AZƏrbaycan milli elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu

SON SÖZ ƏVƏZİ
Xankəndi Azərbaycanın qədim yaşayış məskəni, inkişaf etmiş  11 respub- 
lika tabeli şəhərlərindən biridir. Xankəndi şəhəri Bakı-Tbilisi dəmir yolunun 
Yevlax-Xankəndi  qolımun  son  məntəqəsi,  Yevlax-Laçm-Naxçıvan  yolu 
kənannda, Qarqarçay sahilində,  Qarabağ silsiləsinin şərq ətəyində, Bakıdan 
329 km.  aralıda yerləşir. İqlimi mülayim istidir. Orta temperatur -  0,20, iyul- 
du  22,40,  illik yağmtı  535  mm-dir.  Xankəndi  Azərbaycanm  müasir  inkişaf 
etmiş sənaye kompleksinə, nəqliyyata, təkmilləşdirilmiş mədəniyyətə malik 
şəhərlərindəndir.  Xankəndində  Peda^oji  İnstitut,  Müəllimləri  Təkmilləş- 
dirmə İnstitutu, kənd təsərrüfatı texnikumu, tibb, 2 musiqi, orta, texniki peşə, 
uşaq incəsənət məktəbləri, texniki məktəb, tarix-ölkəşünaslıq muzeyi, dram 
teatrı, konsert zalları, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının Dağlıq Qarabağ filialı, 
Vilayət kitabxanası, qış və yay kitabxanalan, mədəniyyət sarayı, idman mey- 
dançası,  istirahət parkı,  istirahət evi, mahnı və rəqs ansambh,  satış,  ictimai- 
iaşə müəssisələri və digər mədəni-məişət obyektləri var. Xankəndində ermə- 
ni  dilində  «Sovetakan  Karabak»  («Sovet  Qarabağı»),  «Sovetskiy  Karabax» 
vilayət qəzetləri nəşr olunmuş, yerli radio verilişləri studiyası fəaliyyət gös- 
tərirdi [1].
Xankəndində 800 çarpayıhq 8 xəstəxana, 35 uşaq-ana məntəqəsi, 2 dəri- 
zöhrəvi,  vərəm  dispanseri,  sanatoriya-epidemioloji  stansiyası,  250  həkim, 
550  orta tibb  işçisi,  onlarla yaraşıqlı və  uca inzibati  idarə  binaları  fəaliyyət 
göstərirdi.  1979-cu il məlumatına görə, Xankəndi şəhərinin əhalisi 38948 nə- 
fər olmuşdur [9]. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin 1 yanvar 2008-ci 
il məlumatına görə Xankəndi şəhərində 53,1 min nəfər, Kərkicahan qəsəbə- 
sində isə  1,8 min nəfər əhali yaşayır.
İnzibati  cəhətdən  Xankəndi  şəhər  əhatə  dairəsinə  Xankəndi  şəhəri  və 
Kərkicahan  qəsəbəsi  daxildir.  Xankəndi  şəhərinin  ərazisi  8  kvadrat 
kilometrdir.  Xankəndi  dəniz  səviyyəsindən  830  metr  yüksəklikdə  yerləşir. 
Məlum olduğu kimi, məşhur Kislovodski kurortu da bu yüksəklikdədir. Xan- 
kəndi  özünün  həm  havası,  həm  də  iqlim  şəraitinə  görə  dünyanın ən  gözəl 
küfortları  ilə  müqayisə  edilə  bilər.  Lakin təəssüflər  olsun ki,  Azərbaycanm 
tükənməz  təbii  sərvətlərə,  böyük infrastruktura,  kurort  turizm  ehtiyatlarma 
malik,  elm,  mədəniyyət  mərkəzi  olan  Respublika  tabeli  Xankəndi  şəhəri 
(şəhər əhatə dairəsi) Ermənistan tərəfindən işğal edilmişdir.
Azərbaycanm DQMV-nin zəngin, unudulmuş, təhrif olunmuş, ziddiyyət- 
lərlə  dolu olan tarixinin tədqiqi bu gün olduqca şərəfli,  əhəmiyyətli və  son 
dərəcə zəruridir. Bu tədqiqatı zəruriləşdirən ilkin amil Azərbaycamn Dağlıq

Qarabağ torpaqlannın erməni vandalları tərəfindən işğalı və bu işğala dünya 
miqyasmda  haqq  qazandırmaq məqsədilə  bölgənin vaxtilə  Ermənistana  aid 
olması fikrinin bütün dünyaya yayması ilə bağlıdır. Ermənilər öz məkrli niy- 
yətlərini  reallaşdırmaq  üçün  sovet  hakimiyyəti  illərində  mərkəzdəki  hava- 
darlarma arxalanaraq bölgənin qədim Azərbaycan-Türk mənşəli yer adlarım 
ya  erməni  köklü  yer  adlan  ilə  əvəz  etmiş,  ya  da passiv  fonda  keçirmişlər. 
Ermənilərin Azərbaycan kəndlərində məskunlaşdıqdan sonra adları tamamilə 
dəyişdirilən kəndlərə misal olaraq göstərə bilərik:  Ağdərə-Mardakert,  Qoz- 
lu-Vaquas, Bazarkənd-Tsmagahoq, Şıxarx-Marquşavan, Daşbaşı-Karaqlux, 
Cagadüz-Sarkisaşen, Cəmiyyət-Ninki, Ağbulaq-Msmma, Quzumkənd-Kert, 
Ballıqaya-Kican, Ağkənd-Stepakşen və sair. XX yüzillik ərzində Dağlıq Qa- 
rabağ  toponimlərinin  saxtalaşdmlması  prosesi  davam  etmişdir.  Apanlan 
tədqiqatlardan məlum olur ki, son 100 il ərzində mənfur siyasət sahibləri olan 
ermənilər  Dağlıq  Qarabağdakı  yer  adlarmın  25  faizini  erməniləşdirmişlər. 
Halbuki  XIX  yüzilliyin  80-ci  illərində  Qarabağ  yaylaqlarını  öyrənən 
M.A.Skibitiski  Qarabağın dağlıq  hissəsində  567  yaylaq  və  yurd yeri  qeydə 
almışdır ki, bundan yalnız 2 toponim erməni dilinə uyğun gəlmişdir [6]. Bəhs 
etdiyimiz dövrdə təkcə adının deyil, həm də əhalisinin milli tərkibi məqsədli 
şəkildə  erməniləşdirilmiş  Dağlıq Qarabağm  qədim yaşayış  məskənlərindən 
biri  də  Xankəndi  şəhəri  olmuşdur.  Bu  gün  Azərbaycan  dövlətinin  başçısı 
dərin düşüncəyə,  orijinal təfəkkür tərzinə malik gənc və istedadlı Preziden- 
timiz  İ.H.Əliyevin  «Azərbaycan  tarixi  üçün  həlledici  hadisələr  -   iqtisadi, 
siyasi,  tarixi  cəhətdən  önəmli  hadisələr  düzgün  araşdınlmalıdır,  bu,  bizim 
üçün lazımdır, gələcək üçün vacibdir» [10] devizini əldə rəhbər tutaraq, döv- 
lətimizin  yaratdığı  əlverişli  vəziyyətdən  istifadə  edərek,  tarixi  mənbələrə, 
faktlara əsaslanaraq Dağlıq Qarabağ tarixini obyektiv tədqiq edib, tarixi həqi- 
qətləri dünya ictimaiyyətmə çatdırmalıyıq.
Dağlıq Qarabağ erməni icmasmın tələbi və mərkəzin diqtəsilə Azərbay- 
can  İcraiyyə  Komitəsinin  1923-cü  il  10  avqust tarixli  qəranna əsasən Xan- 
kəndinin adı Stepan Şaumyanın şərəfinə (Stepanakert) adlandırıldı və 18 sen- 
tyabr 1923-cü ildə DQMV-nin mərkəzinə çevrildi [1]. Bundan sonra bölgədə 
yaşayan azərbaycanhların çətin və məşəqqətli günləri başlandı. Yalnız 68 il- 
dən sonra (1991-ci ildə) Xankəndinin tarixi adı özünə qaytanlmışdır. Dünya- 
nm aparıcı dövlətlərinin mətbuatına «Oğuz-Türk məkanı olan Xankəndinin 
Ermənistana aid olması və ermənilərin sayının üstünlüyi^kimi saxta konsep- 
siyalar yol tapdı. Xankəndinin qədim tarixini tədqiq və təhlil etməklə məkrli 
niyyət  sahiblərinin  dediklərinin  tamamilə  ağ  yalan  olduğunu  sübut  etmiş 
olarıq. Xankəndi oykonimi «Xana məxsus kənd» mənasmdadır. «Azərbaycan
toponimlərinin  ensklopedik  lüğəti»ndə  göstərilir  ki,  Oğuz-Türk  mənşəli 
Xankəndi adma Azərbaycanın digər ərazilərində də rast gəlmək mümkündür. 
Belə ki, İsmayıllı rayonunun Xankəndi çayı sahilində, dağətəyi ərazidə Xan- 
kəndi  kəndi  var  ki,  bu  kəndin  əsası  XIX  əsrin  əvvəllərində  Şirvan  xanı 
Mustafa xana məxsus ailələrin burada məskunlaşması nəticəsində yaranmış- 
dır. Digər bir Xankəndi kəndi Şamaxı rayonunun mədrəsə qəsəbəsində Lən- 
gəbiz silsiləsi ətəyindədir. Bu kənd keçən əsrin 30-cu illərində S.Şaumyanın 
adına  «Şaumyanabad»  adlandmlmışdır.  1990-cı  ildə  isə  kəndin  keçmiş  adı 
bərpa edilmişdir [s. 238]. Xankəndi Azərbaycanın qədim yaşayış məskənidir.
1938-1939-cu illərdə Qarabağm Xankəndi ərazisində apanlan arxeoloji təd- 
qiqatlar nəticəsində Eneolit və Tunc dövrünə aid kurqanlar aşkar edilmişdir. 
Kurqanaltı dəfn kameraları dairə formalı (diametri 4,5 metrədək) olub, dayaz 
xəndəklə  ehatələnmişdir.  Kameraya  enli  sal  daşla  örtülmüş  giriş  yolu var. 
Kameralar e.ə. V-III minilliklərdə Zaqafqaziyada geniş yayılmış yaşayış bi- 
nalanm xatırladır.  Çoxtəbəqəli Xankəndi kurqanlan kollektiv dəfn adəti  ilə 
səciyyələnir. Ölülərin üstü gil və xırda çay daşlan ilə örtülmüşdür. E.ə. III min- 
illiyin  əwəllərinə  aid təbəqədə  uşaq və  yaşhlar birgə  dəfn  edilmişdir.  Bu, 
kurqanlarm ailəvi və ya qəbiləyə məxsus dəfn yeri olduğunu göstərir.  Ailə- 
nin  üzvləri  sol  və  ya  sağ  yanı  üstə  bükülü,  yaxud  oturulmuş,  ağsaqqallar, 
qəbilə başçıları isə arxası üstə uzadılmış vəziyyətdə dəfh olunmuşdur. Xan- 
kəndi kurqanlarından daş gürzlər, mis xəncər tiyələri, daş həvəng, ox ucları, 
sümük  alətlər,  qızıl  muncuq,  müxtəlif  keramika  nümunələri,  heyvan 
sümükləri və sair aşkar edilmişdir [14]. Bütün bunlar onu göstərir ki, yaşayış 
üçün  əlverişli  şəraiti  olan  Azərbaycanın  Xankəndi  ərazisi  dünyanm  qədim 
insan məskənlərindən biridir.
Kiçik yaşayış məskəni olan Xankəndi qarabağlı İbrahimxəlil xanm şəxsi 
malikanəsi olmuşdur. Kəndin abadlaşmäsı və inkişafmda İbrahim xanın qar- 
daşı Mehdiqulu xanın xidmətləri böyük olmuşdur. İbrahim xana məxsus cins 
atlar və  sağılan  heyvanlar Xankəndində  saxlamlırdı.  Mirzə  Camalın  yazdı- 
ğına görə,  mərhum İbrahim xandan 6 imarət qalmışdır ki, bunlardan biri də 
Şuşadan bir az aralıda Xan bağınm tikintisidir [3,  s.48].  Təsadüfı deyildir ki, 
Qarabağ Rusiya tərəfındən ilhaq edildikdən sonra İbrahimxəlil xan öz ailəsi 
ilə  birlikdə  Xankəndində  yaşamalı  olmuşdur.  Çox təəssüflər  olsun ki,  əldə 
heç  bir  əsas  olmadan  İbrahimxəlil  xan  Şuşa  qalasındakı  rus  qamizonunun 
rəisi  Cavad  xanm  qatili  Lisaneviç  tərəfindən  vəhşicəsinə  qətlə  yetirildi. 
Mehdiqulu xan (1807-1822) Xankəndini özü üçün yaşayış məskəni seçsə də, 
erməni  generalı  V.Mədətovun  fitvası  ilə  1822-ci  ildə  öz  doğma yurdundan 
didərgin  düşdü.  Bundan  sonra  Xankəndindəki  çar  hökumət  idarələri

Mehdiqulu xanın afvadı Pəricahanbəyimə verilmişdi  [3,  s. 159].  1847-ci ildə 
Xankəndində ruslann  Sunja polku yerləşdirilmiş və  ona gorə də burada ka- 
zarmalar, xəstəxana,  səhra kilsəsi, inzibati binalarm tikintisinə başlanmışdır. 
Bundan  sonra  Zəngəzurdan  erməni  ailələri  məqsədli  şəkildə  çar  hökuməti 
məmurlarınm köməyi ilə Xankəndinə köçürülərək orada məskunlaşmışdılar. 
1898-ci ildən sonra çar hökuməti Xankəndini hərbi qərargaha çevirdi.  Xan- 
kəndinin bəzən «Ştab» adlandırılması da məhz kəndin hərbi qərargaha çevril- 
məsi  ilə  bağlıdır.  1918—1920-ci  illərdə  Xankəndində  Azərbaycan  Demok- 
ratik Cümhuriyyətinin hərbi hissələri yerləşdirilmişdi [1, s.49].
Qarabağda  1920-ci il may çevrilişindən sonra ermənilər Azərbaycana qarşı 
yenidən əsassız ərazi iddialan irəli sürdülər və 7 iyul  1923-cü ildə Azərbay- 
can  SSR tərkibində  Dağlıq Qarabağda Muxtar Vilayət yaratdılar.  Xankəndi 
şəhərinin  adı  dəyişdirilərək  Vilayət  mərkəzinə  çevrildi.  Sovet  hakimiyyəti 
illərində  Xankəndinin  inkişafı  Vilayət  rəhbərliyinin  xüsusi  diqqət  mərkə- 
zində dayandı. Azərbaycan rəhbərliyinin Xankəndi şəhərinin inkişafma qay- 
ğısmı M.C.Bağırovxın  13  iyun  1948-ci  il  «Kommunist»  qəzetindəki çıxışm- 
dan  da  aydm  görmək olar:  «Keçmişdə  Xankəndi  adlanan,  bir neçə  malika- 
nədən  və  çoxlu  daxmalardan  ibarət  olan  bugünkü  sovet  Stepanakertinə  bir 
nəzər salm. Doğrudur, onun əhalisi o qədər də çox deyil, cəmi 15 min əhalisi 
var,  ancaq mən arzu edərdim ki,  İsveçrənin ən gözəl  şəhərləri  Stepanakertə 
bənzəyəydi» [8]. Mərkəzin diqtəsi və Azərbaycan rəhbərliyinin dərin qayğısı 
nəticəsində  Xankəndi  şəhəri  tezliklə  sənaye,  elm,  mədəniyyət  mərkəzinə 
çevrildi.  Sovet  hakimiyyəti  illərində  Xankəndində  yeni  sənaye  mərkəzləri 
yaradıldı. Burada həm yüngül sənaye, həm də yeyinti sənayesi inkişaf edirdi. 
Xankəndi  sənaye  müəssisələri  DQMV-nin ümumi  sənaye məhsullanmn  60 
faizini verirdi.  Qarabağ ipək kombinatı,  ayaqqabı fabriki,  tikiş fabriki,  xalça 
emalatxanası, şərab zavodları, süd və ət kombinatları, kirəmid, kərpic, əhəng 
zavodları,  taxta-şalban,  inşaat  materiallan,  kəsici  alətlər  zavodlan,  yağ  za- 
vodu, elektrik avadanlıqlan istehsalı zavodu, avtomobil təmiri və asfalt-beton 
zavodları,  sənaye,  istehsalat və tədris istehsalat kombinatları,  elektrik şəbə- 
kəsi və digər obyektlər Xankəndində yaradılmış sənaye sahələri idi. Bir mə- 
sələni  xüsusi  olaraq  qeyd  etməliyik  ki,  Xankəndində  yuxarıda  adıgedən 
sənaye  müəssisələrinin  xammal  mənbələri  DQMV-nin  ərazisindəki  tükən- 
məz xammal ehtiyatları hesabma ödənilirdi.  Sənaye sahələrində işləyənlərin 
say göstəricilərinə görə (əhalinin hər min nəfər h$kbı ilə) Xankəndi şəhəri 
Azərbaycanm Bakı və  Sumqayıt şəhərlərindən sonrakı yeri tutmuşdur.
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki,  erməni millətçiləri xalqımıza qarşı 
yalan və böhtan kampaniyası apararaq 80-ci illərin sonlarında DQMV-də baş
verən  hadisələri  Vilayət  əhalisinin  «sosial  geriliyi»  ilə  əlaqələndirmişlər. 
Halbuki təkcə  1971—1975-ci illər DQMV-nin iqtisadiyyatma kapital qoyulu- 
şunun həcmi  483  milyon manat və  ya əwəlki beşilliklərdəkindən 2,8  dəfə 
çox  olmuşdur  [9,  s.93].  Son  20  ildə  DQMV-də  adambaşma  düşən  kapital 
qoyuluşunun  həcmi  4  dəfə  artmışdır.  Tədqiqatlardan  məlum  olur ki,  Res- 
publika  rəhbərliyi  tərəfindən DQMV-yə  aynlan vəsaitin təxminən  50  faizi 
Xankəndinin  inkişafma  istiqamətlənmişdi.  Çünki  «DQMV-nin  əsas  qanu- 
nu»nda  ayrılmış  vəsaitin istiqamətini  Vilayət rəhbərliyi müəyyənləşdirirdi. 
Təsadüfü deyildir ki,  1970—1988-ci illərdə Xankəndi şəhəri sənaye istehsalı- 
nm inkişaf sürətinə görə Azərbaycanm şəhərlərini 0,23 dəfə ötüb keçmişdir. 
Burada adambaşına  1,4 min manatlıqdan çox sənaye məhsulu istehsal olun- 
muşdur  ki,  bu da Bakı  və  Sumqayıtdan sonrakı  yeri tutmaq deməkdir.  Mü- 
qayisəlerə  əsaslanaraq deyə bilərik ki, Xankəndi  sənaye müəssisələri isteh- 
sal  göstəricilərinə  görə  respublikamızm  şəhərləri  arasında  öndə  getmişdir. 
Belə ki,  Xankəndi ipək istehsalma görə Azərbaycanda ikinci mərkəz hesab 
olunurdu. Respublikamızda ipəkçilik sənayesi məhsullanmn təxminən 25 faizi 
Xankəndinin payma düşürdü. Eyni zamanda respublikamızda istehsal olunan 
ayaqqabınm  beşdə  biri  Xankəndi  ayaqqabı  fabrikində  istehsal  olunurdu. 
Xankəndi  Süd  Kombinatmda  respublikamızda  quru  süd  zərdabı  hazırlayan 
yeganə  sex işləyirdi.  1987-ci  il məlumatına görə,  adambaşına düşən yeyinti 
məhsullarmm ən mühüm növlərinin istehsal səviyyəsinə görə Xankəndi şə- 
həri Azərbaycanm şəhərləri  arasmda ilk yerlərdən birini tuturdu.  Xankəndi 
Azərbaycanm inkişaf etmiş nəqliyyat təsərrüfatma malik şəhərlərindən biri- 
dir.  Aparüan tədqiqatlardan məlum olur ki,  Xankəndindəki nəqliyyat sahə- 
sindəki göstəricilər ümumrespublika səviyyəsində birinci yerdə dayanmışdır. 
Məsələn,  1970-1988-ci illərdə Xankəndi şəhərində avtomobil nəqliyyatı ilə 
yüklərin  daşmması  həcmi  4,8  dəfə  (ümumrespublika üzrə  3,6  dəfə),  taksi- 
lərlə  daşınma 4,2  dəfə (respublika üzrə 2,4 dəfə),  səmişinlərin avtobuslarla 
daşınması 2,6 dəfə (respublika üzrə 2,2 dəfə), yük avtomobilləri parkı 2 dəfə 
(respublikada 1,7 dəfə), avtobus parkları 2,6 dəfə (respublika üzrə  1,6 dəfə), 
taksi parkları 2,7 dəfə (respublika üzrə  1,8 dəfə) artmışdır [9, s.38]. Xankən- 
dində güclü bazaya malik dəmiryol nəqliyyatı və hava nəqliyyatı da vardır.
1960—1980-ci illərdə Xankəndi şəhərində rabitənin inkişafma xüsusi diq- 
qət yetirilmişdir.  Araşdırmalardan məlum olur ki,  bəhs  olunan illərdə  Xan- 
kəndində rabitənin inkişafma aynlan vəsait Ağdam,  Tərtər,  Şuşa, Naxçıvan 
və  digər  şəhərlərə  aynlan  vəsaitdən  2  dəfə  çox  olmuşdur.  Əhalinin  hər 
100 nəfərinə düşən rabitə məhsullannm həcminə, ailələrin mənzil telefonları 
ilə təminatma, şəhərlərarası və şəhərdaxili telefon danışıqlannın sayma görə

Xankəndi  şəhəri ümumrespublika göstəricilərini  orta hesabla 2 dəfə üstələ- 
mişdir [2]. 
!
Faktlara,  materiallara  əsaslanaraq  deyə  bilərik  ki,  Xankəndi  şəhərində 
əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, onlarm artan tələbatlannın təmin 
olunması  Azərbaycanın  digər  şəhərləri  ilə  müqayisədə  həmişə  yüksəkdə 
dayanmışdır. Belə ki,  1988-ci il (yanvar) məlumatma görə Xankəndində pə- 
rakəndə mal dövriyyəsinin həcmi  1960-cı illə müqayisədə  5,1  dəfə  (ümum- 
respublika üzrə 4,6 dəfə), adambaşma düşən mal dövriyyəsinin inkişaf sürəti 
3,7  dəfə  (ümumrespublika  üzrə  2,7  dəfə),  mağazalarda  hər  10  min  nəfərə 
düşən ticarət sahəsi 2,6 dəfə  (ümumrespublika üzrə  1,9 dəfə),  əhalinin hər
10  min  nəfərinə  düşən  ictimai  iaşə  müəssisələrində  yerlərin  sayı  3  dəfə 
(ümumrespublika üzrə 2,1  dəfə) artmışdır. Bəhs olunan illərdə Xankəndində 
məişət  xidmətlərinin  həcmi  17  dəfə  artmışdır  ki,  bu  da  orta  respublika 
göstəricilərindən 2 dəfə çoxdur. Eyni zamanda Xankəndi şəhərində əhalinin 
hər  10  min  nəfərinə  düşən  emalatxana  və  məişət  xidməti  işçilərinin  sayı 
ümumrespublika səviyyəsini 2,5 dəfə üstələmişdir [9, s.409].
Tariximizi  saxtalaşdırmağa çalışan erməni millətçiləri,  yəqin ki,  yuxarı- 
dakı qərəzsiz faktlardan bixəbərdirlər.  Keçən əsrin 80-ci illərindən başlaya- 
raq  Azərbaycan  xalqına  qarşı  yalan  və  böhtan  kampaniyasına  başlayan 
erməni millətçiləri ilk vaxtlar vəziyyəti son dərəcə gərginləşdirməyə, ictimai 
rəyi öz tərəflərinə çəkməyə, ənənəvi əzabkeş obrazı yaratmağa cəhd edərək 
diqqəti  ona  yönəltdilər  ki,  guya,  respublika  rəhbərliyinin  qərəzli  şiyasəti 
nəticəsində  DQMV-nin  iqtisadi  inkişaf  səviyyəsi  bütün  Azərbaycan  üzrə 
olduğundan  xeyli  aşağıdır  və  bu  fakt  erməni  əhalisinin  narazılığına  səbəb 
olmuşdur.  Halbuki  erməni  icmasının  daha  çox  cəmləşdiyi  Xankəndi  şəhə- 
rinin  sosial-iqtisadi  inkişaf  göstəriciləri  yuxandakı  deyilənlərin  ağ  yalan 
olduğunu  təsdiqləyir.  Başqa  sahələrdə  olduğu  kimi,  Xankəndi  şəhərində 
mənzil  tikintisinin  də  inkişafı  yüksələn  xətlə  xarakterizə  olunur.  Təkcə 
1970—1987-ci  illərdə  Dağlıq  Qarabağda  1400,4 min kvadrat metr yeni  abad 
mənzillər istifadəyə verilmişdir ki, bunun təxminən 60 faizi Xankəndinin pa- 
yma düşmüşdür.  1987-ci ildə Xankəndi şəhərində hər bir sakinə  14,6 kvad- 
rat metr mənzil düşdüyü halda, Naxçıvan şəhərində bu göstərici  11,4 m2-ə, 
ümumrespublika şəhərlərində isə  12,2 m2-ə çatırdı.
1970—1987-ci illərdə Xankəndi şəhərində abadlaşdırma işi sürətlə davam 
etmişdir.  Təkcə su kəməri ilə təchizat göstəricilərinƏ^örə Xankəndi şəhəri 
46 faiz təşkil etdiyi halda, Naxçıvan şəhərində  7,4 faiz, Ağdamda  15,5  faiz, 
Tərtərdə 13,5 faiz, ümumrespublika üzrə 30,5 faizə çatmış, abadlaşmanın digər 
sahələrində də Xankəndi şəhəri öndə getmişdir. Belə ki,  1987-ci il məlumatma
görə,  Xankəndi  şəhərinin kanalizasiya ilə təminatı ümumrespublika göstəri- 
cilərini 2 dəfə,  qazla təminatda isə 3,8 faiz öndə getmişdir [13,  s.275].
Bəhs olunan dövrdə Xankəndi şəhərində xalq təhsilinin və mədəni xid- 
mətin bütün sahələri  daha da təkmilləşdirilmişdir.  1923-cü illə müqayisədə
1980-ci  ildə  Xankəndi  şəhərində  məktəblərin  sayı  3  dəfə,  şagirdlərin  sayı
7  dəfə,  müəllimlərin sayı  15  dəfə artdı. Aparılan tədqiqatlardan məlum olur 
ki, istər hər məktəbə düşən şagirdlərin sayma, istərsə də hər müəllimə düşən 
şagirdlərin  sayına  görə  Xankəndi  şəhəri  Azərbaycanm  digər  şəhərlərini 
geridə  qoymuşdur.  Məktəbəqədər uşaq  müəssisələri  ilə  təminata  gəldikdə 
isə ümumrespublika üzrə bu göstərici (1987-ci il məlumatına əsasən) 20 faiz, 
Naxçıvan şəhərində 18 faiz, Bərdə şəhərində 19 faiz təşkil etdiyi halda, Xan- 
kəndi şəhərində 40 faizə çatmışdır [13, s.81].
Dəniz səviyyəsindən 830 metr yüksəklikdə yerləşən Xankəndi şəhərində 
sanatoriya və istirahət müəssisələri, turbaza fəaliyyət göstərirdi. Gözəl iqlimə 
malik Xankəndi şəhərində yayın isti günü ərzində belə günəş otları qurutmur, 
bulaqların və kiçik çayların suyu azalmır, şəhərin hər tərəfı çoxillik bitkilərlə 
əhatə  olunmuşdur.  Xankəndinin küçələri  qurtaran kimi üzümlüklər,  meyvə 
bağlan, tut ağacları sahələri başlanır.  Əhalinin sağlamlığı üçün bütün bunla- 
rm əhəmiyyəti çox böyük olsa da, bu sahədə infrastrukturun inkişafına xüsusi 
diqqət  yetirilmişdir.  1961—1981-ci  illərdə  Xankəndində  xəstəxana  çarpayı- 
larınm  sayı  2  dəfə  artmış  və  əhalinin  hər  10  min  nəfərinə  102  çarpayı 
düşmüşdür. Hansı ki, bu göstərici ümumrespublika səviyyəsində 98-ə çatmış- 
dır [9, s.211]. Bu dövrdə əhalinin həkim ve orta tibb işçiləri ilə artım sürətinə 
görə Xankəndi şəhəri ümumrespublika göstəricilərini qabaqlamışdır.
1960-1988-ci illər ərzində Xankəndi şəhərində mədəni-maarif müəssisə- 
lərinin şəbəkəsi genişlənmişdi. Belə ki,  1960-cı illə müqayisədə  1988-ci ildə 
Xankəndi şəhərində kütləvi kitabxanalann sayı 1,5 dəfə, kitab fondu 2 dəfə, 
klub  müəssisələrinin  sayı  1,6  dəfə,  kinoqurğularm  sayı  3  dəfə,  qəzetlərin 
tirajı  2,5  dəfə  artmışdır  ki,  bu  göstəricilər  ümumrespublika  səviyyəsindən 
xeyli artıqdır [13].
XX  yüzilliyin  80-ci  illərində  erməni  millətçiləri  məqsədli  şəkildə  və- 
ziyyəti  gərginləşdirmək məqsədilə,  guya,  «ermənilərin hüquqlarının tapda- 
lanması, onların Azərbaycanda» sıxışdırılması ilə «Zaqafqaziya respublikala- 
rının, Azərbaycamn, DQMV-nin əhalisinin ümumi sayında azərbaycanlıların 
payınm  artması,  ermənilərin  payınm  azalması  müşahidə  edilmişdir»  kimi, 
saxta  fıkrini  bütün  dünyaya  yaymışdılar.  Əhalinin  siyahıyaalınması  mate- 
riallarmdan,  arxiv  sənədlərindən,  sosioloji tədqiqatların nəticələrindən,  rəs- 
mi statistikadan istifadə etməklə tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, «yuxan»larda

möhkəm arxaları  olan ermənilər istər Azərbaycanda,  istərsə  də Azərbayca- 
mn  DQMV-də  heç  vaxt  sıxışdırılmayıb,  onların  hüquqları  tapdalanmayıb. 
Əksinə,  istər Ermənistanda,  istərsə də Azərbaycanm DQMV-də sıxışdınlan, 
hüquqlan  tapdalanan  azərbaycanlılar  olmuşdur.  Bakı  və  İrəvan  şəhərlərin- 
dəki  statistik  göstəricilər  deyilənləri  sübut  edir.  Belə  ki,  1980-ci  ildə  Bakı 
şəhərində əhalinin ümumi sayımn 14,1%-ni ermənilər, 55,7%-ni azərbaycan- 
lılar təşkil edirdisə, İrəvan şəhərində ermənilər 95,8%, azərbaycanlılar 0,2% 
idi.  Hansı ki,  1897-ci  il  siyahıyaalınmasxnda İrəvan şəhərində azərbaycanlı- 
lar ümumi əhalinin 42,8%-ni,  ermənilər 43,1%-ni təşkil etmişdir [12,  13',  9]. 
Bu gün Ermənistanda bir nəfər də olsun azərbaycanlı qalmayıb.
Azərbaycamn DQMV-yə gəldikdə isə  1988-ci il məlumatxna görə, burada 
182,4 min nəfər əhali yaşayırdı.  1979-cu il əhalinin ümumi siyahıyaalmması 
məlumatma görə Azərbaycanda yaşayan ermənilərin ümumi sayınm 25,9%-i 
DQMV-nin payına düşürdü. DQMV-də əhalinin 75,9%-ni ermənilər, 23%-ni 
azərbaycanlılar təşkil edirdi.  Təhlillərdən məlum olur ki, bölgədə  1979-cu il 
əhalinin siyahıyaalmma məlumatına görə Xankəndində yaşayan 38948 nəfər 
əhalinin  4303  nəfərini  (11,04%)  azərbaycanlılar,  33,898  nəfərini  (87,03%) 
ermənilər, 747 nəfərini (1,9%) digər millətlər təşkil etmişdir [9, s.433].
Diqqətinizi  maraqlı  bir  fakta yönəltmək  istərdim.  1939-1979-cu  illərdə 
DQMV-də  əhalinin  sayı  30,2  min  nəfər  artmışdır ki,  bu  artımm  28,4  mini 
Xankəndi  şəhərinin payma düşmüşdür.  Tədqiqatlardan məlum olur ki, Xan- 
kəndi  şəhərindəki  artan  əhalinin  95%-ni  ermənilər  təşkil  etmişdir.  1939- 
1979-cu illərdə Xankəndi şəhərinäə əhalinin sayı 3 dəfə artdığı halda,  Şuşa 
şəhərində bu göstərici  1,04 dəfəyə çatmışdır (5,4 mindən 7,9 minə). 21  sen- 
tyabr  1989-cu  ildə  Xankəndində  yaşayan  bütün  azərbaycanlılar  ermənilər 
tərəfindən qovularaq şəhərdən çıxarıldxlar [9]. Azərbaycan Dövlət Statistika 
Komitəsinin  1  yanvar 2008-ci ilə olan məlumatına görə Xankəndi şəhərində 
53,1  min  nəfər,  inzibati  cəhətdən  Xankəndi  şəhərinə  bitişik  Kərkicahan 
qəsəbəsində  1,8  min  nəfər  əhali  yaşayxr.  Təəssüflər  olsun  ki,  Oğuz-Türk 
məkanı olan Xankəndi şəhərində bu gün bir nəfər də olsun azərbaycanlı qalma- 
yıb.  Müxtəlif  ərazilərdən,  xüsusi  olaraq  Ermənistandan  Azərbaycanın 
Qarabağ bölgəsinə ermənilər köçürülür və  süni surətdə burada əhalinin sayı 
artırılır.
Qarabağ münaqişəsi, ermənilərin silahlı hücumu Azərbaycanın demoqra- 
fık vəziyyətinə böyük ziyan vurmuşdur.  Bu güı^Dağlıq Qarabağ ərazisində 
faktiki olaraq azərbaycanlı əhali qalmayıb, əsrlər^ıoyu azərbaycanlılar yaşa- 
yan yüzdən çox kənd yoxdur.  Yüz minlərlə azərbaycanlı öz qohumlarını və 
yaxmlarım,  ev-eşiklərini,  illər boyu yığdıqlan mülkiyyəti  itirərək öz doğma
torpaqlarından qaçqm və köçkünə çevrilmişlər. Erməni millətçi-separatçılan- 
nın mənfur siyasəti belə bir ağır vəziyyət yaratmışdır.
Xan babalarımızm əli ilə ilk bünövrə daşları düzələn, Azərbaycan xalqı- 
nın varı-dövləti hesabma tikilib müasir şəhər görkəmi  alan Xankəndi  Qara- 
bağm  başqa yaşayış  məntəqələri  kimi  Ermənistan ordusunun  tapdağı  altın- 
dadır.  Keçən  əsrin  90-cı  illərinin  əwəllərinə  qədər Xankəndində  yüzlərlə 
azərbaycanlı ailəsi yaşayırdı, yurd-yuvasından didərgin düşən soydaşlarımız 
orada  Kərkicahan  yaratmışdılar.  Bütün  Azərbaycan  xalqı  inanxr  ki,  Dağlıq 
Qarabağ problemi ən yaxm zamanlarda birdəfəlik və ədalətlə həll ediləcək, 
Xankəndi də,  Kərkicahan da, Xocalı da,  Şuşa da, Laçm da -  bir sözlə,  işğal 
altmda  olan  bütün  torpaqlarımız  əsl  sahiblərinə  -   azərbaycanlı  övladlarma 
qovuşacaq.
Ümummilli  liderimiz  H.Ə.Əliyev  çıxışlanndan  birində  göstərmişdir  ki 
«AZərbaycanın  tarixi  torpaqları  qayıtmalıdır...  Biz  də  qaytara  bilməsək, 
gələcək nəsillər bunları qaytaracaqdır» [2]. Biz tam əminik ki, tezliklə ədalət 
zəfər çalacaq -  torpaqlanmız düşmən  əsarətindən  azad  ediləcək,  qaçqm və 
köçkünlərimiz öz doğma ata-baba yurdlarına qayıdaeaqlar!!! Azərbaycan döv- 
lətinin bugünkü  sosial-iqtisadi  inkişafı,  dövlət başçısının uğurlu xarici  siya- 
səti Azərbaycanm ərazi bütövlüyünün bərpa olunacağmdan xəbər verir.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
I FƏSİL
1. «Azadlıq»  qəzeti,  J\bl21  (3974),  4  iyun  2009.  «155  faydalı  qazıntı 
yatağımız ermənilərin əlindədir».
2.
 Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi. AKT 
M?07, 26.08,  2005.
3.
 Azərbaycan  Respublikası  Ekologiya  və  Təbii  Sərvətlər  Nazirliyinin 
II hesabatı.  Bakı, 2006.
4.
 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. X cilddə. X cild. Bakı, «Azəraəşr», 
1987,  608  s.
5.
 Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. İki cilddə.  Birinci cild. 
Bakı,  «Şərq-Qərb»,  2007,  615 s.
6. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Bakı, «Azərbaycan Milli Ensiklope- 
diyasmın Elmi Mərkəzi», 2007, 989 s.
7. Azərbaycan Respublikası Ekologiya və  Təbii  Sərvətlər Nazirliyi.  Akt 
JST
q
22, 02.09.  2005-ci il.
8. «Azadlıq qəzeti».  M>121  (3974), 4 iyun 2009,  «155  faydalı qazmtı ya- 
tağımız ermənilərin əlindədir».
9. Azərbaycan Respublikası Torpaq və Xəritəçəkmə idarəsinin 17-3/312 
saylısı, 03.10.2005-ci il tarixli məlumatı.
10.
 Azərbaycan Dövlət  Statistika Komitəsinin  01  yanvar  2008-ci il  mə- 
lumatı. 10.01.2008.
11.
 Azərbaycanlıların  soyqırımı haqqında Azərbaycan Respublikası  Pre- 
zidentinin Fərmanı. «Azərbaycan» qəzeti JN°68 (1877), 27 mart  1998-ci 
il,  17 yanvar  1998.
12.
 Cavanşir Ə. «Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair (1747-1805)». 
Bakı, «Elm»,  1961,  54 s.
13.
 Cavanşir M.C. Qarabağ tarixi. AMEA-nın nəşriyyatı. Bakı,  1959,  170 s.
14.
 Göyüşov R. Qarabağın keçmişinə səyahət. Bakı, «Azəməşr»,  1993, 82 s.
15.
 Hacıyev N.  Dağlıq Qarabağm tarixindən  sənədlər.  Bakı,  «Gənclik», 
2005,  190 s.
16.
 Hacıyev Q. Qarabağın maddi və mənəvi mədəniyyəti. // Qarabağ sual- 
lar və faktlar. Bakı,  «Qismət»,  səh.  52,  8ö**s.
17.
 Xəlilov X.  Qarabağın elat dünyası.  «Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı». 
Bakı,  1992,  118 s.
18.
 Xəlilov M. «Ermənilər təbii sərvətlərimizi talan edirlər». «Ekspress» 
qəzeti, 21  mart 2004.
19.
 Qarabağlı  A.  Yuxan  Qarabağın  toponimik  lüğətindən.  //  «Qarabağ 
qəzeti»,  1-14 iyul 2005.
II FƏSİL
1. ARDA, f.  2891, s. 2, i.  5, v. 40.
2.
 ARDA, f. 410, s.  1, i.  164, v.  20.
3.
 ARDA, f.  28, s.  74, i.  123, v.88.
4.
 ARDA, f.  28,  s.  74, i.  123, v.89.
5.
 ARDA, f.  28,  s.  125, i.  107, v.107.
6. ARDA, f.  28,  s.  1, i.  7481, v.  14.
7.
 ARDA, f.  28, s.  85, i.  125, v.  164.
8. ARDA, f.  28, s.  125, i.  107, v.  107.
9.
 ARDA, f.  379,  s.  3, i.  15, v. 28.
10.
 ARDSPİHA, f.  894, s.  1, i. 43, v.  14.
11.
 ARDSPİHA, f. 276, s. 9, i.  38, v.  8.
12. ARDSPİHA, f. 276, s.  7, i.  130, v.  131.
13.
 ARDSPİHA, f.  1, s.  74, i.  120, v.  12.
14.
 ARDSPİHA, f.  1, s.  74, i.  120, v. 46.
15.
 ARDSPİHA, f.  1, s.  74, i.  120, v.  1.
16. ARDSPİHA, f.  1, s.  74, i.  123, v.  64.
17.
 ARDSPİHA, f.  1, s.  74, i.  123, v.  118.
18.
 ARDSPİHA, f.  1, s.  74, i.  125, v.  9.
19.
 ARDSPİHA, f.  1, s.  74, i. 41, v.  50.
20.
 ARDSPİHA, f.  1, s.  85, i. 249, v. 418.
21. ARDSPİHA, f.  1, s.  74, i.  329, v.  32.
22. ARDSPİHA, f.  1,  s.  74, i.  132, v.  145.
23.
 ARDSPİHA, f.  1, s.  121, i.  303, v. 29.
24.
 ARDSPİHA, f.  1,  s.  74, i.  132, v.  113.
25.
 ARDSPİHA,  f.  1,  s.  74, i.  329, v.  110.
26. ARDSPİHA, f.  1,  s.  74, i.  123, v.  115.
27. ARDSPİHA, f. 609, s.  1, i.  164, v. 26.
28.
 ARDSPİHA, f.  379, s.  3, i.  87, v.  10.
29. ARDSPİHA, f. 609,  s.  1, i.  164, v.  1.
30.
 Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. Altıncı cild (aprel 1920 -  iyun 1941). 
Bakı,  «Elm», 2000,  626 s.

31.
 Əliyev İ.  Dağlıq Qarabağ: Tarix,  faktlar hadisələr. Bakı,  «Azəməşr»,
1989,  117 s.
32.
 Köçərli T.  Yaddan çıxmaz Qarabağ  Nəqşi  Cahan Naxçıvan.  Bakı, 
«Elm»,  1988,  460 s. 
'
33.
 «Kommunist» qəzeti, N
q
78, 2 dekabr  1920-ci il.
34.
 Hacıyev  N.  Dağlıq  Qarabağ  tarixindən  sənədlər.  Bakı,  «Gənclik»,
2005,  190 s.
35.
 «Şeypur» jumalı,  14 noyabr  1920-ci il, s. 4.
III FƏSİL
1. ARDA, f.28, s.125, i.428, v.2.
2. ARDA,  f.130, s.l, i.171, v.34.
3.
 ARDA, f.27,  s.5, i.52, v.5. 
.
4.
 ARDA, f.411,  s.4, i.19, v.36-37.
5.
 ARDA, f.271, s.l, i.303, v.455.
6. ARDA, f.271,  s.l, i.305, v.171.
7.
 ARDA,  f.379, s.3, i.599, v.5.
8. ARDA, f.379, s.3, i.1447, v.14.
9. ARDA, f.2511, s.3,  i.38, v.16.
10.
 ARDA, f.2511, s.l, i.350, v.18.
11.
 ARDA, f.25, s.74,  i.63, v.68.
12.
 ARDA,  f.28,  s.3,  i.344, v.13.
13.
 ARDA, f.379, s.3, i.314, v.37.
14.
 ARDSPİHA, f.l, s.74, i.36, v.3-4.
15.
 ARDSPİHA, f.l,  s.74, i.122, v .ll.
16.
 ARDSPİHA, f.89,  s.37, i.581, v.14.
17.
 ARDSPİHA, f.89,  s.37, i.581, v.7.
18.
 ARDSPİHA, f.89,  s.37, i.581, v.83.
19.
 ARDSPİHA, f.89,  s.37, i.581, v.84, 93.
20.
 ARDSPİHA, f.89, s.37, i.581, v. 18-24.
21.
 ARDSPİHA, f.89,  s.l, i.746, v.174,  191, 295.
22. ARDSPİHA, f.89,  s.l, i.950, v.76,  164.
23.
 AREA TİEA, f.l,  s.7, i.30, v.3.
24.
 Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. Altmcı cild. Bakı, «Elm», 2000-ci il,
s. 20-21. 
^
25.
 AK(b)P IV qurultaymm materiallan. Bakı,  «Azəməşr»,  1922,  s.19.
26.
 AK(b)P  qurultayları, konfranslan və MK qətnamə,  qərarları, 4-cild- 
də. 
I 
cild (1920-1937). Bakı, «Elm»,  1987, s.320.
27.
 Azərbaycan  SSR  EA  «Xəbərləri»  (Tarix,  fəlsəfə,  hüquq  seriyası). 
1931, JSs2, 
s. 
40.
28.
 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 
III 
cild, Bakı,  1979,  səh.309.
29.
 Atakişiyev A. Xalq təsərrüfatımn bərpası dövründə Azərbaycanda fəh- 
lələrlə  kəndlilərin  ittifaqınm  möhkəmlənməsi  uğrunda  mübarizə. 
Bakı,  1961,  s.76.
30.
 Dilbazov Ə.  Bakı fəhlələrinin Azərbaycan kəndinə hamilik köməyi. 
Bakı,  1950, s. 47
1
.
31.
 «Elmi əsərlər» (Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası).  1989, s.72.
32.
  Səlimov M. AK (b)P YİS-ə keçid dövründə (1921-1922). Bakı,  1959, 
s.63.
33.
 Sov.  İKP  qurultaylan, konfranslan,  MK plenum,  qətnamə və  qərar- 
lan. 
III 
hissə (1930-1954). Bakı,  1954, s.227.
34.
 «İqtisadiyyat» jumalı,  1968, JNb4, s.63.
35.
 «İqtisadi xəbərlər».  1931, J\
q
2, s.40.
36.
 «İqtisadi xəbərlər».  1928, JN°2,  s.72.
37.
 İmanov R. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qəsd -  Qondarma DQMV. 
Bakı, 2005, s.95-97.
38.
 İmanov R.  Sovet Dağlıq Qarabağı. Bakı,  1983, s.  15.
39.
 «Kommunist» qəzeti, JN°35,  13 iyun  1920-ci il.
40.
 «Kommunist» qəzeti, JN268, 29 iyul  1921-ci il.
41.
 «Kommunist» qəzeti, JVs674, 24 dekabr  1933-cü il.
42.
 «Kommunist» qəzeti, JN°35,  13 oktyabr 1979-cu il.
43.
 Məmmədov N.  Dağlıq Qarabağda sənayenin bərpa və inkişafı.  Bakı,
2002,  104 s.
44.
 «Yeni məktəb» qəzeti, JV°4. Bakı,  1924-cü il.
45.
 «Yeni kənd» jumalı;  1930, JVe2, səh. 28. •
46.
 «Şuşa» qəzeti,  12 aprel  1967-ci il.
47.
 «Yeni yol» qəzeti, 24 dekabr 1933-cü il.
48.
  BTopoö 
naraneTH H Ö  
ruıaH  pa3BHTHa  HapOflHoro  xo3HHCTBa  CCCP 
(1920-1937 
i t . ) .  
T.l,  MocKBa,  1934,  c.272; 
t . 2 ,   c .2 2 4 .
49.
  JleKpeT  A3peBKOMa  (1920-1921  it.).  C6. 
h o k .  
BaKy,  1988,  c.56.
50.
 
Tas.  «BaKHHCKHH  pa6oMHH», 
21.01.1933  r.
51.
  Ta3. 
«npaBfla», 
15.01.1934  r.
52.
  fa 3.  «CoBeTCKHH  Kapa6ax».  BaKy,  11.06.1926  r.

53.  HaropHbiH 
Kapaöax  3a  roflbi  C
obctckoh
  BJiacTH.  XaHKenuH,  1970, 
c.76.
54.
  Hapoımoe 
x o 3 h h c t b o  
A3ep6aH4*aHCKoö  CÇP.  EaKy,  1982,  c.43.
55.
  HapoflHoe  xo33hctbo  A3ep6aiin*aHCKOH  CCP.  EaKy,  1972,  c.45.
56.
  Hapo/iHoe 
x o 3 8 h c t b o  
A3ep6aHflxaHCKOH CCP k  70-JieTHio  BejiHKoro 
O K T aöp a. 
EaKy,  1987,  c.272.
57.
  HapoflHoe  xo33hctbo  A3ep6aöflxaHCKOH  CCP 
k  
50-jıeTHio  CCCP. 
EaKy, 
1972,  c.15.
58. 
CefipaH  T.  3K0H0MHHecKaa  acH3Hb  Kapaöaxa  h  ee  nepcneKTHBbi 
(1921-1926).  Th(|>jihc,  1988,  c.133.
59.
  CoıiHajiHCTHqecKoe  CTpoHTejibCTBo  A3ep6.  CCP.  C t.  c6op.,  EaKy, 
1933,  M2,  c.352.
60.
  3axap9H  A.  IUejiKOBaa  npOMbimjıeHHocTb  HKAO.  EaKy,  1978,-c.8.
61.
  UJaxHa3apoB  H.  HaropHaa  KapaöaxcKaa  ABTOHOMHaa  OÖJiacTb.  Ea- 
Ky,  1960,  c.53.
62.
  FacaHOB  T.  Taxejibie  coHHajibHO-əKonoMHMecKHe  nocjıencTBHa  OKKy- 
naıiHH  ApMeHHeM  TeppHTopHH  A3ep6aöfl*aHa.  EaKy,  ^Haıubionıy^,
2004,  c.122
IV FƏSİL
1. ARDSPİHA,  f.l,  s.200,  74,  55,  169,  7,  85,  206.
2.  ARDSPİHA,  f.89,  s.l.
3. Azərbaycan  tarixi.  Yeddi  cilddə.  Yeddinci  cild  (1941-2002).  Bakı, 
«Elm»,  2003.
4.
 Azərbaycan  Sovet Ensiklopediyası.  III cild.  Bakı,  «Azəməşr»,  1979.
5.
  Azərbaycan  Böyük  Vətən  müharibəsi  illərində.  Bakı,  «Azəməşr», 
1969.
6.  Azərbaycan  SSR-in  DQMV-i  haqqında  qanunu.  Bakı,  «Azəməşr»,
1987-ci il,  s.102.
7. 
DQMV-nin İpək Kombinatının illik hesabatı.  Xankəndi,  1971,  s.19.
8.  DQMV-i  50  ildə.  Bakı,  «Azəməşr»,  1973.
9.
 DQMV-i 40  ildə. Bakı,  «Azəməşr»,  1963.
10.
  Əliyev H.Ə. Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin astanasında. 
Bakı, «YNE», 2001.
11.
  İmanov  R.  Azərbaycamn  ərazi  b ü tö ^ y ü n ə   qəsd  -   qondarma 
DQMV-i.  Bakı,  «Adiloğlu»,  2005,  s.  95-97.
12.
 Məmmədov N. Dağlıq Qarabağda sənayenin bərpa və inkişafı.  Bakı, 
«ADPU-nun nəşriyyatı», 2002, s. 28.
13.
 Məmmədov N.  Azərbaycan  SSR-in DQMV-də  siyasi vəziyyət,  iqti- 
sadi və mədəni inkişaf. Bakı, «Təhsil», 2008.
14.
 Muxtar  Dağlıq  Qarabağ  Vilayətinin  25  illiyi.  «Təbliğatçı»  jumalı, 
N«6,  1948, s. 52-62.
15.
 Sovet Dağlıq Qarabağ. Bakı, «Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı»,  1983, 
s.85.
16.
 «Təbliğatçı» jumalı,  1948, Ne6, s.18-22.
17.  Ia3.  «EaKHHCKHH 
pa6oHHH», 
23  OKtaöpa  1945 
r.
18.
 flocTHxeHHa 
HaropHorO  Kapaöaxa 
b
 aeBaTOH ıwTiıneTKe. 
EaKy, 
«A3ep- 
öaüflxaHCKoe  TocyjıapcTBeHHoe  H3jıaTejibCTBO»,  1978,  c.218.
19.
  HcnojiHeHHe  MecTHoro  6ıojı*eTa  HKAO.  XaHKemiH,  «CTaTynpaB- 
jıeHHe»,  1968,  c.  197.
20.
  HapoflHoe 
xo
33HC
tbo
 A3ep6airoKaHCKOü CCP 
k
 
50-JierHio 
CCCP.  EaKy, 
«A3ep6aiia*aHCKoe FocynapcTBeHHoe H3aaTejibCTBo»,  1972, c. 46, 332.
21.
  HapojiHoe 
xoshhctbo
  A3ep6aüjı*aHCK0H  CCP 
k  
70-jıeTHio  BejiH- 
K o r o  
OKTa6pa.  EaKy,  «A3ep6aiifl*aHCKoe  FocyjıapcTBeHHoe  H3na- 
TenbCTBO», 
1987,  c.272.
22.
 HapoflHoe 
xo
33
hctbo
  A3ep6aHjı*aHCKOH  CCP.  OraT.  c6op.  EaKy, 
«A3ep6aüflxaHCKoe 
FocyjıapcTBeHHoe 
H3flarrejibCTBO», 
1957.
23.
  HapoflHoe  xosaiicTBO A3ep6afia*aHCKOH CCP 
k  
60-JieTH io 
BejiHKoro 
OKTaöpa.  «A3ep6aüfl)KaHCKoe 
T
ocyflapcTBeHHoe 
H3jıaTejibCTBo», 
EaKy,  1977,  c.90-91.
24.  HaropHbiü  Kapaöax 
3a 
roaw CoBercKoiı 
BJiacra. 
KpaTKHÖ 
cTaT. 
c6op. 
XaHKemiH,  «OraTynpaBJieHHe»,  1970,  c.108.
25. 
OcHOBHbie  noKa3aTejiH  əKOHOMHnecKoro 
h
  counajibHoro  pa3BHTHa 
HKAO.  EaKy,  «A3ep6aHfl*aHCKoe TocyjıapcTBeHHoe H3aaıejibCTBo», 
1986,  c.271.
26.
 Pa3BHTHe  Haponnoro  xo3HHCTBa A3ep6aftfl*aHCKOİı  CCP 
h
  pocT  Ma- 
TepnajibHoro ypoBHH 
xh
3
hh
 rıapoaa.  EaKy,  «A3ep6aHaxaHCKoe Tocy- 
aapcTBeHHoe  H3aaTejibCTBO»,  1972,  c. 122-123.
VFƏSİL
1. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi. F.  89,  s.l
2.
 ARDA,  f.41l,fe.7.
3.
 Arda, f.27, s.l.

4.
 Azərbaycan tarixi yeddi cilddə. Altmcı cild. Bakı «Elm», 2000.
5.
 Azərbaycan xalq təsərrüfatı 60 ildə. Bakı «ADN»,  1982, 315 s.
6. Ağamirov  İ.  Stepanakert.  «Kommunist»  qəzeti.  Bakı,  23  iyul  1935,
N°171  (9278). 
1
7.
 ARDSPİHA, f.l,  s.200, 74,  331,  55,  169,  7,  85, 206, 233.
8. Bünyadzadə D.  Azərbaycan sosializm yolunda.  «İnqilab və mədəniy- 
yət»,  1932, Xo3_4, s.22-28.
9. DQMV-nin İpək Kombinatmm illik hesabatı. Bakı,  1987, 260 s.
10.
 DQMV-i İpək Kombinatmm Əmək şöbəsinin illik hesabatı,  1979.
11.
 DQMV-i statistik rəqəmlərdə. Bakı, «Elm»,  1980,  179 s.
12.
 DQMV-i 50 ildə.  Bakı, «Azəməşr»,  1973,  196 s.
13.
 Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir. I-IV cildlər. Bakı,  1997-1998.
14.
 Əliyev H.Ə. Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin astanasında. 
Bakı, «YNE», 2001.
15.
 Əliyev M.T. Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı, «ADN»,  1998.
16.
 Hacıyev N. Dağlıq Qarabağm tarixindən sənədlər.  Bakı. 2005.
17.
 Hacıyev Q.Ə. Erməni iddialannm əsassızlığma dair. «Qarabağ dünən, 
bu gün,  sabah». Bakı,  «Qanun» -  2007, s. 164—171.
18.
 Hacıyev Q.Ə.  «Qarabağın maddi və mənəvi mədəniyyəti». «Qarabağ 
suallar və faktlar. Bakı, 2005, s.72-73.
19.
 İbişov F.  Azərbaycan  kəndində  sosial  siyasi proseslər  (1920-1930). 
Bakı,  1956.
20.
 İmanov R. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qəsd-qondarma DQMV-i. 
Bakı, 2005,  s.95.
21.
 Mahmudov  Y.,  Kərimov  Ş.  «Qarabağ  tarixi»,  «Qarabağ  suallar  və 
faktlar». Bakı, 2001.
22. Mahmudov Y. Azərbaycan dövlətçiliyinin xilaskarı. Bakı,  1998.
23.
 Məmmədov N.  Azərbaycan  SSR-in  DQMV-də  ipək  emalı  sənayesi 
(1950-1960).  «Elmi Axtarışlar»  18-ci buraxılış.  Bakı,  «Səda»,  2006, 
s.216-220.
24.
 Məmmədov M. DQMV-də sənayenin bərpa və inkişafı (1946-1950). 
Qarabağ dünən, bu gün, sabah».  «Qanun» -  2007, s.226-232.
25.
 Məmmədov N.  Dağlıq Qarabağda sənayenin bərpa və inkişafı.  Bakı, 
«ADPU», 2002, 250 s.
26.
 Məmmədov N.  Azərbaycan SSR-in «DQMV-də siyasi vəziyyət iqti- 
sadi və mədəni inkişafı. Bakı, 2008.
27.
 Müstəqil dövlətimiz və parlamentimiz. Bakı, 2001, s.257-259.
28.
 Səmədzadə Z.  Dağlıq Qarabağ: Naməlum həqiqətlər.  Bakı,  1995.
29.
 Sov. İK P MK-nın XIX konfransmın materiallan. Bakı,  1988, s.87-88.
30.
  Sovet Dağlıq Qarabağı.  Bakı,  1983,  s.85.
31.
  Sultanov O.  80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda 
siyasi mübarizə.  Bakı,  1995.
32.
  Aaepö.  CCP  o t  XXIV 
k
 
XXVI  cı,e3fly  KnCC.  Eaıcy,  1981,  c.132.
33.
  Fas.  «EaKHHCKHH  paöoHHH»,  12  Hoaöpa  1999  r.
34. 
BejiHKaa  OKTaöpbCKaa  CouHaJiHCTHHecKaa  peBOJirouna 
h
 
noöeaa co- 
BeTCKOH 
Bjıacra 
b 
ApMeHHH.  EpeBaH,  1957,  c.372.
35.
  flocTHaceHHa  HKAO 
b
 
fleBaTOH  naraneTKe.  Easy,  1976,  c.218.
36.
  Hapojmoe 
xoshhctbo
  A3ep6.  CCP 
b
  1988  roay.  EaKy,  1989,  c.376.
37.
  HapojiHoe  xo33hctb(5  A3ep6aHfl*aHCKOÜ  CCP 
k
 
70-jıeTHio  BejiHKoro 
Okthöph.  EaKy,  1987,  c.272.
38.
  HapoflHoe  xo33hctbo  A3ep6aüa;acaHCKOH  CCP  3a  60 Jier.  CTaracTH- 
HecKHH  cöopHHK,  EaKy,  1980.
39.
  Hapoflnoe  xp3aöcTBO  A3ep6aüqxaHCKOH  CCP 
k
 
50-JieTHio 
CCCP. 
EaKy,  1972,  c.332.
40.
 
HapoflHoe 
xpsHÜ CTBo 
A3ep6.  CCP 
b
 
1983 
roay.  Eaxy,  1984,  c.237.
41.
 HKAO  50  JieT 
b
 npyxHoft 
cobctckoh
  ceMbe,  XaHKeHflH,  1973,  c.189.
42.
  HaropHbiH  Kapaöax  3a roflbi 
cobctckoh
 BJiac™.  XaHKeHflH,  1970, c.108.
43.
  Ta3.  «CoBeTCKHÖ  Kapaöax»,  13 
hiohh
  1983  r.
44.
  Ia3.  «CoBeTCKHH  Kapa6ax»,  6  cjjeBpajıa  1983  r.
VI FƏSİL
1. Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi.  F.17,  s .l,  i.701, v.29.
2.
 ARDA,  f.2502,  s. 1,  i.  55, v.2.
3.
 ARDA,  f.456,  s.16,  i.  129, v.32.
4.
 ARDA,  f.27,  s. 1,  i.  649, v. 190.
5.
 ARDA,  f.24,  s.l,  i.  137, v. 18.
6. ARDA,  f.410,  s .l ,i.  ll,v .4 5 .
7.
 ARDA,  f.411,  s.7.
8.  ARDA,  f.271,  s.l.
9.
 ARDA,  f.13,  s.4,  i.  20, v.2.
10.
 Azərbaycan Respublikası Dövlət Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkat- 
lar Arxivi.  F.461,  s .l,  i.4582,  v.4.
11.
  ARDSPİHA,  f.410,  s.l,  i.70, v.96.
12.
 ARDSPİHA,  f.89,  s.l.
13.
 ARDSPİHA,  f.27,  s.2,  i.54, v.43.

14.
 ARDSPİHA, f.420, s. 1, i.43, v.42.
15.
 ARDŞPİHA,  f.l, s.2, i.105, v.24.
16.
 Azərbaycan SSR-in 40 illiyi.  Bakı,  1960,  s.72.
17.
 Azərbaycan tarixi. Altmcı cild (aprel  1920 -  İyun  1941). Bakı «Elm»,
2003.
18.
 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. III cild.  Bakı,  1979, səh.309.
19.
 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası.  VI cild. Bakı,  1982, səh.356.
20.
  Abdullayev Ə. Ermənistanm Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq siyasəti 
və Heydər Əliyevin sülh strategiyası. Bakı, «Elm»,  1998.
21.
 «Azərbaycan qəzeti»,  15 may  1992-ci il.
22.
 Azərbaycan SSR-in DQMV-i haqqmda Qanunu.  Bakı,  1987,  s. 16.
23.
 Azərbaycan rəqəmlərdə. Bakı,  1994, s.51.
24.
 Atakişiyev  A.  Xalq  təsərrüfatmın  bərpası  dövründə  fəhlə  sinfi  ilə 
kəndlilərin ittifaqmın möhkəmlənməsi. Bakı,  1961,  səh.  76.
25.
 Dağlıq Qarabağ statistik rəqəmlərdə. Bakı,  1980,  səh.  26,  176.
26.
 Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir. I-IV cild. Bakı,  1997-1998-ci
illər. 
-
27.
 Əliyev H.Ə. Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin astanasında. 
Bakı, «YNE», 2001.
28.
 Əliyev  R.  Qarabağ  bolşeviklərinin  sovet  hakimiyyətinin  qələbəsi 
uğrunda mübarizəsi.  Bakı, «Azəməşr»,  1989.
29.
 Əliyev M.T.  Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı,  1998.
30.
 Əsədov  S.  Məmmədov İ.  Ermənistan azərbaycanlıları  və  onlarm acı 
taleyi. Bakı,  1992.
31. Hacıyev N. Dağlıq Qarabağın tarixindən sənədlər. Bakı, 2005.
32.
 Xəlilov X. Qarabağ: Etnomənəvi inkişaf tarixi. Bakı, 2006.
33.
 Xəlilov X.  Qarabağın elat dünyası. Bakı,  1992.
34.
 İmanov R. Planlar həyata keçirilir. «Təşviqatçı» jumalı,  1979, Nsö, s.
25-29.
35. İmanov R.  Sosialist Dağlıq Qarabağı. Bakı,  1961, s.  127.
36.
 İmanov  R.  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünə  qəsd  və  qondarma 
DQMV-i.  Bakı, 2005,  s.95-97.
37.
 «Kommunist» qəzeti, J^fel 1,  18.01.1979.
38.
 Qardaşlıq ailəsində. DQMV-nin 50 illiyi.  «Azəməşr»,  1973.
39.
 Quliyev C.B. Dağlıq Qarabağ «Kommunist» qəzeti, 20 mart 1991.
40.
 Quliyev V. Azərbaycan kəndində məjjpni-maarif müəssisələrinin ya- 
radılmasmda Bakı  fəhlə  sinfinin köniəyi.  «Azərbaycan  SSR EA xə- 
bərləri» (tarix,  fəlsəfə,  hüquq seriyası). Bakı,  1988, JV°1, s.49.
41. Mahmudov Y.,  Şükürov K.  Qarabağ tarixi.  «Qarabağ suallar və fakt- 
lar».  Bakı,  2001,  səh.39.
42.  Mahmudov Y.  Azərbaycan dövlətçiliyinin xilaskarı.  Bakı,  1998-ci il.
43.  Mahmudov Y.  Odlar yurduna səyahət.  Bakı,  1980-ci  il.
44.  Mahmudov  Y.,  Şükürov  K.  Qarabağ:  Real  tarix,  faktlar,  sənədlər. 
Bakı,  «Təhsil»,  2005,  səh.380 s.
45.  Mehdiyev  R.  Azərbaycanlılara  qarşı  soyqırımı  gerçəklikləri.  Bakı, 
2000,  203  s.
46.  M əmmədov N.R.  Şuşa və  şuşalılar.  Bakı,  2004,  s.82.
47.  M əmmədov  N.R.  Dağlıq  Qarabağda  sənayenin  bərpa  və  inkişafı.
Bakı,  2002,  s.28. 
<
48.  M əmmədov N.R.  Azərbaycan SSR-in DQMV-in siyasi vəziyyəti,  iq- 
tisadi və mədəni inkişafı.  Bakı,  2002.
49. Müasir dövrdə Azərbaycan Sovet kəndində ictimai-iqtisadi irəliləmə- 
lər.  Bakı,  1973,  s.81-82.
50. Nadirov  A.A.,  Nuriyev  Ə.X.,  Muradov  Ə.S.  Naxçıvan  iqtisadiyyatı
XX əsrdə.  Bakı,  2000,  s.  78.
51.  Səmədzadə Z.  Dağlıq Qarabağ.  Naməlum həqiqətlər.  Bakı,  1995.
52.  Sovet Dağlıq Qarabağı (Lenin milli siyasətinin təntənəsi). Bakı,  1983, 
s.136.
53.  A3ep6aöa*aH 
b
 
unc^pax 
b
 
1990  rofly.  EaKy,  1991,  c.29-31.
54.  «AraTaTop»,  N»7,  1969,  c.31.
55.  «BaKHHCKHÜ  pa6oHHü»,  30  aeKaöpa  1976  r.
56.  B
o
3
hh
  X.  HejıoBeKy aojıro  XHTb.  BaKy,  1974,  c.71.
57.  BTopoü  naTHJieTHHH  ruıaH  pa3BHTHa  Hapo^Horo  xo3HHCTBa  CCCP 
(1920-1937 
it
.).  T .l,  MocKBa,  1937,  c.272.
58. 
FyceHHOB 
T.K.  Pa3BHTHe  cbjbh  pajjHOBemaHHH  h  TejıeBHfleHHH  b  Co- 
BeTCKOM  A3ep6aüfl)KaHe.  BaKy,  1988,  c.16.
59.  flocTHxeHHH  HaropHoro  Kapaöaxa  b  fleBHTOH  naTHjıeTKe.  BaKy, 
1976,  c.218.
60.  flocTHaceHHa  CoBeTCKoro  A3ep6aftfl*aHa  3a 40 jıeT 
b
  uHc{)pax.  C
t
^
t
. 
cöop.  BaKy,  1960,  c.86.
61.  HTora  Bcec0i03H0H  nepenncH  HacejıeHHa  1979  r.  Tom  II,  n a c n   I, 
KHHra  3,  c.47.
62.  «H3BecTHfl»,  1  anpejıa  1969  r.
63.  MaMeaoB  K.B. fleMoıpacjm'iecKoe pa3BHTHe 
b
 A3ep6afiflxaHCKOH CCP. 
BaKy,  1960,  c.37-38.

64.
  HapoflHoe  xo3aöcTBo  A3ep6aüjı*aHCKOH  CCP 
k
  50-
jicthio
  CCCP. 
Baxy,  1972,  c.46,  332.
65.  HapoflHoe 
xo
33
hctbo
  A3ep6aüfl>KaHCKOH  CCP  3a  60  JieT.  C
t
3
thcth
- 
HecKHİi  cöopHHK.  EaKy,  1980.
66.  HapojiHoe 
xo
33
hctbo
  A3ep6aHflxaHCKOH  CCP 
k
 70-JieTHio  BejiHKoro 
OKTHÖpa.  BaKy,  1987,  c.272.
67.
  HapoflHoe 0Öpa30BaHHe,  HayKa 
h
 KyjibTypa 
b
  A3ep6aHn*aHCKOH  CCP 
(cTaT.  cöop).  EaKy,  1975,  c.192.
68.  HapoflHoe 
xo
3
hhctbo
  A3ep6aHa*aHCKOH  CCP  3a  60 
jıeT . 
EaKy, 
1979,  c.309.
69.  HapoflHoe  x03aficTB0  AsepöaH/DKancKOH 
CCP 
b
  1988  roay.  EaKy, 
1989,  c.376.
70.  «HaropHMİı  Kapa6ax».  EaKy,  1983.
71.  HaropHbrä  Kapa6ax  3a roflbi 
cobctckoh
  BJiacTH.  Kpangtıö CTaTncTiwec- 
khh
  c6opHHK.  XaHKeıiflH,  1970,  c.108.
72.
  HapOflHoe 
xo
3
hhctbo
  A3ep6aHfl*aHCKOH  CCP.  EaKy,  1972,  c.45.
73.  Ta3.  «IIpaBfla»,  15  aHBapa  1934.
74.
  Ta3.  «CoBeTCKHH  Kapa6ax»,  16  anpejıa  1980r.
75.
  Fa3.  «CoBeTCKH0  Kapa6ax»,  5  aHBapa  1980r.
76.
  Taı.  «CoBeTCKHH  Kapa6ax»,  9  Maa  1985r.
77.
 CTaTHcrmecKHH cöopHHK.  3apaBooxpaHeHHe CCCP. MocKBa,  1960, c.31.
78.
  IIIaxHa3apOB  H.C.  HaropHaa  KapaöaxcKaa  ABTOHOMHaa  OÖJiacTt. 
A3epHemp,  1960,  c.53.
VIIFƏSİL
1.  Abbaslı  R.  Qarabağ  -   Azərbaycanm  qeyrət  qalası.  «Xalq  qəzeti», 
JV°146  (26204),  8  iyul 2009.
2.
  Abbasov V.  Acı  faktlar.  Azərbaycan qəzeti,  N°1  (13),  05 yanvar  1990.
3.
 Abdullayev 
Ə. 
Ermənistanm Azərbaycana  qarşı  təcavüzkarlıq  siyasəti 
(XIX əsrin sonu XX əsrin əw əlləri).  Bakı,  1995.
4.
 Axundov  M.,  Poladov  M.  Şuşanın  əbədi  yadigarları.  «Elm  və  həyat» 
jumalı.  Bakı,  1986,  JNfel,  səh.16-18.
5.  Ağayev M.  «Müsavat»m aqrar siyasəti.  Bakı,  1930,  156  s.
6. Ağamirov 
U. 
Şuşa  kurortunun  inkişafı.  «Kommunist»  qəzeti.  Bakı,
23 iyul  1953,  N°171  (9278).
7.
  Arslanoğlu  C.  Erməni  zülmü  1919-1930-cu  illərdə.  «Xəzər» jumalı,
1990,  JVfo3,  s. 19-28.
8. Azərbaycan Respublikası  (AR)  Mədəniyyət və  Turizm Nazirliyi Mə- 
dəniyyət siyasəti şöbəsinin Muzey sektomnun arayışı. 2006.
9.
 AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi. AKT JNb30,  10.10. 2005.
10.
 ARDA, f.  895, s.l, i.34, v.7.
11.
 ARDA, f.  379, s.3.
12.
 ARDA, f.  410, s.l.
13.
 ARDA, f. 411, s.7.
14.
 ARDA, f.  17,  s.l.
15.
 ARDA, f.  271, s.l.
16.
 ARDA, f.  1114, s.9.  <
17.
 ARDA, f.  13,  s.4, i.20, v.2.
18.
 ARDA, f.  894, s.4, i.65, v.131.
19.
 «Azərbaycan» qəzeti, J\°89(3101) 20 fevral 2002.
20.
 «Azərbaycan» qəzeti, K°71(41501) 30 oktyabr 2003.
21.
 Azərbaycan  tarixi.  Yeddi  cilddə.  Yeddinci  cild  (iyun  194
1—
2002-ci 
illər). Bakı, «Elm», 2003, 676 s.
22.
 Azərbaycan Sovetləri. Bakı, «Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı»,  1995,
• 
s.28.
23.
 Azərbaycan Respublikasmın müstəqilliyi haqqında Konstitusiya aktı. 
30 avqust 1991.
24.
 Azərbaycan  SSR və  Sosializm  qumculuğu.  Statistik külliyyat.  Bakı, 
1996, s.96.
25.
 «Azadlıq» qəzeti, 20 may  1984-cü il.
26.
 «Azərbaycan» qəzeti, 25 sentyabr 2002-ci il.
27.
 Azərbaycanlılann soyqmmı haqqında Azərbaycan Respublikası  Pre- 
zidentinin fərmam. Azərbaycan qəzeti, 27 mart  1998.
28.
 «Azərbaycan» qəzeti, 21  fevral 2001-ci il.
29.
 «Azərbaycan SSR EA-nın Xəbərləri» (Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası). 
1956, JN°3, səh.102.
30.
 Bünyadzadə D. Azərbaycan sosializm yolunda. «İnqilab və mədəniy- 
yət» jumalı,  1932, JSfe3—
4, s.22-28.
31.
 Cavanşir M.C. Qarabağnamə. Bakı, «Yazıçı»,  1989,192 s.
32. Çıraqzadə V. İstiqlal yollarmda. Bakı, «Elm»,  1992,  198 s.
33.
 Çiçəklənən  sosialist  vilayəti.  «Kommunist»  qəzeti,  Bakı,  13  iyun 
1948, JNbl 17 (7814).
34.
 DQMV-i  Sovet  hakimiyyəti  illərində  (statistik  məlumatlar).  Bakı, 
«Elm»,  1970,  315 s.
35.
 DQMV-i 40 ildə. Bakı,  «Azəməşr»,  1963.

36.
 Daydəbəyov S.Q.  Qarabağm hidroenergetika ehtiyatları. Azərbaycan 
SSR EA xəbərləri.  (Humanitar elmlər seriyası),  1948, JVT°8, s.21.
37.
 Ermənistan-Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  tarixi  kök- 
ləri.  www.rufugees -  idps-committee.qov.az 
j
38.
 «Exo». Dağhq Qarabağm ekosidi barədə. www.demar.org.
39.
 «Elçi» qəzeti.  20-25 oktyabr 2003-cü il.
40.
 Əliyev A. Naxçıvan MSSR-da kitabxana işi (1920-1985). Bakı,  1991, 
s.12.
41.
 Əfəndiyev R. Azərbaycanda el sənəti. Bakı,  1971.
42.
 Əhmədov A. Azərbaycanda din və dini təsisatlar. Bakı,  1991, səh.87.
43.
 Hacıyev N. Dağlıq Qarabağın tarixindən sənədlər.  Bakı,  2005.
44.
 Hacıyev Q.Ə. Qarabağda ernıəni terrorunun qədim izləri //AMEA Dil- 
çilik İnstitutunun elmi konfrans materialları.  Bakı, 2003, s.336- 337.
45. Hacıyev  İ.  Sağlamlıq  şəhəri.  «Kommunist»  qəzeti.  Bakı,  13  ıyun
1948, Nsl 17 (7814). 
t
46.
 Humay.  Oğurlanmış  xalçalarımız  satışa çıxarıldı.  «Ekspress»  qəzeti, 
JV°45 (1465).  26.02.2004.
47. Hauzer E. Dağlıq Qarabağm göyüm faunasma dair. «Azərbaycan SSR 
EA xəbərləri»,  1940, JV°1, s.74-75.
48.
 Hüseynov İ. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbəsi. Bakı,  1960.
49.
 «Xalq qəzeti», 28 mart  1992-ci il.
50.
 Xəlilov X.D.  Qarabağm elat dünyası. Bakı,  1992.
51.
 İmanov  R.C.  Azərbaycanm  ərazi  bütövlüyünə  qəsd  -   qondarma 
DQMV-i.  Bakı, 2005,  s.95-97.
52. Kərimov İ.  Şuşa-Ağdam teatn. Bakı, 2001,  s. 117.
53.
 Koçarev S.S. DQMV-də şah-tut ağacı. Bakı,  1950,  s.28-30.
54.
 «Kommunist» qəzeti, JV°78 (1162), 2 dekabr  1920-ci il.
55.
 «Kommunist» qəzeti, JN°117 (7814),  13 iyun  1948-ci il.
56.
 «Kommunist» qəzeti, JVf°119 (6514),  12 iyul  1950.
57.
 «Kommunist» qəzeti, JVfell  (17050),  13 yanvar 1979-cu il.
58.
 «Kommunist» qəzeti,  16 avqust 1989-cu il.
59.
 Qasımov A.  Sosializmdə maddi rifah səviyyəsi. Bakı,  1967, s.58.
60.
 Qardaşlıq ailəsində. DQMV-nin 50 illiyi.  «Azəməşr»,  1973.
61. Qriqoryan T. Muxtar Dağlıq Qarabağ Vilayətinin 25 illiyi. «Təşviqatçı» 
jumalı,  1948, JN°6, s.59.
62.
 Quliyev Ə.N. V.İ.Lenin və Azərbaycan. Bakı,  1960.
63. Quliyev N. Dostluq və qardaşhq səhnəsi. Bakı,  1979,  s.24.
64.
  Mahmudov  Y.,  Şükürov  K.  Qarabağ:  Real  tarixi,  faktlar,  sənədlər. 
Bakı,  «Təhsil»,  2007,  380 s.
65.  Mahmudov  Y.  Tarixin  ən  böyük  və  ən  təhlükəli  yalanı.  «Azərbay- 
can»  qəzeti,  N°18  (5122),  25.01.2009.
66.  Mahmudov Y.  Azərbaycan dövlətçiliyinin xilaskarı.  Bakı,  1998.
67.  Mahmudov Y.  Odlar yurduna səyahət.  Bakı,  1980,  s.60.
68. Mahmudov Y.  Azərbaycanlılar.  Bakı,  «Aspoliqraf»,  2008,  60  s.
69.
 Mahmudov Y. Azərbaycan tarixində Heydər Əliyev şəxsiyyəti.  Bakı, 
«Təhsil»,  2002,  322  s.
70.
 Mahmudov  Y.  İrəvan  xanlığı  (Rusiya  işğalı  və  ermənilərin  Şimali 
Azərbaycan torpaqlannä köçürülməsi).  Bakı,  «CBS»,  2010.
71.
  Mahmudov Y. Azərbaycan Diplomatiyası. Bakı, «Təhsil», 2006, 414 s.
72.
  Mahmudov  Y.  Azərbaycanm  Avropa  ölkələri  ilə  əlaqələri.  Bakı, 
«TəhsiI»,  2007,  114 s.
73.
 M ehdiyev  R.  Azərbaycanlılara  qarşı  soyqırımı  gerçəklikləri  (Azər- 
baycan,  rus və ingilis  dillərində).  Bakı,  2000,  203  s.
74.
 Məmmədov N.R.  Azərbaycari  SSR-in  Dağlıq  Qarabağ  Muxtar  Vila- 
yətində  elm,  ədəbiyyat  və  incəsənətin  inkişafı  (1950—1960-cı  illər). 
//ADPU-nun «Xəbərləri», Bakı,  2006, JV°4,  s.252-262.
75.
  M əmmədov N.R.  Şuşa və şuşalılar.  Bakı,  2004,  s.82.
76.
  Müstəqil Azərbaycanm  10 ili.  Statistik məcmuə.  Bakı,  2001.
77.
 Nəcəfov  Ə.  Azərbaycan Respublikası DQMV-də  kitabxana işinin ta- 
rixi.  Bakı,  2001,  s.18.
78.
  Səmədzadə Z.  Dağlıq Qarabağ:  Naməlum həqiqətlər.  Bakı,  1995.
79.
  «Sovet Dağlıq Qarabağı».  Bakı,  1983,  s.136.
80.
  «Ulduz» jumalı.  Bakı,  1986, J\°4,  s.80.
81.
  «Ulduz» jumalı.  Bakı,  1988, JV°10,  s. 157.
82.
 Zavarev V.Q.  Muxtar Dağlıq Qarabağ Vilayətinin yolları.  Bakı,  1948, 
s.22.
83.
 AsepöaHflxaHCKaa  CCP  o t  XXIV  k  XXVI  Cbe3jıy  KnCC.  Jleıonncb 
BaacHeüııiHx  coöhthh. 
EaKy, 
1981,  c. 123-133.
84.
 
Ta3. 
«EaKHHCKHH 
pa6oMHH», 
12  MapTa  1988r.
85.  TyceHHOB  K.  OqepKH 
hctophh
  npofJwBHxeHHH 
b
  A3ep6anxaHe. 
EaKy, 
1966,  c.355.
86. JJocraaceHHa  HaropHoro  Kapaöaxa 
b 
jicbhtoh  riHTHJieTKe. 
EaKy, 
1976, 
c.218.
87.
  Ta3.  «3epKano»,  N“106  (2351),  14  HioHa,  2006r.

88.  HcTopna  A3ep6anaxaHa.  T.3,  q.  II,  BaKy,  1963,  c.229.
89.
  KyjibTypHoe  CTpoHTejibCTBo  A3ep6aöflacaHCKOH  CCP.  CTaT.cöop. 
Baxy,  1961,  c.141-144.
90.
  HapojjHoe  oöpasoBaHne 
h  
KyjibTypa 
b 
A3ep6aiipKaııcKOĞ  PecnyÖJiHKe. 
BaKy, 
1992,  c.61.
91.
  HaropHaa  KapaöaxcKaa  ABTOHOMHaa  06jıacTb  A3ep6aiifl>KaHCKOH 
CCP  3a  60  jıeT.  Baxy,  1983,  c.83.
92.
  HapojiHoe  xo3ancTBo  A3ep6afifl)KaHCKOH  CCP 
k  
50-jıeTHio  CCCP. 
BaKy, 
1972,  c.46,  332.
93.  HapoflHoe  xo3höctbo  A3ep6aitn;*aHCKOH  CCP 
k
 
70-JieTHio  Bejın- 
Koro 
OKTaöpa.  BaKy,  1977,  c.90-91.
94.  HapoflHoe 
xo
3
müctbo
 
h  
0Öpa30BaHHe, 
HayKa 
h  
KyjibTypa 
b
 
A3ep6aö- 
flacaHCKOH  CCP.  BaKy,  1977,  c.192.
95.
  HapoflHoe  xo3aöcTBo  CCCP.  MocKBa,  1956,  c.211.
96.
  HapoflHoe  x03aöcTB0  A3ep6aaa5KaHCKOH  CCP  k 
6 0 -n e T H io  
Bejın- 
Koro  OKTaöpa.  BaKy,  1977,  c.90-91.
97.
  HapoflHoe  xo3ancTBo  A3ep6aHmxaHCKOH  CCP 
b
 
1988  rony.  BäKy,
1989,  c.376.
98.
  HapoflHoe  x03aöcTB0  A3ep6aMfl*aHCKOH  CCP 
b
 
1983  rojıy.  BaKy, 
1984,  c.237.
99. 
HaropHbifi  Kapa6ax  3a  roflbi  coBeTCKon  BJiac™.  XaHKeHflH,  1970, 
c.108.
100.
  Haponııoe  x03aöcTB0  A3ep6aüjı>KaHCKOH  CCP.  BaKy,  1972,  c.45.
101.  IHaBpoB  H.  HoBaa 
yrpo3a  pyccKOMy nejıy 
b
  3aKaBKa3be. 
CH6.,  1911.
102. 
w w w
. 
arminto .into.  30 
aBrycTa, 
2003.
103.
  www.qov.az.12.VI.06.
«SON SÖZ ƏVƏZİ»nin 
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. ASE. X cild. Bakı,  1987, s.49.
2. «Azərbaycan» qəzeti,  17 yanvar 1998.
3. Cavanşir M.S.  Qarabağ tarixi. Bakı,  1959, s. 49-50.
4. DQMV-i rəqəmlərdə. Bakı,  1980,
5.
 DQMV-i 50 ildə. Bakı,  1979, s.72-73.
6. Xəlilov X.Ə.  «Qarabağın elat dünyası». Bakı,  1992.  s.13.
7. Qeybullayev Q. «Qarabağ». Bakı,  1990.  s.159.
8.  «Kommunist» qəzeti,  13 iyun 1948, JSr9İ17.
9.
 Məmmədov  N.  Azərbaycan  SSR-in  DQMV-də  ictimai-siyasi  həyat, 
iqtisadi və mədəni inkişaf (1923-1991). Bakı, 2008.
10. Əhmədov H. «XIX əsr Azərbaycan məktəbi». Bakı, 2006, s.9.
11. «Təşviqatçı» jumalı.  1967, JSsl, s.18.
12.
  flocTHxeHHa  HaropHoro  Kapaöaxa b üeBaTofi  naTHJieTKe. BaKy,  1976.
13.
  HapoaHoe 
x03aöcTB0 
A3ep6. 
CCP. 
BaKy, 
1988,  c.275-276.
14. 
<