərə etiqadındandır ki, bu təbəqəyə nə qədər yaxşılıq etmişdir. Bu vəlayətnişan dudmanda (yəni Səfəvilər dövlətində - Ş.F.) seyidlərin və var-dövlət sahiblərinin [şaha] təqdim olunması və onların işə götürülməsi, ovqafın* zəbti, dini işlərdon ötrü vəsait ayrılması sədarət vəzifəsinə aiddir. Bu vəzifəyə yüksək qədir-qiymətli, fazil, pəhrizkar seyidlərdən başqa qeyri kəs təyin edilə bilməzdi. Həzrət cənnətməkan şahın zamanında bu yüksək zümrədən iki nəfər ali sədarət vəzifəsinə layiq görüldü. Hümayun cülusun əvvəlləridə Əmir Qəvaməddin Həsən İsfahani və Mir Cəmallədin Astrabadi birlikdə sədr oldular. Mir Cəmaləddinin vəfatından sonra Hellənin fəzilət sahiblərindən olan Mir Neymətullah Helli Əmir Qəvaməddin Həsənlə birlikdə sədr təyin edildi. Əmir Qəvaməddin Hüseynin 200
Qiyasəddin Mənsur Şirazi Əmir Neymətullah Helli ilə birlikdə sədarətə şərik oldular. Mir Neymətullah xatəmül-müctəhedin Şeyx Əli Əbdüləla ilə düşmənçiliyinə və xatəmül-müctəhedinin düşməni olan şeyx İbrahim Qətifi ilə dostluğuna görə sədarət vəzifəsindən çıxarıldı və Helləyə getdi. Əllamətül-üləmayi bundan sonra sədrliyi tək idarə etməyə başladı. Amma onunla xatəmül-müctəhedin arası pozuldu. Mir onu dinsizlikdə, o isə mirzəni etinasızlıqda təqsirləndirdi. Bir gün şahın hüzurunda onlar arasında elmi bir mübahisə düşdü və savaşla nəticələndi. Həmin savaş [isə] get-gedə möhkəm söyüşə çevrildi. Həzrət şah xatəmül-müctəhidinin tərəfini tutdu və mirzə sədarətdən azad edildi. O, həmin bir neçə gündə icazə almadan Şiraza getdi. Sədarət mənsəbi isə müctəhedüz- zəmaninin istəyinə görə, elmi və əməli biliklər mücəssəməsi olan Mir Müizzəddin Məhəmməd İsfahaniyə verildi. O, bu vəzifəni səkkiz il müstəqil idarə etdi. [Amma] Həkim Kazeruninin məkri ilə vəzifədən çıxarıldı, Mir Əsədulla Mərəşi Şüştəri ali sədarət vəzifəsinə layiq görüldü və ölənədək bu vəzifədə qaldı. Onun vəfatından sonra Şah Təqiəddin Məhəmməd İsfahani bu vəzifəyə təyin edildi. Bəzi hərəkətlərinə görə şahın mübarək məzaçı ondan küsdü və o işdən çıxarıldı. Sədarət mənsəbi [ondan sonra] fəzilətli alim zümrəsindən olan Mir Məhəmməd Yusif Astrabadi və Mir Əsədullanın oğlu Mir Seyid Əliyə tapşırıldı.
200
Hüseyn yox, Həsən olmalıdır - Ş.F. 273
Mirmiran kimi məşhur olan Mir Qiyasəddin Məhəmməd o vaxtlarda İsfahanın Həsəniyyə seyidlərinin böyüyü və nəqibül- nüqəba Təqiəddin Məhəmmədin qardaşı idi. Öz irsi mənsəbinə yetmək istədi və nəhayət ali sədarət rütbəsinə layiq görüldü. Cənnətməkan şahın vəfatı vaxtı o, sədarət xalçası üstündə oturmaqda idi. Olduqca tamahı az və pəhrizkar adam idi. İsfahan darüs-səltənəsində xeyli əmlakı və adamları olduğundan oradan gələn mənfəət hesabına dolanırdı. İki oğlu vardı: [Bir oğlu] dövrün fəzilətli alimlərindən olan Mirzə Məhəmməd Məxdum, ikincisi isə olduqca əməlisaleh, dindar və pəhpizkar Mirzə Məhəmməd Əmin idi.
Başqası, ölkə seyidləri təbəqəsindən olan Mirmiran Yəzdidir. O, bu dudmanla qohumluğu sayəsində sərəfraz olan Şah Neymətullahın oğludur. Şah Neymətullah Vəli kimi tanınan sabiq Şah Neymətullahın müridləri onunla müridanə hərəkət edir, firavan yaşayırdılar. O, şahanə lütfkarlığa nail olmuşdu və çoxlu soyurqalı vardı. Həmin sülalənin əmlakı və idarələrindən əldə olunan gəlir beş min tümənə yaxın olardı. O, şahənşahlıq iltifatı sayəsində Yəzd darülibadəsində əzəmət və iqbal taxtına söykənərək gününü işrət və kamranlıqla keçirirdi. Övladlarından Şah Neymətullah və Şah Xəlilullah - hər ikisi bu dudmanla qohum olduqlarına görə başıucalıq tapdılar. Cənab mir bu dudmanın qədrini bilmədiyindən və cahan nəvvabı -Sultan Həmzə Mirzənin zamanında, əlahəzrət şahın cülusunun əvvəllərində bəzi nalayiq əməllərinə, xüsusən üsyan və tüğyandan dəm vuran Bəktaş xan Əfşarı müdafiə etdiyinə, həmçinin sədaqətdən uzaq olan başqa əməllərinə görə bu əbədi dövlət tərəfindən cəzalandırıldı. Bizim sadiqliyimiz izin vermir ki, qələm cənab mirzənin (Mirmiran Yəzdinin - Ş.F.) vəziyyəti, ucalığı və böyüklüyünü olduğu kimi yazsın. Şah Qasım Nurbəxş: O, Reyin Toroşt qəsəbəsində yaşayan qüdvətül-məsakin Seyid Məhəmməd Nurhəxşin əzız
övladlarındandır. Onun nəcibliyi, böyüklüyü və şanının ucalığı xarici görünüşündən də hamıya görünür. O, ali dərgahda şahın lütf və məhəbbətini qazanmışdı və nurbəxşiyyə** sülalə müridlərinin müraciət etdikləri şəxs idi. Rey vilayətində, Şəhriyarda və bunlara yaxın olan yerlərdə yaxşı torpaq sahələri və tarlaları vardı. Ona əksər seyidlərin soyurqallarından istifadə etmək üçün şah tərəfindən imtiaz verilmişdi.
274
müctəhcdin Şeyx Əli Əbdülalinin qız nəvəsidir. Həzrət cənnətməkan şah zamanında Cəbəlamildən gəlib, bir müddət Ərdəbil darülirşadında tədrislə, şeyxülislamlıqla və şəri işlərin həlli ilə məşğul oldu. Sonra ali dərgaha gələrək ictihad iddiasında (müctəhid olmaq - Ş.F) oldu və həzrət cənnətməkan şahın diqqətini özünə cəlb etdi. [Mir] nəfsinə nəzarət edən, ali fitrətli, kamil təbli və ali hafizəli şəxs idi. Hərdənbir ordunun [da] şəri məsələlərinin həlli ilə məşğul olduğundan hər gün onun yanına çoxlu adam gəlirdi. Katiblərin şəri sənədlərinin və məhkəmə işlərinin əmrə uyğun hazırlanmasında [bacarığına görə] onu "seyyidəl-mühəqqeqin" ("din alimlərinin seyidi"), "sənədül-müdəqqeqin" ("dini tədqiq edənlərin istinad etdikləri şəxs"), "varesi-ülumül ənbiya və-l
mürsəlin" ("Peyğəmbərlərin və mürsəllərin (göndərilmişlərin) elmlərinin varisi"), "xatəmül-mücləhidin" ("müctəhidlərin sonuncusu"), adlandırırdılar. Hərçənd üləmalar onun ardınca bu xüsusiyyəti barədə tərifli sözlər danışır və ona tabe olurdular, amma onların heç biri bu sözləri əyani şəkildə ona bildirmirdi. Olduqca bəlağətli və şirindil idi. Dolaşıq hər hansı məsələ barədə həzrət cənnətməkan şahın hüzurunda heç bir dövlət işçisi, yaxud ali şahzadələr dillənə bilmədikləri halda [şah] mirin köməyinə bel bağlayırdı. Mirin xahişləri o həzrət tərəfindən qəbul edilirdi. Onun Allah bəndələrinə, xüsusən əlsiz-ayqsızlara çox köməyi dəyirdi. Mirin fiqh, isnaəşəri məhzəbinin həqiqəti və sonralar yaradılan (mobtəde) məzhəblər haqqında çoxlu əsəri var idi.
Səmakın böyük adamlarından, dövrün fəzilətli üləma və daneşməndlərindən və fəxrüssadat v-əl üləma olan (seyid və üləmaların iftixarı) Əmir Qiyasəddin Mənsur Şirazinin şagirdlərindəndir. Ali şah dərgahında yaşamış, həzrət cənnətməkan şahın diqqətinə və mərhəməlinə nail olmuşdu. Təlim almaqdan ötrü o cənabın yanına hər gün xeyli adam təşrif gətirir, onun bildiyindən faydalanır və ifadələrindən bəhrələnirdilər. "Haşiyə bər ilahiyyəte - təcrid"
[əsərini] yazmışdır. Söylədikləri elmi
cəhətdən əsaslandırılmışdır. Mir Rəhmətullah Pişnamaz - Nəcəfi-əşrəf seyidlərindən və dövrün fəzilət sahiblərindən idi. Ali dərgahda pişnamaz vəzifəsində idi. Şahanə şəfqəti, xosrovanə izziti və ehtiramı vardı. Olduqca Allahpərəst və pəhrizkar adamdı. Ərəbcə çox yaxşı şer 275
deyirdi. Fiqh, təfsir və hədis elm[lər]ində hamıdan yüksəkdə dururdu. Mərhum müctəhid Şeyx Zeynalabdin əleyhür-rəhmənin - Allah rəhmət eləsin - şagirdi idi. Vaxtının çoxunu dərs deməklə və elmi mübahisələrlə keçirirdi (109) yüksək ifadə qabiliyyəti də vardı.
Mir Əlaün-Nəbi: Qəzvin darüssəltənəsinin Mərəş seyidlərindən [idi]. Ali dərgahda bəzi vaxtlarda müzəffər "qaziye- məəskər" ("əsgər qazisi") vəzifəsində işləmişdir. Gilanın fəthindən sonra bu vilayətin sədri kimi başqa sədrlərdən seçilirdi. Bütün dünyəvi, mənəvi məsələlərdə üsul* və rical** elmində hamıdan üstün idi. Hədisləri yaxşı bilirdi. Olduqca xoşsöhbət, zarafatcıl və təbii xüsusiyyətlərə malik adam idi. Ayini behişt olan şahın məclisində həmişə başqalarından çox müsahibə etmək şərəfinə malik idi. Olduqca təqvalı və pəhrizkardı. Zahiri görünüşcə də gözəl idi. Qərəzsiz söhbətləri, təbii danışığı ilə idrak əhlinin və həmsöhbətlərinin sevincinə səbəb olurdu.
seyidlərindən idi. Mir Fəxrəddin Səmakın bacısı oğludur. Olduqca fəzilətli, dindar, xoşəxlaq və möhkəm adamdı. Hərdənbir şer yazırdı. Yaxşı qəsidələri, qəzəlləri və rübailəri vardı. Düzgünlükdə və təqvada ali dərəcəli şəxs idi. O, həzrət xaqanın fərmanı ilə rəhmətlik şahzadənin təlimiylə məşğul olmağa başladı. İsmayıl Mirzənin istilası zamanı İranda qala bilməyərək Dekən vilayətinə getdi. Qütbşahi sülabsində şiəlik (təşəyyö - Ş.F.) məzhəbinin yayılmağa başladığına görə Dekənin əzəmətli valilərindən Məhəmmədqulu Qütbşahın xidmətində çalışmağa başladı və bu sülalə üzvləri arasında olduqca mötəbər şəxsə çevrildi. Orada vəkalət və rəhbərliyə (pişvayi) nail oldu. Hal-hazırda, bu səhifənin yazıldığı zamanda, hicri tarixlə min iyirmi beşinci ildir (miladi 1516/17), o, sağ-salamatdır və hər bir diyarın nəyəsə ehtiyacı olan adamları öz xahişlərini cənab mirzənin vasitəsilə həmin ali sülaləyə çatdırılır.
Məhəmməd Damad Astrabadinin doğma oğlu və məhrum müctəhid Şeyx Əli Əbdülalinin qız nəvəsidir. Bu [qohumluğa] görə də atası "Damad" adlandırılmışdı. Qüvvətli fəhmə və əla təbə malikdir. Uşaqlığı müqəddəs Məşhəddə keçmiş, müdərrislərin və fazil adamların yanında elm öyrənmiş, az bir vaxtda böyük bir inkişafa 276
nail olmuşdu. Nəvvab İsgəndərşanın zamanında ali orduya gəlib, ali dərgahın üləmaları və fəzilət sahibləri ilə həmsöhbət olmuş, bir müddət Əmir Fəxrəddin Səmak Astrabadi və başqa alimlərlə mübahisələr etmiş, əqli və ənənəvi elmlər sahəsində öz dövrünün ən məşhur adamlarından olmuşdur. Elə bu günün özündə də öz fəzilət və kamalının nuru ilə elm mərtəbəsində parlamaqda, günəş kimi qızğın təbi ilə ətrafa nur saçmaqdadır. Həzrət cənnətməkan şahın vəfatından bu günədək ki, hicri tarixilə min iyirmi beşinci ildir, onun bir anı belə mütaliəsiz və [elmi] mübahisələrsiz ötmür. O, şərafətli vaxtının bir ləhzəsini belə boş keçirmir və hal-hazırda dünyəvi və mənəvi kamal mücəssəməsidir. Yer və göy kəşflərinin kaşefidir. Hikmət elmlərinin əksəriyyətini və çətin fənləri-riyaziyyatı, fiqhi, təfsiri və hədisi çox gözəl bilir, ali rütbəsi vardır, dini-hüquqi biliklərin ən yüksək pilləsinə qalxmışdır. Dövrün fəqihləri o cənabın yazdığı şəri fitvaları mötəbər sayırlar. Əksər elmlər sahəsində əsərləri vardır. Mənə məlum əsərlərindən hikmət inciləri və kəlam [elminin] dəqiq fikirlər məcmusu olan "Siratül-müstəqim və əfuqül-mübin", imamiyyə hədislərinin şərhinə yazdığı "Rəvaşehe-səmaviyyə", "Kitabi-kafi və Şərhe-Koleyni", "Sədrətül-müntəha" adlı Quran təfsiri, "Təazüat" adlanan "Xülqi-əmal" risaləsi, "Xolseye-mələkutiyyə", "Əyunəl- məsail", "İmazat", "Zəvabitür-rəz'a", "Səbe-Şəddad", üsul və qiyasatın müxtəsər şərhini verən "Həqqül-yəqin fi hüdusül-aləm", ibn Kəmunənin şübhəsinin rəf edilməsi üçün yazdığı "Kitabi- təqdisat" kitablarıdır. Cənab mirin bir neçə risaləsi və başqa kitabları da zühur köynəyi geymişdir (yəni qələmə alınmışdır – Ş.F.). Ümid edirik ki, o, hələ bitirə bilmədiyi əsərlərininin bitməsinə müfəvvəq olacaq, şərafətli bilgisinin gizli və hələ açılmayan kitabları işıq üzü görəcəkdir. Cənab mirin hafizəsi elə güclüdür ki, o, təbiətin xəzinəsindən, onun hafizəsinə verilən əyarlı nəğdin (pulun) hamısını hifz etmiş, əmanət kimi saxlamışdır. Təbiət xəzinəsindən onda olan bircə fuls pul da dövranın fəlsəfə səbasında yanmamışdır. Taət, təqva və ibadətdə ali dərəcəsi və yüksək rütbəsi vardır. Xülasə, onun vaxtı mütaliə, mübahisə və ilahi ibadətə sərf olunmuş və olunmaqdadır. Arabir şer yazmaqla da məşğul olur. Təvazökarlığın ali mərtəbəsinə yüksəlməsinə baxmayaraq, ariflərin ən böyüyü adlı- sanlı söz ustadı Şeyx Nizami əleyhürrəhmənin məşhur beytindəki bu buyruğa əməl edərək,
277
Yaradan elə səf düzəltdi, həmən, Şairlər sonradır peyğəmbərlərdən 201
.
sədaqətli dili ilə şerlər deyir və onları "Əşraq" təxəllüsü ilə imzalayır. Qəzəl, qəsidə və Şeyx Nizamininin mənalar bəhrindən bəhs edən "Məxzənül-əsrar" məsnəvisi kimi məsnəvi də yazmışdır. Cənab mirin şerlərinə misal olaraq, həzrət xatəmül-ənbiya sələllahi əleyli və alihin - ona və nəslinə Allahın salamı olsun - (Məhəmməd Peyğəmbər -Ş.F.) nətində 202
dediyi rübaidir ki, onu bəlağət ipinə düzmüşdür və həmin rübai bu səhifədə səbt olunur.
Ey son Nəbi, əflak sənin bəndəndir, Dünya ilə üqbayə bəzək səndəndir. Vardırmı təəccüb yeri kölgən yoxsa? Nursan elə ki, günəş sənin kölgəndir. 203
[Mir] indi İsfahan darülsəltənəsində yaşayır. Ümid edirik ki, onun şərafətli vücudu ruzigar gülşənini hələ uzun illər bəzəyəcəkdir, elm öyrənən adamlar (təlbe) onun günəş kimi parlaq işığından feyzyab olacaqlar.
mərhum Mir Seyid Əlinin oğludur. İsfahanın böyük seyidlərindəndir ki, orada "Sadat Xəlifə" kimi məşhurdur. Ata-babaları Mazandaran vilayətindəndir. Onun nəslindən olan o diyarın valisi Mire-Bozorg ruzigar hadisələrinin gedişi ilə əlaqədar İsfahana gəlmiş və orada qalmalı olmuşdur.
201
Beytin farscası: "Piş-o pəsi bəst səfe-kebriya, Pəs şoəra aməd-o piş ənbiya. 202
Nət - Peyğəmbərin tərifini əks etdirən şer - Ş.F. 203
Rübainin farscası: Ey xətme-rosəl do kovn pirayeye-tost, Əflak yeki mənbəre-noh payeye-tost. Gər şəxs to-ra saye nəoftəd çe əcəb, To nuri-yo aftab xod sayeye-tost.
278
Xəlifə Sultanın yaxşı təbi, zarafatcıllığı cənnətməkan şahın xoşuna gəlmişdi. Cənab Mir Şücaəddin Mahmud da fəzilətli və alim seyid idi, ali fitrəti vardı. Məlum olan elmləri, xüsusilə məqulatı* və hekəmiyyatı* çox yaxşı bilirdi. Onun təşkil etdiyi şərafətli məclislərdə elmlər öyrənilir, mübahisələr aparılırdı. Fəqir adamlar, dərvişlər elm öyrənmək istəyənlər öyrənmək üçün həmişə ona müraciət edirlər. Şah Təqiəddin Məhəmməd: Şiraz darülmülkününün nəsabə seyidlərindəndir. Olduqca fəzilətli və bilikli [Şah Təqiəddin] Əllami Şah Fəthullah Şirazinin şagirdlərindən idi. O, əllamətül- üləma Mövlana Mirzəcan Şirazi ilə mübahisələrə girişmiş, məqulat və hekəmiyyatda bacarıqla tərəqqiyə nail olmuş, Şirazın darül- fəzlində ifadə və tədris mərtəbəsinə ucala bilmişdir. Fazil adamların və elm öyrənmək istəyənlərin bir çoxu onun dərslərinə gəlir, ondan elm öyrənirdilər. O, öz dövrünün alimlər zümrəsindəndir. Mir Mahmud Şulestani: Şulestanın böyük seyidlərindəndir. Fəzilətli, dindar, xoşəxlaq adamdır və Şeyx Zeynəddin əleyhür-rəhmənin şagidlərindən idi. Sultanül-üləma Əmir Qiyasəddin Mənsur Dəştəki Şirazinin yanında məqulat elmlərini öyrənmişdi.
Əncəvi Şirazinin övladlarındandırlar. Mir Əbülvəli fazil seyid və təşəyyödə mütəssib fəqih idi. Fəzilət və kamalda qardaşından irəli, fiqh məsələlərində başqa fəqihlərdən artıqdı. Bu astanaye- mütəbərrikənin (yəni səfəvi xanədarının - Ş.F.) yarandığı ilk vaxtlarda rezəviyyə* mərtəbəsinə təyin edilmiş, bir müddət rövzeyi- mütəbərrikədə işləmişdir. Müqəddəs Məşhədin hakimi Şahvəli Sultan Zülqədərlə onun arasında yaranan düşmənçiliyə görə bu xeyirli sərkarlıq vəzifəsindən çıxarılıb, ali orduya gəldi və qardaşı ilə birlikdə Qazan ovqafının mütəvvəlisi** oldu. Cənnətməkan şahın ömrünün sonlarında müqəddəs səfəviyyə astanasının sərkarlığı Mir Əbülvəliyə tapşırıldı, qardaşı isə sərbəst şəkildə Qazan [xan] ovqafının mütəvəllisi vəzifəsində qaldı. İsgəndər şanlı nəvvabın vaxtında "qəzaye məskəre-zəfərəsəz" ("müzəffər əskər qazisi") vəzifəsi ona verildi. Əlahəzrət zilləllah şahın hümayun cülusu zamanı ali sədr vəzifəsinədək yüksəlib, bu hörmətli işdə çalışdı. Onun gələcək həyatı barədə sonra danışılacaqdır. Əmir Əbilvəlinin başqa qardaşı Şah Müzəffərəddin Əlidir. O, Şiraz darülmülkünün fazil adamlarından idi, orada şeyxülislamlıq
279
vəzifəsində işlədi, xasseyi-şərifə sərkarının həlaliyyət işləri üzrə vəkili ("vəkalətə-həlaliyyəte-sərkare-) oldu. İsgəndər şanlı nəvvabın hakimiyyəti zamanı o həzrətin yanında Şirazdan əbədi səltənət paytaxtına 204
gəldi, zəfərli əskər qazisi vəzifəsinə layiq görüldü. Mirə İsgəndər şanlı nəvvabın xüsusi diqqət və məhəbbəti var idi. Mirzə Məxdum Şərifi: O, Qazi Cahan Şirazinin qız nəvəsi Mir Şərif Şirazinin oğlu idi. Ali dərgahda yaşayırdı. Fəzilət və kamal sahibi idi. Ali fəhmi və fitrəti (təbiəti, xasiyyəti - Ş.F.) vardı. Yaxşı təfsirçi və hədis bilən adamdı. Olduqca söhbətcil idi. Gözəl vəz edirdi. Müqəddəs vaxtının əksər hissəsi Qəzvin Heydəriyyə məscidinin ona xas olan cəvarxanasında mövizə etməklə keçirdi. Onun vəzini dinləməkdən ötrü minbərinin ətrafına çoxlu adam toplaşırdı. Təsənnündə (sünnilikdə) şübhələnildiyindən cənnətməkan həzrət şahın diqqət və iltifatını çox görə bilmirdi. Amma bəzən yaxınlıq etdiyinə görə aləmdəkilərin şahzadəsi olan Pərixan xanımın diqqət və lütfünə yetişirdi. İsmayıl Mirzənin zamanında tam etibara malik oldu, sədarətin yarısı ona verildi. Amma təsənnün məzhəbinə rəğbəti olduğundan və rəğbət davam etdiyindən, habelə düşüncəsizlikdən onun işlərinin üstü açıldı, vəzifədən çıxarıldı. Bu barədə yeri gələndə yazılacaqdır. Şah İnayətullah İsfahani: İsfahan darüssəltənəsinin nəqiblər (nüqəba) seyidlərindəndir. Ali dərgahda zəfərli əsgər qazisi vəzifəsində işləyirdi və bu vəzifəni ləyaqətlə (kəmayənbəği) icra edirdi. Olduqca dindar və pəhrizkar adam idi. İsmayıl Mirzə zamanında əzəmətli sədarət vəzifəsinin yarısı onun oldu. İsgəndər şanlı nəvvabın vaxtında vəzifədən çıxarıldı, öz vətəninə qayıtdı. Mir Seyid Əli Şüştəri: O, Mir Əsədulla Sədrin böyük oğludur. [Mir Əsədulla Sədr] bir neçə il cənnətməkan şahın xidmətində ali sədarət vəzifəsini müstəqil idarə etmişdir. Həyatının son vaxtlarında, yaşının çoxluğundan bu vəzifədən əl çəkərək, yerini özünün sədaqətli oğluna, yuxarıda adı çəkilən Mir Seyid Əliyə verdi. O, bəzi vaxtlarda ali qiymətli atasının köməyi, bəzən isə Mir Məhəmməd Yusif Astrabadinin şərikliyi ilə həmin vəzifəni aparırdı. Bəzən nurlu (feyzəsər) Rəzəviyyə rövzəsisinin sərkarının mütəvəllisi oldu və müqəddəs Məşhəddə yaşadı. O böyük seyid, ruzigarın pakizə şəxsiyyəti, dərin fəzilətli və bəyənilən davranışlı
204
Qəzvinə - Ş.F.
280
adam kimi məşhur idi. Vəzifədə olduğu zaman öz himmət və pəhrizkarlıq ətəyini tamah çirkabına bulaşdırmadı. Onun əcdadı Şüştəp vilayətinin olduqca böyük mötərəm və məşhur adamları idilər. Qardaşı Mir Əhdülvahab böyük dövlətxahlığı və xidmətinə görə Dizful əmirliyinə qədər yüksəldi, o mülkün şəriyyat və ürfiyyat işləri ona tapşırıldı.
olublar ki, cənnətməkan şahın dövründə onların hər ikisi həmin məscidin mühüm vacibi və sünnəti tövliyyət işləri ilə məşğul olmuşlar. Mir Kəmaləddin Astrabadın, Mir Əbülqasim isə İsfahanın "xəlifə" seyidlərindən idi. Onlar "Mazandaran seyidləri" adı ilə [də] məşhur idilər. [Mir Kəmaləddin] Cəm məqamlı şahin (Şah Təhmasibin - Ş.F.) hakimiyyətinin sonlarında "sərkare-feyzasar" ("feyzli sərkar") vəzifəsinə təyin olundu. Mir Kəmaləddin "sünnəti" mütəvəlliliyini, Mir Əbülqasim isə "vacibi" mütəvəlliliyini icra edirdi.
"Sünnəti" ibarəsindən məqsəd budur: Soyurqalların [verilməsi] və sərkare-xasseyi-şərifədən sərkarın məsrəfləri (məsarefül-sərkar) üçün, [həmçinin] xərclənmə hüququ sırf cənnətməkan xaqanın ixtiyarında olan xidmətçilərə* (xoddam), dərs oxuyanlara (modərres), vəzifə sahiblərinə, idarə [işlərinin] işçilərinə, seyidlərə, ixtisassız fəhlələrə (oməla), fazil (fozəla) və ləyaqətli adamiara (ərbabe-estehqaq) ehtiyaclarının ödənilməsindən ötrü verilən pullara "sünnəti" deyilir. Müəyyən məsrəfləri olan ovqat 205
vəqf sahiblərinin şərtlərinə görə xərclənməlidir ki, bu da "vacibi" adlanır. Mirzə İbrahim Həmədani: Təbatəbaül-hüseyni seyidlərindəndir. Atası Həmədanda qazilik və şəri işlərin icrası ilə məşğul olurdu. O, bir müddət Mirzə Məxdum İsfahaninin yanında şagird oldu. Qəzvin darüs səltənəsində əllamətül üləma Mir Fəxrəddin Səmakinin yanında işlədi, əqli elmləri öyrəndi, hekəmiyyatda (fəlsəfi, zehni elmlər - Ş.F.) böyük inkişafa nail oldu. Cənnətməkan şahın vəfatından sonra Həmədanda irsi qazilik vəzifəsinə təyin edildi, amma özü qazilik mürafiə (məhkəmə işlərinin həlli - Ş.F) işləri ilə az məşğul olurdu, onun əvəzində isə
205
Ovqaf olmaldır, yəni “vəqf”in cəmi - Ş.F. 281
naibləri işlərini həll edirdilər. Cənab mirzə öz şərafətli vaxtının çoxunu sırf mütaliə və bəhslərlə keçirirdi və onun dərs hövzəsində xeyli tələbə elm öyrənirdi. Onun "Risaleye-esbate-vacebe qədim və cədid", "Şərhe-şəfaye-Şeyx Əbu Əli", "Haşiyeye-şərhe-eşarat" və s. kimi məntiqə əsaslanan fikirləri və hikmət kitabları vardır. Əlahəzrət zilləllah şahın hakimiyəti vaxtı o, yenidən ali orduya gələrək, şahanə inayətlərə, layiqli soyurqal və mükafatlara, yaxşı və bol ənamlara layiq görüldü. Belə ki, bir dəfə onun yeddi yüz tüməni-İraqi məbləğində olan borcu xəzaneye-amirədən verirdi və həmin məbləğ "müsəlmanların borcu" maddəsindən ödənildi. Onun sözlərini dövrün üləma, füzəla və alimləri tez-tez işlədirdilər. İlan ili olan min iyirmi altıncı ildə (miladi 1617/18) Gürcüstan səfərindən qayıdıb Həmədana gedərkən yolda onun ömür yolu başa çatdı. Mir Cəfər Möhtəsibür-məmalik: O, təbatəbaül-hüseyni seyidlərindən Mir Rastinin oğludur. Əzəmətli əbdülvahabiyyə seyidlərinə qəribə bir yaxınlığı vardı. Cənnətməkan şahın xidmətində [olduğu zaman] ölkələr möhtəsibi (ehtesabi-məmalik) vəzifəsinə yüksəldi və nə qədər ki, sağ idi bu vəzifədə işlədi. Hümayun zilləllah şahın cülusunun əvvəlləridə o, fani həyatı tərk etdi. Olduqca xoşəxlaq, dərviştəbiət, rəvan təbli, xoşxasiyyətli seyid idi.
Mirzə Əbdülhüseyn: Mir Fəsihin oğludur. O da hüseyni seyidlərindən olub, Əmirə Cəfərlə əmioğlanları idilər. Onun anası "Cahanşahi" sülaləsinə xas qadınlardan olduğundan ona Mirzə Əbülhüseyn Cahanşahi deyirdilər. O, Təbriz darüssəltənəsində cahanşahiyyə büqəsinin yaxınlığında yaşayırdı, Müzəffəriyyə kimi məşhur olan və anasından ona qalan həmin büqənin mütəvəllisi idi. İsgəndər şanlı nəvvabın zamanı və Əmir xan Türkmanın hakimliyi vaxtında Təbriz darüssəltənəsi kəlantəri* o idi. Olduqca şanlı və mötəbər adamdı. Rumiyyə istilası zamanı İraqa gəldi, Mir Cəfərin vəfatından sonra möhtəsibül-məmalik oldu və elə həmin günlərdə də axirət evinə getmək üçün əyninə əməl paltarı geyindi (yəni axirətə köçdü - Ş.F). Şah Əbdüləli Yəzdi: Qədir-qiyməti yüksək, şan-şöhrətli Yəzd darül-ibadəsi seyidlərindən idi. Onun ata-babaları Bəme- Kirman vilayətindən idilər və Yəzd darülibadəsinə köçmüşdülər. O, elə orada da şəri yüksəklik əldə etdi. Olduqca pəhrizkar və tamahsız adamdı. Yüksək nurbəxşiyyə sülaləsi ilə qohumluğu vardı. Onun möhürü və sicili olan sənədlər əhali arasında etibarlı idi. 282
seyidlərindən və əllamətül-üləma Mir Fəxrəddin Səmakinin qohumlarından idi. Fiqh elmində böyük məharəti vardı. Olduqca zarafatcıl, xoştəb, dindar və pəhrizkar adam idi. Cənnətməkan şahın vəfatına yaxın o həzrətin əyan bacısı mərhum şahzadə Sultanım həzrətləri on dörd məsum şərəfinə çoxlu vəqf bağışladı, tovliyyət hüququnu şahin müqəddəs zatına və ondan sonra şahlıq taxtına cülus edəcək hər bir adlı-sanlı övladına verdi, [Mir Kəlan Astrabadi] isə bu işin icrası ilə məşğul oldu. Diyanətdə (dindarlıq) və düzgünlükdə təriflərə layiq adam idi.
dərgahda xitabəf vəzifəsində işləyirdi. Bəzi vaxtlarda möhtəsibül- məmalik də olmuşdu. Əmre-məruf və nəhye monkər*** işlərində etdiyi mübaliğə ifrat sərhəddinə çatırdı, çünki dünyəvi riya və qərəzkarlığa şübhə ilə yanaşırdı (müştəbeh). Məzacı tünd olması və şəri işlərə insanı vadar edən nəfs (nəfse-əmmarə) xüsusda alim və fazil şəxslər onunla həyati söhbətlər edirdilərlərsə də, ona qalib gələ bilmirdilər. Mir Tahir Kaşi: Kaşan seyidlərindəndir. Ali dərgahda xətibliyə qədər yüksəlmişdi. Mir Zeynalabdin: O da Kaşan seyidlərindəndir, "Mirə Kəllə" adı ilə məşhur idi. Mir Yəhya Ələvi Qəzvininin damadı idi. O, dini işlərin icrasında Mir Seyid Əli və Mir Tahirin yolu ilə gedirdi. İsmayıl Mirzənin vaxtında onlar şahın qəzəbinə düçar oldular, Mir Zeynalabdin möhtəsib vəzifəsinə təyin edildi.
imaməl-sacedin və qiblətül-arifin olan (səcdə edənlərin imamı və ariflərin qibləsi) Zeynalabdin əleyhüssallama mənsub şərafətli büqənin mütəvəllisi idi. Məqulat və hekəmiyyatda özünü əqidə cəhətincə başqadarından üstün sayırdı.
Astrabadın derazgeysu seyidlərindəndir. Öz diyanəti, məsləhətçilliyi və pəhrizkarlığına görə şahın etimadına nail olmuş, həmişə cənnətməkan şahın şəri nümayəndəsi sifətilə həzrət imamın astanəsinin ziyarətinə və təvafına* gedir və ziyarətini yerinə yetirirdi. Ehtirama layiq adam idi. O həzrətin [şahlığı] zamanı məhrusə məmləkətlərində başqa qədir-qiymətli seyidlər də vardı ki, onların əksəriyyəti əyinlərinə şahdan əvvəl ölüm libası geyinmişdilər və o həzrət ölərkən sağ deyildilər: Onlardan zəmanənin üllamətül-üləması və şah məclisinin
283
üzvləri zümrəsindən olan Dəstqeyb Şirazini, özünü Mir Şərif Əllameyi-Cürcaninin nəbirələrindən sayan Mir Seyid Şərif Şərifi Şirazini, Fars şeyxülislamının həlaliyyat işləri üzrə vəkili Şah Əbu Türab Əncunu, Xorasan seyidlərindən Mirzə Əbu Taleb Rezəvini və onun oğlu Mirzə Əbulqasimi, [həmçinin] Mir Əbdülkərim Xadimi, Mir Şəmsəddin Əli Sultan ibn Muxtar Səbzvarini, habelə Nişapur, Bəme-Kirman seyidlərini, Həsən padşah Türkmanın oğlu Yusif Mirzənin qız nəvələrindən olan, Təbrizin Əbdülvahabiyyə seyidlərini, gülüstanə və məmuriyyə seyidlərini, İsfahan məmurəsinin seyidlərini və şahın sağlığında sağ olan onlar kimi bir çox təbəqədən olan seyidləri misal göstərmək olar ki, aşağıda onlardan danışılır:
seyidlərindəndirlər. Onlar müqəddəs Məşhəddə müqəddəs rövzənin yüksək xidmətçilərindən olub, izzət və etibara malik idilər. Amma, o ali qədirli təbəqə seyidlərindən Mirzə Əbülqasimin oğlu Mirzə Əbu Talib Rezəvi Xorasan, xüsusilə müqəddəs Məşhəd seyidləri içərisində olduqca böyük, şöhrətli, varlı və bədiyyatda tayı-bərabəri olmayan şəxs idi. O, cənab Mir Şəmsəddin Əli Sultan ilə qohum olmağı vəsiyyət etmişdi və onun möhtərəm qızı, Mirzə Əbülqasimin arvadı idi. Bu qohumluq ruzigarın tələbi və hər iki tərəfin düşmənçiliyi nəticəsində əziyyət və sədəmədən başqa heç nə vermədi. Ata və oğlunun vəfatından sonra Mirzə Əbülqasimdən Mirzə Əbu Talib və Mirzə İbrahim adlı oğlanları qaldı. Onların hər ikisi uşaqlıq yaşlarından əlahəzrət zilləllah şahın zamanında boya- başa çatmışlar. İndi ki, hicri tarixlə min iyirmi beşinci ildir (miladi 1616/17), onlar şahanə mərhəmət kölgəsi altında izzət və hörmətlə əmr edirlər və onlardan qalan irsi soyurqalların və başqa mülklərin və məhsulların hesabına yaxşı yaşayırlar. Mir Müseyib Nəqib, Mir Məhəmməd Cəfər ibn Mir Məhəmməd Səid və Mirzə Uluğ da Rezəviyyə seyidlərindəndir. Nəqib* mənsəbində olan Mir Müseyib başqalarından daha hörmətli və izzətli idi. Mir Məhəmməd Cəfər fəzl və kamal kəsb etməklə məşğul idi. Son vaxtlarda fəqihlik və elm öyrənməkdə bərk tərəqqi edib, ictihad mərtəbəsinə çatdı. Amma, ehtiyatının çoxluğu və etiqadının sədaqəti üzündən müctəhid olmaq iddiasına düşmədi. Olduqca dindar və pəhrizkar, şübhəli yemək-içməkdən yayınan adam idi. O, Mirzə Uluğ və adı çəkilən Mirzə Əbu Taleb ilə əmioğludur. Olduqca dərvişxislət, həlim və gözü tox idi. Zilləlləh
284
həzrət şahın zamanında yüksəldi və şahanə hörmətlərə layiq görüldü. Bütün Məşhəd seyidləri və onların musəviyyə təbəqələri barədə danışmaq sözümüzü uzadacağı üçün bu kiçik qeydlərlə kifayətləndik.
oğlu Mirzə Mahmud qədir-qiymətli Bəni-Muxtar seyidlərindəndir. Mir Şəmsəddin Əliye-Mazi və Əli Həddad əzəmətli cığatay-gürganiyyə 206 sultanlarının [hakimiyyəti] zamanında öz qoşun və xidmətçiləri ilə birlikdə Ərəb diyarından Xorasana gələrək Səbzvarda yaşamağa başladılar. Onlar çoxlu var-dövlət yığıb, öz vəkillərini və [Başqa] adamlarını əkinçiliyə və inşaata rəğbətləndirdilər. Bu işdən çoxlu pul əldə etdilər. "Həbibüs-siyər"də yazılmışdır ki, Hicazdan və Ərəb İraqından hələ Mir Şəmsəddin Əli qədər məşhur, ilhamlı, çoxlu mülazimləri və sərvəti olan başqa bir seyid əcəm [diyarına] gəlməmişdir. O, dövr sultanlarının diqqət və iltifatına nail olmuş, xeyli ehtirama layiq görülmüş, bütövlükdə İran məmləkətlərinin, xüsusi olaraq isə Xorasan vilayətinin nəqiblər- nəqibi (nəqibül-nüqəba) vəzifəsi ona layiq görülmüşdü. Qədir- qiymətli səfəviyyə padşahlarının hakimiyyəti və qızılbaş dövlətinin zühuru zamanı onun övladları get-gedə şahanə təzimatla şərəflənmişlər. Mirzə Məhəmmədin oğlu Mir Şəmsəddin özbəklərin hakimiyyəti və Übeyd xan Özbəyin Xorasana yürüşü zamanı öz dövlətxahlıq borcunu yerinə yetirmiş və buna görə də cənnətməkan həzrət şah tərəfindən yüksək əmirlik rütbəsinə və xan ləqəbinə layiq görülmüşdü. Onun sabiq vəzifəsinə hümayun şahın nəyabəti (köməkçisi, naibi - Ş.F.), yəni seyidlərə, kəlantərələrə, böyük ərbablara və bütün Xorasan əhalisinə sərvərlik etmək də əlavə olundu.
O alicah seyid barəsində deyilmiş bu beyt məşhurdur. Belə ki, şair demişdir:
206
Qeyd: Cığatay - gürganiyyə sultanları adı altında əsasən Əmir Teymur Gürganın (Gurəkan - Ş.F.) vəfatından sonra (1405) hakimiyyətdə olan özbək hökmdarları nəzərdə tutulur. Çingiz xanın oğullarından 1242-ci ildə ölən Cığatayın adı onun vəfatından bir neçə əsr sonra da bu sülalənin qurduğu dövlətə ad olaraq davam etmişdir. Hətta Mavərənnəhr bölgəsinin türk və ya türkləşmiş əhalisi də XV-XVl əsrlərdə, orada Cığatay soyundan heç bir hökmdarın qalmadığı vaxtda belə, cığatay adı ilə adlanmaqdaydı. Qeyd olunmalıdır ki, bu sülalə ilə heç bir əlaqəsi olmadığı bir halda Şərqi Türk ədəbi dilinə "cığatay dili deyilmişdir. (Bax: Prof. Dr. İsmail Aka. Timur ve dövleti, Ankara, 1991, seh. 23.)
|