AZƏrbaycan milli elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 299,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
r məlumatına görə həmin abidələr erməni vandallan tərəfındən məhv edilir və müəyyən məqsədlə istifadə olunur. Məhv edilmiş meşələrimizdə 460-dan çox yabam ağac və kol bitki növü bitirdi ki, bundan 70-i dünyanın heç bir yerində yox idi. Azərbaycan ərazisində, işğaldan sonra qoz, palıd və digər ağac növləri xaricə satılmaq üçün kəsilərək meşələr geniş sahədə məhv edilmişdir. Bəzi meşə sahələri məhv edilərək dünya xəritəsindən silinmək üzrədir. Təbiidir ki, meşələr olmayanda meşə heyvanları da məhv olur. Keç- mişdə Qarabağ meşələrində yaşamış çöl donuzu, qonur ayı, tülkü, çaqqal, canavar, porsuq, cüyür, turac, qırqovul, kəklik, yaşılbaş ördək, bildirçin ov- lanmış, tələf olaraq ekosistemdən çıxmışdır. İşğal olunmuş ərazilərdən axan çaylann, hazırda ermənilər tərəfındən müxtəlif mənşəli tullantılarla və çirkab suları ilə çirkləndirilməsi faktlan mövcuddur. Xonaşen, Qarqarçay, Xaçınçay, Tərtər çayı öz mənbəlorini işğal olunmuş ərazilərdən götürür və həmin çaylara ermənilər tərəfındən məişət tullantıları və çirkab sulan axıdılır. Arazm ekoloji vəziyyəti daha acınacaq- lıdır. Belə ki, Ermənistan tərəfdən Arazm çirklənməsi nəticəsində buradakı balıqların çoxunun kökü kəsilmişdir. Çaydakı 21 balıq növündən yalmz 16 növü qalmışdır. Həmçinin Araz çayının toksik mənşəli maddələrlə çirk- ləndirilməsi suyun biokimyəvi və fıziki tərkibinin dəyişməsinə səbəb olmuş- dur. Cənubi Qafqaz regionunda Ermənistan tərəfindən torpağın, atmosferin, ekoloji tarazlığm pozulmasma zəmin yaradılır. Tullantılar vasitəsilə təkcə çaylarımız deyil torpaqlanmız da zəhərlənməkdədir. Ermənistan Azərbaycana qarşı başladığı elan olunmamış «Qarabağ müha- ribəsi»ndə Beynəlxalq Humanitar Hüququn «Cenevrə Konvensiyası»nın bütün prinsiplərini təhlükəsizlik, Haqqa, Cenevrə, Humanitar, Toxunulmaz- lıq, ayrı-seçkilik prinsiplərini - kobudcasma pozmuşdur. Onlar nəinki yaralı- ları və əsirləri, habelə mülki vətəndaşlan da kütləvi şəkildə, ən amansız üsullarla qətlə yetirmişlər. Erməni vandallan qocaya, qadma, uşağa, xəstəyə, əlilə, bir sözlə, heç kəsə mərhəmət göstərməmiş, əsirlikdə saxlanılanlara qeyri-insani münasibət bəsləmişlər. Təəssüf və təəccüb doğuran isə ondan ibarətdir ki, bütün bu və ya digər işgəncələr, alçaldıcı və qeyri-insani cəzalar dünyanm gözü qarşısında baş verir. Müasir dünyanm ən mühüm qayğılanndan biri də, təbii ehtiyatlann tü- kənməsi təhlükəsidir. Enerji ehtiyatlanna olan tələbat isə ildən-ilə artmaqda- dır. Yuxarı Qarabağ ərazisi işğal edildikdən sonra burada analoqu olmayan faydalı qazmtı yataqlan erməni vandallan tərəfındən çıxanlaraq mənimsənilir. Əvəzi ödənilmədən sanki torpağın şirəsi çəkilir. Qeyd edək ki, işğal edilmiş ərazilərdə 155 müxtəlif növ faydalı qazıntı yataqlan, o cümlədən: 5 qızıl, 6 civə, 2 mis, 1 qurğuşun və sink, 19 üzlük daşı, 10 mişar daşı, 4 sement xammalı, 13 müxtəlif növ tikinti daşları, 1 soda istehsalı üçün xammal, 21 pemza və vulkan külü, 10 gil, 9 qum-çmqıl, 5 tikinti qumu, 9 gips, anhidrid və gəc, 1 perlit, 1 obsidian, 3 vermikulit, 14 əlvan və bəzək daşları (əqiq, oniks, yə- şəm və s.), 11 şirin yeraltı su yataqları yerləşir ki, bu da respublikamızın iqtisadi potensialmda mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Hazırda Yuxarıda Qarabağ ərazisində ermənilər tərəfmdən faydalı qazıntı yataqlarmın axtarışı və istisman davam etdirilir. Kəlbəcər, Zəngilan, Xoca- vənd rayonu ərazilərində yeni qızıl yataqları, Kəlbəcərin Sarıbulaq, Ağyataq və Lahıc ərazilərində isə yeni civə yataqları aşkar edilərək mənimsənilir. Aydındır ki, təbii ehtiyatlardan səmərəsiz istifadə edilməsi, ətraf mühitin pozulması və çirklənməsi gələcəksiz inkişafm əsas səbəblərindəndir. Gələcək nəsillər ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərə görə onları heç vaxt bağışla- mayacaq. Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev çıxışlarından birində göstərmiş- dir: «Faşistliyin, vəhşiliyin dərəcəsi yoxdur. Erməni işğalçılannm hərəkət- ləri məhz bunu sübut edir». Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, işğal altmda olan ərazilərin yaşıllıqları, flora və faunası dəyər-dəyməzinə xarici ölkələrə satılır. Ermə- nistanm «Artsaxbank» və digər bankları bu istiqamətdə böyük kapitallar qoy- maqdadırlar. Həmçinin Fransa və Livanm 21 şirkəti bu ərazilərdə fəaliyyət göstərməkdədir. Livanın silah kontingentinə yararlı olan ağaclar kəsilərək doğramlır və onlardan silah qundaqları, ayn-ayn raketləri saxlamaq üçün ağac tozları istehsal olunur. Həmin zavodlar da məhz işğal olunmuş ərazilərdə tikilmişdir. Hər gün Yunanıstana və İrana 1400 kubmetr ağaclar daşınır. Azərbaycanm işğal olunmuş ərazilərində erməni quldurları tərəfındən müxtəlif heyvan (cüyür, dağ keçisi, çöl donuzu, ayı və s. ov quşları) növləri qeyri-qanuni və qeyri-humanist üsullarla ovlanır. Döyüş mövqelərində, tə- mas xəttində minalanmış sahələrə daxil olan heyvanlar minalarm partlaması nəticəsində məhv olur. Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycanm işğal olunmuş ərazilərində Ermə- nistan silahlı qüwələrinin hərbi fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühit fıziki və kimyəvi çirklənməyə məruz qalmaqla yanaşı, burada yaşayan müxtəlif, nadir bitki və heyvan növləri də məhv edilməkdədir. Belə ki, işğal olunmuş əra- zilərdə təlim və taktika dərslərində xüsusi növ döyüş sursatlarmdan istifadə edilir. Qeyd edilən xüsusi növ döyüş sursatlarmm tərkib hissəsini əsasən müxtəlif növ kimyəvi elementlər və birləşmələr təşkil edir. Bu kimyəvi ele- mentlərin və birləşmələrin zəhərli təsir gücü ətraf mühit üçün təhlükəlidir. Təlim məşqlərində bu növ silahlardan istifadə edilərkən canlı təbiətə, torpağa, su mənbələrinə və atmosferə illərlə bərpası mümkün olmayan ziyan vurulur. Döyüş mövqelərində yerləşdirilmiş Ermənistan ordu bölmələrinin atəş hazırlığı və taktika təlim məşqləri zamanı Azərbaycan təbiətinə məxsus müxtəlif, nadir heyvan və bitki növləri məhv edilmişdir. Azərbaycamn işğal olunmuş ərazilərində Ermənistan ordu birləşmələri bütün döyüş mövqeləri boyu, qarşı tərəfdən külli miqdarda tank və piyada əleyhinə minalar basdırmaqla mühafızə sahəsi yaratmışdır. Minalanmış sahə- lərə tək-tək və yaxud sürü halında maral, ayı, çöl donuzu, iri qanadlı quşlar və digər müxtəlif heyvan növləri daxil olarkən tez-tez baş verən partlayışlar nəticəsində həmin heyvanların məhv olması ilə yanaşı, ətraf mühitə də ziyan vurulur. Partlayış nəticəsində süxurlarda dəyişikliklər, torpaq, flora və fauna- nın məhv olması, atmosferin kimyəvi çirklənməsi baş verir. Bu gün erməni- lərin döyüş mövqelərində meşə və quru otlaq sahələrində yanğınların baş verməsi müşahidə olunmaqdadır. Yanğınlar, adətən, odlu silahlardan açılmış atəş və mina partlayışı nəticəsində baş verir. Yanğınlara nəzarət edilməməsi və vaxtında söndürülməməsi nəticəsində Azərbaycamn təbii mühitinə, meşə təsərrüfatma, bitki və heyvanlar aləminə böyük ziyan vurulmuşdur. Erməni vandallannın döyüş mövqelərində yerləşdirdiyi ağır texnikaların hərəkəti, yerin üst təbəqəsinə - torpaq quruluşuna xeyli ziyan vurur. Bu zaman torpa- ğın üst təbəqəsində dərin təkər izləri, şıramlar, çökəkliklər və dərin lağımlar yaramr. Belə şəraitdə torpağın canlı aləm üçün üst qatı yararsız hala düşür. Təbii yolla torpağın əwəlki vəziyyətinə bərpa olunması üçün uzun müddət vaxt və külli miqdarda vəsait tələb olunur. Ermənilər işğal olunmuş ərazi- lərdə özünün şəxsi heyətini və hərbi texnikasmı saxlamaq və müdafıə etmək məqsədilə döyüş mövqelərində səngər, xəndək, əlaqə yolları, oyuq və sığınacaq yerləri inşa etmişdir. Mühəndis istehkam qurğularm inşası zamam partlayıcı maddələrdən belə istifadə etməkdən çəkinmir. Partlayışlar zamanı torpaq qruntlarınm həcmində və quruluşunda müəyyən dəyişikliklər baş verir ki, bu da torpaq sürüşmələrinə və torpaq eroziyalanna səbəb olur. Bəzi hal- larda isə istehkam qurğularmın inşası zamam, döyüş texnikalarının, silah və döyüş sursatlanmn sığınacağı üçün ağac dirəklərdən istifadə məqsədilə ağaclar kəsilir. Meşə sahələrində mühəndis istehkam qurğularının inşası za- manı əsasən meşədəki ağaclar bu və ya digər məqsədlər üçün doğramr. Azərbaycamn işğal olunmuş ərazilərində Ermənistan silahlı qüwələri, hərbi obyektlərdə qoşunlann döyüşə hazırlığının, hərbi texnikalanmn və digər hərbi obyektlərin mövcudluğunun gizlədilməsinin təmin edilməsi üçün maskalanma- dan istifadə edir. Maskalanmada, qarşı tərəfi çaşdırmaq məqsədilə ərazidə yöndəmsiz mühəndis istehkam qurğulan inşa edilir və nəticədə təbii peyzajın dəyişməsi və tamamilə məhv olması baş verir. Bunlardan başqa, maskalanmada ərazinin təbii vasitələrlə gizlədilməsi üçün ağac və kollardan istifadə olunur. Əsir dindirmələri və aparılan müşahidələr nəticəsində müəyyən edilmiş- dir ki, düşmən işğal olunmuş rayonlarm yaşayış məntəqələrində yaşayış evlə- rini və binalan söküb dağıdaraq tikinti materiallarmdan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edir. İşğal olunmuş ərazilərdə, yaşayış məntəqələrində dağmtı və söküntü işləri zamanı Ermənistan silahlı qüvvələrinin şəxsi heyətinin kö- məyindən və ona məxsus olan hərbi texnikadan istifadə edir. Dağlıq Qara- bağda ekoloji durumla bağlı QHT-lər tərəfindən yaradılmış işçi qrupunun hazırladığı və bir çox beynəlxalq təşkilatlara göndərilmiş müraciətdə deyilir: «Ermənistan Dağlıq Qarabağa münasibətdə «yandırılmış torpaq taktikası»m tətbiq edir ki, bu da bütün region üzrə əhalinin həyatı üçün təhlükə yaradır». Hazırda işğal altında olan 1296381 hektar torpaq sahəsinin 45,1 faizi və ya 584030 hektarı müxtəlif dərəcədə eroziyaya uğramış sahələr kimi tədqiq olunmuşdur. Belə ki, həmin dövrdə torpaq ehtiyatlarınm 248420 hektan və ya 19,2 faizinin zəif, 158360 hektarı və ya 12,2 faizinin orta və 177250 hektarı və ya 13,7 faizinin şiddətli dərəcədə eroziyaya uğradığı müəyyən edilmişdir. Bölgədə ümumi torpaq ehtiyatlarınm yansından çoxunun eroziyaya mə- ruz qalmış Cəbrayıl (71,9%) və Zəngilan (57,8%) rayonlannm payına düşdüyü göstərilir. İşğal altmda olan digər rayonların torpaq ehtiyatlarmm 38 faizinin eroziyaya məruz qaldığı qeyd edilmişdir. Eləcə də torpaq ehtiyatlarmm 20 faizdən çox hissəsində şiddətli eroziya prosesinin Laçın, Qubadlı, Zən- gilan və Cəbrayıl rayonlarınm ərazilərində baş verdiyi göstərilmişdir. İşğal olunmuş ərazilərdə meşə örtüyünün kütləvi şəkildə məhv edilməsi, meşə torpaqlarmm və eləcə də dağ çəmənliklərinin şumlanıb əkilməsi, torpaq örtü- yünün eroziyaya uğramasını sürətləndirməklə yanaşı, onun təbii bərpasını da mümkünsüz edir. Beləliklə, işğal olunmuş ərazilərdə, ötən müddət ərzində, Azərbaycanm aborigen əhalisinin əsrlər boyu formalaşdırdığı mədəni-ekoloji landşafitın kom- ponentlərinə də ciddi maddi və mənəvi ziyan vurulmuş və bu sahədə işğalçı qüwələr hazırda da çirkin «fəaliyyətlərini» davam etdirirlər. Hazırda işğal edilmiş ərazilərdə mədəni-ekoloji landşaftlarda baş verən ekoloji fəlakətlərin miqyasmm tam dəqiqləşdirilməsi mümkün olmamışdır. Ekologiya və Təbii Sərvətlər naziri Hüseyn Bağırovun sözlərinə görə: «İşğal nəticəsində dağı- dılmış ekoloji mühitin bərpası üçün milyon illər lazım gələcək». Azərbaycan Respublikasınm Ermənistan Respublikası tərəfindən işğal olunmuş 20%) ərazisində təbii sərvətlərin heç bir beynəlxalq norma və qay- dalara əməl edilmədən, amansızlıqla talan edilməsi və kütləvi halda istismar edilməsi nəticəsində ətraf mühitə çox böyuk ziyan vurulmuşdur. Erməni işğalçılan tərəfindən təmas xəttində yerləşən Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Tər- tər və Xocavənd rayonlarının əraziləri düşünülmüş şəkildə od vurularaq yandınlır. Yanğınlar ermənilərin nəzarətində olan min hekatarlarla ərazilərə də yayılaraq ətraf mühitə və canlı təbiətə çox ciddi ziyan vurmuşdur. Mövzunun aktuallığmı şərtləndirən amillərdən biri də xalqımızm az-çox üzləşdiyi sosial-iqtisadi problemlərin əsas səbəbinin Ermənistanın Azərbaycan torpaqlannm işğal etməsi nəticəsində olduğunu açıb göstərməkdən ibarətdir. Təsəwür edin, əgər Azərbaycan zorla münaqişəyə sürüklənməzdisə, onun ərazi bütövlüyü pozulmazdısa, onda müstəqillik əldə etmiş ölkəmizin inkişafı hansı səviyyədə olardı? Azərbaycanm düçar olduğu Dağlıq Qarabağ münaqişəsi yüz minlərlə insanın taleyində faciəli rol oynamışdır. Bu insanlann hüquqlan tapdalanmışdır. Onların şərəfi, ləyaqəti təhqir olunmuş, gündəlik həyatm dəyərlərindən tam dolğunluğu ilə istifadə hüquqları pozulmuşdur. Bu insanlar öz doğma ev-eşiklərini, var-dövlətlərini, yaxmlanm itirdiklərindən, uzun müddət psixoloji sarsmtı keçirmişlər. Onlar, Azərbaycan dövlətinin qayğısma baxmayaraq, bir müddət çadırlarda, pis şəraiti olan mənzillərdə yaşamışlar. Hər cür yaşayış vasitələrindən məhrum olmuş qaçqınlarm və məcburi köçkünlərin mənəvi psixoloji vəziyyəti uzun müddət sabitləşməmiş- dir. Bütün bunlar insanlann inkişafına mənfi təsirini göstərmişdir. Erməni təcavüzkarları tərəfindən ölkəmizdəki qaçqm və məcburi köç- künlərin ağır fiziki və mənəvi zorakılığa məruz qaldıqlannm faktlara və ma- teriallara əsaslanaraq tədqiqi mövzunun aktuallığmı daha da artmr. Qeyd edək ki, hər il dünyada baş verən müharibələr və təqiblər nəticə- sində on minlərlə insan ev-eşiyini, bəzi hallarda isə öz ölkəsini tərk etməyə məcbur olur, qaçqma çevrilir. Onlar çox vaxt öz doğma ocaqlanndan və ya- xmlarmdan qəflətən ayrılmalı, evlərini və digər əmlaklannı atıb getməli olurlar. Qaçqmlarm böyük bir hissəsi bir daha vətənə qayıda bilmirlər. Əksə- riyyəti isə qonşu ölkələrdə özlərinə sığmacaq axtarırlar. Qaçqm - irqi, dini, vətəndaşlıq, müəyyən sosial qrupa mənsubluğa və siya- si əlamətlərə görə təqiblərin qurbanı olmaq barədə tam əsaslı qorxuya görə öz ölkəsini tərk etmiş və elə bu səbəbdən də oraya qayıda bilməyən, yaxud qayıtmaq istəməyən şəxsdir. Bizim ölkəmizdə qaçqmlar 1988-ci ildə Ermənistanda yaşayan azərbay- canhlarm Sovet ordusunun köməyi ilə ermənilər tərəfindən zorakılıqla qo- vulması nəticəsində meydana gəlmişdir. Ermənistanda öz dədə-baba torpaq- larında yaşayan azərbaycanlılann həyatı təhlükə altma düşdüyündən, onlar xilas üçün Azərbaycana pənah gətirməli oldular. Onlann sayı təqribən 250 mindən çoxdur. Qaçqmlardan əlavə, təxminən oxşar vəziyyətdə olan və sayca onları üstələyən insanlar kateqoriyası mövcuddur. Bu, ölkə daxilində bir yerdən başqa yerə köçürülmüş şəxslər, daha doğrusu, məcburi köçkünlərdir. Silahlı münaqişə, kütləvi zorakılıq hallan, insan hüquqlarınm pozulması və ya insan fəaliyyətinin törətdiyi fəlakətlər nəticəsində öz evlərini, yurd-yuvalannı tərk etməyə məcbur edilmiş, lakin beynəlxalq qanunlarla tanman dövlət sərhəd- lərini keçməmiş insanlar və ya insan qruplan məcburi köçkün sayılırlar. BMT-nin Qaçqınlarla iş üzrə Ali Komissarlıq (QAK)-m statistikasına əsasən hazırda 22 milyon insan ölkənin bir hissəsindən digərinə qaçmışdır. Onun 1 milyonu Azərbaycamn payına düşür. Belə ki, Ermənistanm ölkəmizə qarşı başladığı müharibə nəticəsində (1988-1994) Qarabağın dağlıq hissə- sində və ətraf rayonlarda yaşayan əhali bütün daşınar və daşmmaz əmlakla- nnı qoyaraq ölkənin digər ərazilərinə köçməyə məcbur olmuşdur. Prezidentimiz İlham Əliyev çıxışlanndan birində göstərmişdir ki, «Ermə- nistanın Azərbayçan torpaqlarma təcavüzü nəticəsində ölkənin 1 milyondan artıq qaçqm və köçkünü əmələ gəldi. Azərbaycan əhalisinin sayına nisbətdə dünyada ən çox qaçqıriı olaıi ölkədir. 8 milyonluq əhalinin 1 milyonunun belə vəziyyətdə olması, əlbəttə, həm böyük siyasi, həm də iqtisadi problemdir. Biz bu problemin həlli üçün bütün gücümüzü sərf edirik və inanırıq ki, tezliklə işğalçı ordu torpaqlanmızdan çıxarılacaq, qaçqm və köçkünlərimiz öz doğma ocaqlanna qayıdacaqlar». BMT Baş Katibinin xüsusi nümayəndəsi köçkünlərin müdafıəsi ilə məş- ğul olur. 1998-ci ildə QAK-da köçkünlər haqqmda məsələlər üzrə rəhbər prinsiplər işlənib hazırlanmışdır. Bu prinsiplərdə bütün dünyada köçkünlərin xüsusi tələbatlan əks olunur: şəxslərin zorakılıqla başqa yerə köçünilməkdən müdafiəsinə, yerdəyişmə zamanı, köçmə, habelə qayıtma və reinteqrasiya zamanı onlara yardım göstərilməsinə və onların müdafiəsinə aid hüquqlar və təminatlar müəyyən edilir. Ölkəmizdəki qaçqınlar və məcburi köçkünlər erməni təcavüzkarlan tərə- fındən ağır fiziki və mənəvi zorakılığa məruz qalıblar. Onlar doğma yurd- yuvalanndan, ata-babalarmm uyuduqlan qəbiristanlıqlardan, əmlaklarmdan məhrum olublar. Azərbaycan hökuməti qaçqınları ölkə ərazisində yerləşdir- miş, onlara qaçqın statusu vermiş, ölkə vətəndaşlığına qəbul etmişdir. Qaç- qınların və məcburi köçkünlərin işi üzrə Dövlət Komitəsi yaradılmışdır. Çə- tin şəraitdə yaşayan, respublikanm müxtəlif rayonlarma səpələnmiş məcburi köçkünlərə bir sıra imtiyazlar verilmişdir. Azərbaycan dövlətinin yeritdiyi siyasətin nəticəsində məcburi köçkünlərin yaşadıqlan çadır şəhərciklərinin əksəriyyəti ləğv edilmiş, onlar müasir tipli mənzillərə köçürülmüşlər. Ölkə qanunvericiliyində bütün vətəndaş üçün nəzərdə tutulmuş iqtisadi və sosial hüquqlar qaçqınlara da şamil edilmişdir. Onlar bir sıra müavinətlər və yardımlar alır, uşaqlarmı ali məktəblərdə pulsuz oxudurlar. Lakin Beynəlxalq humanitar yardımlar və hər cür hüquq və imtiyazlar qaçqın və məcburi köçkünlərin keçirdiyi mənəvi-psixoloji sarsıntıları sağalda bilməz. Hər bir qaçqm və məcburi köçkünün ürəyi doğma el-obasına qovuş- maq üçün döyünür. Yalnız Vətən həsrətinin sonu onlarm qəlbinə vurulmuş yaralan sağalda bilər. Əminik ki, tezliklə torpaqlanmız işğaldan azad olacaq, məcburi köçkünlər öz doğma ocaqlarına qayıdacaqlar. «Azərbaycamn Xankəndi şəhərinin tarixi» mövzusunun məqsəd və vəzi- fələri mövzunun aktualhğmdan irəli gəlir. Tədqiqatın əsas məqsədi, Azərbay- canın Xankəndi şəhərinin tarixini kompleks şəkildə təhlil etməklə, Ermənis- tan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ probleminin səbəbləri, gedişi və törətdiyi ağır nəticələri, müqayisələr aparmaqla Xankəndi şəhərinin «sosial-iqtisadi geriliyi» barədə ortaya atılan tezisin əsassız olduğunu, Xankəndi şəhərinin tarixən Azərbaycan ərazisi olduğunu, tarixin heç bir mərhələsində Azərbay- candan aynlmadığım sənədlər və materiallar əsasmda sübut etməkdən ibarət- dir. Monoqrafiya yazılarkən, müəllif bu və ya digər məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı konkret məsələlərin həllini bir vəzifə kimi qarşıya qoymuşdur: - İlkin vəzifələrdən biri, Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyevin «tariximizin uzun illər obyektiv qiymətini almamış, təhrif olunmuş hadisələrinə yenidən nəzər salmaq, nəticələr çxxarmaq, gələcək üçiin vəzifələr müəyyən etmək» devizinin reallaşması üçün faktlara, materiallara əsas- lanaraq obyektiv təhlillər aparmaq; - Xankəndi şəhərinin tarixinə dair yazılmış əsərləri nəzərdən keçirməklə, problemin öyrənilməsi səviyyəsini müəyyənləşdirmək və onlann elmi təhlilini vermək; - Mövzu ilə bağlı aşkara çıxarılmış arxiv materialları, çap edilmiş qaynaq- ları dərindən öyrənmək, yeni faktlan təhlil etmək və sistemləşdirmək; - Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrinin qarətçi, ədalətsiz müqavilə kimi Rusiya imperiyasımn işğalçılıq siyasətinin davamı kimi qiymətlən- dirmək və faktlarla əsaslandırmaq. Müqavilə əsasmda ermənilərin Azər- baycan torpaqlanna, o cümlədən Xankəndinə köçürülmesinin məqsəd- lərini izah etmək. Xankəndində qədimdən yaşayan azərbaycanlılann sıxış- dırılması, bölgəyə köçürülən ermənilərə yüksək səlahiyyət verilməsini Azərbaycan xalqma qarşı ümumbəşəri cinayət olduğunu əsaslandırmaq; - Xankəndində komendant idarə sisteminin tətbiqini, Rusiya İmperiyası- nın Şirnali Azərbaycanda müstəmləkə siyasətinin həyata keçirilməsi üçün vasitə olduğunu sübut etmək. Komendantlıq sisteminin yerli döv- lətçılik ənənələrini məhv etmək məqsədi daşıdığmı, onun hərbi-feodal xarakterini açıqlamaq, Rusiyanm köçürmə siyasətini müstəmləkəçiliyin əlaməti kimi qiymətləndirmək. Şimali Azərbaycana ermənilərin küt- ləvi şəkildə köçürülməsini müasir dövrlə əlaqələndirmək; - Xankəndinin .Azərbaycanm qədim yaşäyış məskəni olduğunu faktlarla sübut etmək; - Xankəndi şəhərinin yaranma tarixini, ərazisini və təbii-coğrafi xüsu- siyyətlərini şərh etmək; - Xankəndi şəhərində sosialist təsərrüfat sisteminin formalaşdınlmasmm xüsusiyyətlərini və nəticələrini şərh etmək. Yeni sənaye sahələrinin və obyektlərinin salınmasmm Azərbaycan xalqınm yox SSRİ-nin məna- feyinə uyğun olduğunü faktlarla sübut etmək; - Xankəndi şəhərinin coğrafi mövqeyini, sahəsini, relyefini, geoloji quru- luşunu, torpaq və bitki örtüyünü, əsas yaşayış məntəqələrini, sənayesini işıqlandırmaq; -Xankəndi şəhərinin iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni həyatmı təhlil etmək; - Şəhərdə yaşayan əhalinin sayım, etnik və milli tərkibini, miqrasiya prosesini izləmək; - Xankəndi şəhərində «Proletar mədəniyyəti» adı altxnda Azərbaycan xalqxnm milli-mənəvi dəyərlərinə, xalq musiqisinə, musiqi alətlərinə, ərəb əlifbası ilə yazılmış nadir əsərlərə qarşx hücumlarda Azərbaycan xalqınm öz milli-mənəvi dəyərlərinə məhəbbət hissini öldürmək məq- sədi güddüyünü izah etmək; - Xankəndi əhalisinin etnik-milli tərkibi ilə bağlı erməni millətçilərinin saxta mülahizələrinin əsassızlığım tarixi faktlar əsasında sübut etmək; - Şəhərdə ermənilərin sayrnın süni surətdə artınlması məqsədlərinə aydm- lıq gətirmək; - Yenidənqurma, cəmiyyətin demokratikləşməsi, kütlələrin siyasi fəallı- ğının yüksəlməsi, istiqlaliyyət uğrunda mübarizə və Sovet İmperiyası- nm iflası faktlan arasmda səbəb-nəticə əlaqələrini məntiqi sxem şək- lində ifadə etmək; - Ermənistan silahlı birləşmələri tərəfmdən Xankəndi şəhərinin işğalımn şəhərin landşaftma, ekologiyasma, iqliminə və digər komponentlərinə göstərdiyi təsiri təhlil etmək; - Xankəndi şəhərin sənayesinin ümumi xarakteristikasını vermək. Bölgə- nin sənayesinin təbii resurs amillərini, başlıca sahələrini, nəqliyyatım, sə- hiyyə, idman, mədəni-maarif, mətbuat, elm, incəsənət, məktəb və digər sahələrin inkişafinı, bu inkişafın başlıca amili kimi Azərbaycan dövlətinin Xankəndi şəhərinə göstərdiyi dərin qayğının nəticəsi olmasını açıqlamaq; - Çarizmin Azərbaycanda milli qırğm siyasəti, 1920-ci il Sovet hökumə- tinin kütləvi qırğınları, DQMV-nin yaranması və hazırkı Qarabağ prob- lemi arasmda əlaqəni müəyyənləşdirmək. DQMV-nin yaranmasını Azərbaycana qarşı «parçala və hökm sür» inperiya siyasətinin davamı kimi qiymətləndirmək; - Şəhərin erməni rəhbərliyi tərəflndən burada yaşayan azərbaycanlılara qarşı ögey münasibətlərin səbəblərinə aydınlıq gətirmək; - «Xankəndi şəhərinin tarixi» mövzusu üzrə formalaşdınlan əsas anla- yışlan izah etmək və düzgün izləmək; - Faktlara və materiallara əsaslanaraq Xankəndi şəhərinin sosial-iqtisadi durumunun Azərbaycanm digər şəhərləri ilə müqayisədə yüksəkdə da- yandığını göstərməklə, erməni ideoloqlannm «şəhərin sosial-iqtisadi gerilik» konsepsiyasımn tamamilə saxta olduğunu sübut etmək; - Dünyada mövcud olan münaqişə ocaqlarmm yaranmasmın səbəblərini, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həmin münaqişələrlə ümumi və fərqli xüsusiyyətlərini aydmlaşdırmaq, müna- qişələrin aradan qaldırılmasında BMT, ATƏT və digər beynəlxalq təşkilatların rolunu izah etmək; -Xankəndi toponiminin mənşəyini və coğrafi məzmununu aydmlaşdır- maq, həmin toponimin erməniləşdirilməsi (Stepanakert adlandınlması) məqsədlərinə aydmlıq gətirmək; - Tariximizi saxtalaşdıran erməni millətlərinin «Xankəndi şəhərinin iq- tisadiyyatmm Ermənistanla sıx bağlılığı» fıkirlərinin əsassız olduğunu faktlarla açmaq; - Yeri gəldikcə, dünyanın əsas iqtisadi güc mərkəzlərinin yaranması sə- bəblərini müəyyənləşdirmək, Avropaya inteqrasiyasınm mahiyyətini, əsas əlamətlərini açıqlamaq; - Canlı şahidi olduğumuz hadisələrə, sənədlərə və materiallara əsaslanaraq XX yüzillik ərzində Azərbaycan xalqına qarşı ermənilərin törətdikləri kütləvi qırğınlann, soyqınmı hadisələrinin, faciələrin köklərini araşdırmaq; - Bu gün xalqımızm az-çox üzləşdiyi sosial-iqtisadi problemlərin əsas sə- bəbi «Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal etməsi»nin nəticə- sində olduğunu faktlara əsaslanaraq açmaq; - Sovet imperiyasınm ikili siyasəti, milli münasibətlərin kəskinləşməsi, Qarabağ düyünü, demokratik hərəkatm yüksəlməsi və qanlı yanvar faciəsi arasmdakı səbəb-nəticə əlaqələrini açıqlamaq; - 1923-1991-ci illər ərzində Azərbaycan hökumətinin Xankəndi şəhə- rində sənayenin, mədəniyyətin, əhalinin sosial vəziyyəti və məişətinin yaxşılaşdırılması üçün həyata keçirdiyi tədbirlərin xronologiyasmı izlə- mək və görülən tədbirlər nəticəsində şəhərdə baş verən sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı səciyyələndirmək; • - Xankəndi, Xocalı, Şuşa, Qarakənd, Əsgəran hadisələrini, Qərbi Azər- . baycan torpaqlanndan azərbaycanlılann kütləvi qovulmasım, Dağlıq Qarabağda baş verən hadisələri, ermənilərin 1905-1906, 1918-1920, 1948-1952, 1966-1967-ci illərdə törətdikləri cinayətlərlə əlaqələndir- mək; - 1988-1994-cü illər «Qarabağ savaşı»nm iştirakçısı və şahidi kimi, Azərbaycan Respublikasınm ərazi bütövlüyünün qorunmasmda, torpaq- lanmızm erməni təcavüzündən müdafiəsində erməni işğalçılanna qarşı mübarizədə qəhrəmanlıq göstərən qeyrətli vətən övladlarmm şanlı, mərd döyüş yolunu izləmək; - Qaçqmlıq və məcburi köçkünlüyün səbəblərini müəyyənləşdirmək. Respublikamızdakı qaçqın və məcburi köçkünlərin ağır fiziki və mə- nəvi zorakılıqlara məruz qaldıqlan, sosial vəziyyətlərinin ağırlaşması və sair kimi hallarm əsas törədicisinin erməni vandallan tərəfmdən törədildiyini faktlarla açmaq; - 1993-2010-cu illər ərzində Azərbaycan rəhbərliyinin qaçqın və məcburi köçkünlərin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması istiqamətin- də həyata keçirdiyi tədbirlərin mahiyyətini açmaq; - Canlı şahidi olduğumuz hadisələrə, arxiv sənədlərinə, dövri mətbuat materiallanna əsaslanaraq XX yüzillik ərzində erməni vandallannm Azərbaycan xalqma qarşı törətdikləri kütləvi qırğmlann, soyqırımı ha- disələrinin, faciələrin köklərini araşdırmaq və bütün bunlann arxasmda Sovet Rusiyasının dayandığım faktlarla səciyyələndirmək; - Bu gün Azərbaycamn Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş ərazilərinin beynəlxalq terrorizmin təlim meydanına, müxtəlif növ kimyəvi qırğın silahlannın smaq meydanına, habelə nüvə tullantılarınm basdırıldığı zo- naya çevrildiyini, bölgənin narkotik maddələrin istehsal və ixrac edildiyi, nəzarətsiz ərazi kimi istifadə olunduğunu, işğal olunmuş ərazilərdə tarix və mədəniyyət abidələrimizin dağıdıldığım, təbiətin, ekologiyasınm amansızcasma korlanmasına şərait yaradıldığını faktlarla sübut etmək; - 1993-2010-cu illərdə Ermənistaxı-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ müna- qişəsinin həlli Beynəlxalq nizamlama istiqamətində Ümummilli lide- rimiz H.Ə.Əliyevin, gənc və istedadlı Prezidentimiz İlham Əliyevin məqsədyönlü fəaliyyətlərinin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirmək; - Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi və geosiyasi köklərini, mahiyyətini, xarakterini, münaqişənin həlli məsə- ləsində beynəlxalq təşkilatlann və böyük dövlətlərin fəaliyyətini öyrən- mək və əldə edilmiş nəticələri qiymətləndirmək; - İşğal edilmiş Azərbaycan torpaqlanndan Ermənistan silahlı birləşmələ- rinin çıxarılması, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpa olunmasının Ermənistan üçün əhəmiyyətli bir addım olmasmı vurğulamaq. Monoqrafiyamn mənbəşünaslıq bazasını tədqiqat işləri, arxiv materialları, statistik və cari hesabatlar, elmi-metodik ədəbiyyat, bioqrafik yazilar, kül- liyyatlar, dövri mətbuat materialları, yeddicildlik Azərbaycan tarixinin bütün cildləri, A.A.Bakıxanov adma Tarix İnstitutunun Elmi Arxivinin, AMEA-mn Elmi Kitabxanasınm, AMEA-nm Əlyazmalar İnstitutunun, ARDA-nm, ARDSPİHA-nm və M.F.Axundov adma Respublika kitabxanasımn fond- lannın materialları təşkil edir. Monoqrafiyanın yazılmasmda DQMV-nin inkişafı üçün Azərbaycan hö- kuməti tərəfindən verilmiş rəsmi sənədlərdən, Azərbaycana 30 ildən artıq rəhbərlik etmiş və həmişə DQMV-nin inkişafını diqqət mərkəzində saxlayan Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyevin çıxış, nitq, məruzələrindən, Prezident İlham Əliyevin Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həll edılməsi istiqamətində apancı xarici dövlət başçıları ilə görüş- lərdəki dərin məzmunlu nitqləri, nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlardakı, rəsmi dövlət xadimləri ilə ikitərəfli və çoxtərəfli görüşlərdə problemlə əlaqədar çıxış və bəyanatlanndan, Azərbaycan Respublikasınm Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin, Müdafiə Nazirliyinin, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin, Turizm və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin cari arxiv və arayışlarmdan istifadə edilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycanın tarixçi alimlərindən R.Mehdiyevin, Y.Mahmudovun, T.Vəliyevin, O.Əfəndiyevin, Z.Səmədzadənin, K.Şükü- rovun, N.Vəlixanlınm, İ.Məmmədovun, C.Quliyevin, T.Köçərlinin, O.Sulta- novun, F.İbrahimlinin, Q.Hacıyevin, C.Bəhrəmovun, T.Musayevanın, A.Məmmədovun, C.Bəhramovun, X.Xəlilovun, İ.Bağırovanın, V.Əliyevin və digərlərinin yazdıqlan qiymətli əsərlər müraciət etdiyimiz mövzunun mənbələrinə daxildir. Demokratiya və aşkarlığın inkişaf etdiyi müasir dövr tariximizin obyektiv şəkildə öyrənilməsinə şərait yaradır. «Azərbaycanm Xankəndi şəhərinin tarixi» mövzusu işlənərkən tarixilik, elmilik, obyektivlik, məntiqi əsaslandır- ma, tənqidi yanaşma əsas tədqiqat prinsipi və üsullan seçilmişdir. Xankəndi şəhərinin tarixi həm Azərbaycanm digər şəhərlərinin, həm də dünya şəhər- lərinin tarixinə dair materiallar əsasmda tarixi-müqayisəli metodla araşdırıl- mışdır. Monoqrafiyanm mövzusu ilə bağk olan mənbələrin hərtərəfli nəzər- dən keçirilməsi, materiallarm diqqətlə araşdırılması, erməni müəlliflərinin əsərlərində Xankəndi şəhərinin tarixi ilə bağlı hər bir fıkrə tənqidi yanaşma və təhliletmə monoqrafiyanı faktlarla zənginləşdirmişdir. Xankəndi şəhərinin tarixinə dair çıxarılan nəticələr, istifadə olunan materialların analizi və sintezi ilə mümkün olmuşdur. Müqayisələrə və təhlillərə cəlb edilən təd- qiqat əsərləri, tarixi əsərlər, görkəmli tarixçi alimlərin elmi fikir və mülahi- zələri monoqrafiyanm elmi-nəzəri bazaşım təşkil edir. Azərbaycanın Xankəndi şəhərinin tarixini hərtərəfli, obyektiv tədqiq edil- məsinin böyük elmi və praktik əhəmiyyəti vardır. Oxucu Xankəndi şəhərinin Azərbaycanm qədim tarixə malik yaşayış məskəni və şəhəri olduğunu, tarixi- mizin heç bir mərhələsində ondan aynlmadığmı dərk edir. Bu baxımdan «Xan- kəndi şəhərinin tarixi» mövzusu, tarixi diyarşünaslıq və vətənpərvərlik baxı- mından əhəmiyyətə malikdir. Eyni zamanda şəhərin təbiəti, iqtisadiyyatı və mədəniyyəti ilə tanışlıq gənclərdə Vətənə məhəbbət ruhunu gücləndirir. XIX yüzilliyin əwəllərində ermənilərin məqsədli şəkildə Xankəndinə köçürülməsi məsələsinin işıqlandınlması, bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirir. Təqdim olunan monoqrafiyanın materiallarmdan, əldə olunmuş elmi nəticələrdən Azərbaycanm şəhərlərinin tarixinin, Qarabağın tarixinin bütün dövrlərini özündə əks etdirən «Qarabağ» adlı biblioqrafik nəşrlərin və salna- mələrin tərtibində, Dağlıq Qarabağın tarixinin tarixşünaslığının yazılmasında istifadə edilə bilər. Tədqiqat əsasında ilk dəfə elmi dövriyyəyə daxil edilmiş materiallar milli özünüdərketmənin və siyasi təfəkkürün formalaşmasmda faydalıdır. Mönoqrafiyanm materialları Azərbaycan tarixinin tədrisində ali və orta ixtisas məktəblərinin müəllim və tələbələri, elmi işçilər, şəhər və rayon tarixi problemləri ilə məşğul olan tədqiqatçılar üçün də əhəmiyyətlidir. Bütün bunlarla yanaşı, monoqrafıyanm materiallanndan Ermənistan-Azər- baycan Dağlıq Qarabağ problemlərinin sülh yolu və ədalət prinsipi əsasında, Azərbaycanm ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll etməklə məşğul olan bey- nəlxalq təşkilatlar da istifadə edə bilərlər. Monoqrafıyam materialları, Qara- bağ həqiqətlərinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması baxımmdan böyük əhə- miyyət kəsb edir. |