AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

atəşKOsin 
pozulması  nəticə- 
sində  hərbi  əməliyyatların  genişlənrnəsi,  lıəddən  artıq  güc 
tətbiq  edilməsi,  о  cüm bdən  Azərbaycan  RespublİKasmm  Zon- 
gilan  rayonunun  və  Horadiz  şohərinm  işğalı  təşv işb   qeyd  olu­
nurdu.  Üçüncü,  Azərbaycan  RespublİKasınm 
s u v e r e n tiy i  v ə  
ərazi  biitövlüyü,  həmçinin  beynəlxalq  sorhodbrin  pozulmazlığı 
və ərazi əldə ctməK üçün güc tətbiq edilməsinin  yolverilməziiyi 
bir daha təsdiq  olunurdu.  Dördüncü,  TŞ  regionun  bütün dövlət- 
lərini  münaqişənin böyüməsinə,  regionda  sülhü  vo  təhlüKosiz- 
liyi  poza biləcəK  hər  hansı  düşmənçiliıc 
aKtmdan 
və  m üdaxib- 
dən çəKİnmayə  çağırırdı.  Beşinci,  TŞ  Baş Katibdon və  müvafiq 
beynəlxalq  təsisatlardan  zəror  çəKtrsiş  m ü k i  ohaliyə,  о  eümlə- 
dən  Zəngilan  rayonunun,  Horadiz  şəhərinin  vo  Azorbaycarun 
cənub  sərhədbrinin  əhalisinə  təcili  humanitar  yardım  göstəril- 
məsini,  qaçqınlara  vo  mocburi 
K ö ç K ü n b ro  
təhliiKəyə  məruz 
qalmadan  öz  evbrino  qayıtmasına  к о т о к   etməyi  xahiş  edırdı. 
Altıncı,  Baş  Katibdon,  ATƏM~in  Foaliyyotdə  olan  Sodrindən, 
ATƏM-in MinsK Konfransı  sədrindən xahiş olunurdu Kİ. MinsK 
prosesinin  gedişi  barədə,  vəziyyotin  bütün  aspeKtləri,  xüsusilə 
Şuranm  müvafıq  qətnaməbrinin  həyata  Keçirilməsi 
barədə 
məlumat vermələri xahiş olunurdu.
BMT TŞ-nin 884  saylı qotnaməsinin bir sıra m əntı  cohot- 
b ri 
do 
var  idi. 
ƏvvəIkİ 
qətnam əbrdə  olduğu  Kİrai,  Ermənista- 
nın  Azərbaycana  qarşı  təcavüzü  yens  də  «Dağlıq  Qarabağ  re- 
gionunda və  onun  ətrafında münaqişə» Kİmi  qiym ətbndirilirdi. 
Ermənistan RespubiİKası  ilə  Azorbaycan  RespublİKası  arasmda 
münasibətbrin  gərgin  olaraq  qalması  göstorilsə  də  bu  gsrgin- 
liyin  səbəbbri  haqqında  məlumat  verilmirdi.  k in c i,  Emıənis- 
tana 
to K İif 
edilirdi 
Kİ,  822,  853,  874  saylı  qotnam əbrə 
riayət 
ediiməsinə  nail  olmaq  iiçün  Dağlıq  Qarabağ  ermənilərmə  təsir 
göstərsin  və  münaqişəyə  cəlb  olunrnuş  qüw ələri  onu  davam 
etdirməK  üçün  vosaitb  təchiz  olunmasım  təmin  etmosin.  Yenə
218
də 
Dağlıq  Qarabağ  ayrıca  bir  subyeıct  Kİmi  qobmə  verilir, 
Ermənistanm  isə  münaqişədə  iştiraKi  neytrallaşdırüırdı.  Yəni, 
əvvəİKİ 
qətnaməbrdə  olduğu  Kİmi, bu dəfə də Erməfiistan Res- 
p ublkası  təcavüz,Kar dövbt Kİmi tanınmırdı.  Üçüneü,  qotnamo- 
də 
Rusiya  Federasiyası  höıcumətinin  ATƏM-in MinsK  qrupuna 
dəstəK  olaraq  yardımçıhğı  i b   qurulmuş  birbaşa olaqəbrin  noti- 
cnsiııdo  oldə  olunrauş 
atəşK əsin 
bərpa olunması,  onun  soməroli 
və  daimi  olması  göstərilirdi.  Bununla  da  874  saylı  qətnamədə 
olduğu  Kİmi,  münaqişənin  həlli  istiqamətində  Rusiya  Federasi- 
yasınm vasitəçiliyinə üstünliİK verilirdi.  Dördüncü,  TŞ  ATƏM- 
in  və  onun  MinsK 
qrupunun münaqişomn həllino dair təKİifbri- 
ni  yüKSəıc  qiymətbndirir,  münaqişənin  danışıqlar  yolu  ib  
ATƏM-in  MinsK  prosesi  və  ATƏM-in  MinsK  qrupunun  1993- 
cü  il  noyabrın  2-8-də  Vyanada  Keçirilmiş  müşavirəsində  «To- 
xirəsahnmaz todbirbrin yenibşdirilraiş cədvəli»nə  edibn düzə- 
liş b r  KonteKstində 
nizamlanmasmm  imKanlarmı  axtarmağı  da­
vam  etdirmoyə  çağırırdı.  Məlum  olduğu  Kİmi,  874  saylı  qət- 
ııam ə 
qobul  edilməmişdən  qabaq  1993-cü  il  sentyabrın  28-də 
ATƏM-in  Parisdə  Keçiribıı  görüşündə  MinsK  qrupu torofmdən 
hazırlanan  «Təxirəsaimmaz todbirbrin  yeniləşdirümiş  cədvəli» 
Azorbaycan  üçün  moqbul  olmadığmdan  onu  qəbul  etmomişdi. 
ATƏM-in  MinsK  qrupunun  1993-cü il  2-8  noyabrında Vyanada 
«Yenibşdirilmiş  codvobə  edibn  düzolişbr  do  1993-cü  il  sen- 
tyabıın  28-də  ATƏM-in  Parisdə  Keçiribn  görüşündo  MinsK 
qrupu  tərofındon  hazırlanan  «Təxirosalınrnaz  todbirbrin  ye- 
nibşdirilmiş  codvoli»  Kİmi  çox  zəif olduğu  üçün  bu  da  Azor­
baycan  tərofindən  moqbul  hesab  edilmirdi.  Beşinci,  qotnamədo 
ATƏM-in  MinsK  qrupunun  9  üzvünün  4  noyabr  1993-cü  il 
tarixindo  qəbul  etdiyi  bəyanat  уйкзок qiymətbndirilirdi.  Boya- 
natda  münaqişə  iştiraKçdarı,  о  cümlodən  işğalçı  Ermonistanm 
adı çoKİlnıir,  o, tocavüzKar 
Kİmi 
tanmnıırdı.  Sazişi  pozan farolln 
Komcret  olaraq  hansı  məsuliyyot  daşıdığı  göstprilmirdi.  Altuıcj, 
qətnamodə  qəsbKar  qüvvobrin  bu  yaxınlarda  işğal  edilmiş
Azərbaycan RespubİİKusımn xarici siyasətimh
___________
Errmnistan-Azdrbaycan Dağlıq Qarabcığ münaqişəsi
219

H. İM m ım a d o v a
arazibrdan  çıxarılması  maraqlı  tərəfbrdən tələb  olunurdu.  Əv- 
vəİKİ 
qətnamələrdə  olduğu 
Kİmi, 
«bu  yaxınlarda  işğal  olunmuş 
ərazilər»  ifadasi  cografı  baxım dan  açıqlanrmr,  işğal  olunmuş 
arazibrdan  qəsbıcar  qoşunlann  çıxarılmasınm  daqiq  vaxtı  da 
göstərilmirdi.  Yeddinci,  a w a k i   qətnam əbrda  olduğu 
Kİmi, 
iş- 
ğalçı  qoşunlarm   Azarbaycan ərazisindən çıxmayacağı  taqdirda, 
qatnamanin  m üddəalarm ı  yerina  yetirməyən  tarafa  qarşı  hansı 
sanKsiya tatbiq edilmasi nəzərda tutulmurdu,
Ümumiyyatla,  BM T  TŞ-ııin  ə v v ak i  822,  853,  874  saylı 
qatnam abrdan  о  qədər  də  fərqlənməyən  884  saylı  qətnaməsi 
onları  bir daha təsdiq etdi.
BM T  TəhlÜKəsizlİK  Şurasının  884  saylı  qətnamasi  qəbul 
о1ипагкэп  bu  qurumun  daimı  üzvləri  olan  BöyüK  Britaniya, 
Fransa va  Rusiyanm BMT-dəKİ daim i  nüm ayəndəbri  çıxış edə- 
гэк 
qətnam əni müdafia  edib ona tərəfdar çıxdılar.
Erm anistanm   A zərbaycana  qarşı  tacavüzünün  genişbn- 
masi  və Azarbaycanın  eənub-qərbində erməni  silahlı  q ü w ab ri- 
nin  son  hücum u iiə  alaqadar  ABŞ  Dövlət  departamenti,  BöyÜK 
Britaniya  höKuməti,  Rusiya  X arici  I ş b r  Nazirliyi  bayanatla  çı- 
xış etd ib r.
1993-ci| Ö  ərzində  E rm anistanm  Azarbaycan a qarşı  taca- 
vüzKarlığınm  artması  ilə  alaqadar  BM T  TŞ-mn  va  dünyanm 
aparıcı 
öİKalərinin 
qəbul  etdiıdəri  bütün  sanadbrdə Azərbayca- 
nm  ərazi  bütövİüyü,  suverenliyi  və  sərhodbrinin  toxunulmaz- 
lığının  zaruriliyi  bildirilirdi. 
LaKİn 
TŞ-nin  daimi  ü zv b ri  olan 
böyüK  d ö v b tlər  Erm anistanm  
ta c a v ü z K a r 
d ö v b t 
K İm i 
tanınma- 
sm a  нпкап 
va  razılıq  v erm adibr.  Ermani  silablı  q ü w əb rin in  
işğal 
etdİK İari 
Azarbaycan arazib rin d an  
d a rh a l 
çıxm asm a deyil, 
m ünaqişanm  va 
atoşKasin 
danışıqlar  yolu  i b   həll  olunmasma 
üstiinlüK verdilar.
BeblİKİa,  BMT  TŞ-də  aparılan  müzaKİrabr  zamam  va 
sanə  ar  qabul  cdibrxan  Şuramn  daimi  ü zv b ri  olan  böyüK 
d ö v latb r  Erm anistan-Azərbaycan,  Daglıq  Qarabag  münaqişə-
220
sinə  birmanalı  yanaşmadılar,  münaqişənin  səbabbrinin,  хагак- 
terinin,  məzmununun  müayyanbşdirilməsina  say  göstərmə- 
dibr,  Bu  baxımdan  ABŞ-ın,  BöyÜK  Britaniyanm m övqebri  ib  
Rusiya  və  Fransanın  mövqeyi  xeyli  fərqli  idi.  B eb  к!,  Rusiya 
və Fransanm möqeləri ermaniparastliyi ib   seçilirdi.  Bu İ
k
İ döv- 
b tin   tamsil  olunduğu  bütün  beynalxalq  taşKİlatlarm  qəbul 
etdiyi  sənədbrin  hamısmda  Ermənistamn  Azarbaycana  qarşı 
tacavüzü  ört-basdır  edildi,  Ermanistan-Azarbaycan,  Dağlıq 
Qarabağ  münaqişəsi  «Dağlıq  Qarabağ  regionunda  va  onun 
atrafında münaqişə» Kİmi qiymatbndirildi.
Ermanistan  Respublkası  cəzasız  qaldığmı  hiss 
edaraK 
BMT  üzvü  olan  Azarbaycan  dövbtinin arazisini  müharibə  yolu 
ib  ilhaq etdi.  Azarbaycan ərazisinin 20%-don çox hissasi  Erma­
nistan  silahlı  q ü w ab ri  tarafmdan  işğal  altmda  saxlamlır.  Işğal 
olunmuş  ərazibrdən  1  milyondan  çox  azarbaycanlı  əhali  öz 
toфağmda  qaçqm  va 
Köçıcün 
vaziyyatina  düşdü.  Yüzlarb  yaşa- 
yış mantaqasi dağıdıldı, talan edildi və yandmldı  (224; 340).
Ermanistanm  özünün  minimum  proqrammı  hayata  Keçir- 
dİKdan, 
yani  Dağlıq  Qarabağ  regionunun  bütiin  arazisini  işğal 
etdİKdan 
sonra,  onun  sarhadbri  boyunca  «bufer  zonası»  yarat- 
mağa başladı.  Bu  zona  işğal  edilmiş  Dağlıq  Qarabağ  atrafında 
yerləşən Azarbaycan rayonlarım əhata edir.  Təcavüzün gedişin- 
da 
Azarbaycanm  Ermanistanla hamsərhəd  rayonlarının,  deməK 
olar Kİ, hamısı  İKİ  istiqamətdə:  zabt edilıniş  Dağlıq  Qarabağ re- 
gionundan  va  bilavasita  Ermanistan  RespublİKası  arazisindən 
edibn  hücumlardan  sonra  işğal  olunmuşdu.  Naticada  Azar­
baycanm  Ermanistanla  dövlət  sərhəddiııin  70%-dən  çoxu  və 
Iran  Islam  Respublkası  ib   sərhəddinin  160  KİIometri  işğalçı 
ermani  qoşunlarmm  nazarati  altma  düşdii  (125,  30 
OKtyabr 
1993; 61,  83).
BMT  və  dünya  birliyinin  Ermanistan-Azarbaycan  müna- 
qişəsinin  dine  yolla  aradan  qaldırılması  sahasinda  göstardiyi 
saylar,  Ermanistan  RespublİKasınm  açıq-aşKar  harbi  işğalçılıq
Azarbaycan 
RespublİKusmm 
xarici siyasətind
э
___________
Ermənistan-Azzrbaycan  Dağlıq Qarabağ m ün aqipsi
22 i

H.İM əmmddova
mövqeyi  tutması  ucbatıııdan təsirli nöticəfor vermədi.  BMT-nin 
regionda  sülhpərvərlk  fəaliyyətinin  uğursuzluqlarmm  başlıca 
səbəbi  məhz Azərbaycan  Respublkasm a qarşı Enrı?  :stan Res- 
publİKasınm  təcavüzil  faıctının  birbaşa  etiraf  olum ıam asj  ib  
bağlıdır, 
Ermənistan  RespublİKası  BMT  Nizamnaməsinm  1-ci 
və  2-ci  maddəiərində  və  ATƏT-in  Уекип  Axtmda  ifadə  olun- 
muş  beynəlxalq 
hüququn 
əsas  prinsipbrini  Kobud 
şəKİldə 
poz- 
masma baxmayaraq adı çəKİlən nüfuzlu beynəlxalq təşKÜatlarm 
faKtlar  toplamaq  sahəsinds  çoxsaylı  missiyaları  nətieə  çıxa- 
rarıcən  Ermənistan 
RespublİKasmın 
siIaJılı  qüvvəbrm in  müna- 
qişədo  bilavasitə 
iştiraKinı 
etıraf  etməyin  тйгэккэЬ  olduğunu 
bildirirdibr  (61,  84).  HalbuKİ,  BMT  TŞ-nin  məlum  qətnamə- 
lərində  va  TŞ  sədrinin  bəyanatlannda  Ermənistan  Respublka- 
smm miinaqişədə  bu və ya başqa formada iştiraıcı  etiraf olunur- 
du. 
Deməli,  Ermənistan  münaqişədə  bitərəf olmayıb,  hərbi  tə- 
cavüzə  rəvac  verib.  Bu  isə  beynəlxalq  cinayətdir  və  yuxarıda 
qeyd  edildiyi 
Kİmi, 
BMT  BM-irt  1974-cü  ildə 
K e ç ir ib n  
29-cu 
sessiyasmda  bcaviizün  istənibn  forması  (birbaşa,  yaxud  dola- 
yısı ib )  hərbi cinayot elan edilmişdir.
Nəhayət,  beynəlxalq  b irlk b r, xüsusib  BMT,  təcavüzıcar- 
lığın  qarşısmı  almaq  üçün  BMT  Nizamnaməsinm  7-ci  fəslinə 
müvafiq  surətdə  tədbirlər  görməli  oJduğu  halda  laqeydlk 
gösbrm işbr.  TəcavüzKarın  qarşısmm  almmaması,  təcavüzün 
nəticəlorinm  aradan  qaldırılmaması,  miinaqişənin  büfün  regio- 
na yayılması  nəticəsində  Avropanm  гаэгкэгтйз,  e b c ə   də  Qaf- 
qazda,  sabitliyin  bərqərar  cdilmosinə  yönəldilmiş  səy b rin   heçə 
enəcəyi пэгэгэ alınmamışdır.
Prezident  İlham  Əliyev  münaqişənin  həlli  istiqamətirıdə 
soybrin  gücbndirm əsi  sayəsində  BMT-nin  Dağlıq  Qarabağla 
bağlı  yeni  bir  qərarmın  çıxanlmasma  nail  oldu,  BMT  Baş 
Assambleyası  tərəfmdən  2008-ci  il martin  14-də  «Azərbaycanm 
işğal olunmuş ərazibrində vəziyyət» adlı qətnamə qəbul edildi.
14  mart  2008-ci  il  tarixində  7  əleyhinə  və  39  lehino  ol­
maqla qəbul  ed ib n  bu  qətnaməda  Azərbaycanm ərazi  bütövlü- 
viinün  dəstəKbnməsij  ermənibrin  işğal  etdkləri  Azərbaycan 
torpaqlarından  qeyd-şərtsiz  çıxarılması,  qaçqmlann  öz  yurdla- 
rma dönməsi əks etdirilmişdir.
LaKİn  beynəlxalq  siyasətdə  söz  sahibi  dövbtbrin  səsver- 
mədə bitərəf qalması  başa düşübn  deyil.  Həm  də  qərarm  əley- 
hinə  səs  verən  7  ö k ə   içərisində  problemin  həllini  öz  üzərinə 
götürmüş  3  ö k ənin olması və bu ö k ə  təmsilçilərinin məsələ  ib  
bağh  qəbul  edilə  bilən təbbıcarlıq  nümayiş  etdirməmasi  təəssüf 
doğurur.
Beləlklə,  son  dövrbrdə  BMT-nin  iradəsini  ifadə  edən 
ATƏT-in  fəaliyyətindəKİ  yenilİKbri  MinisK qrupunun  təşəbbüsii 
ilə Madrid  damşıqları  və MosKva bəyannaməsi Azərbaycan Res- 
p u b lk a s m m  
xarici  siyəsətinin  uğurlu göstəricisi 
Kİmi 
qiymətbn- 
dirilməlidir.
Azdrbaycan  Respublİmsınm xarici siyasətinıb
___ -_________ ______
Ermmhtan-Azərbaycan Dağlıq  Qarabağ m ünaqişm
4.2. A vropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı
1992-ci  ildən  etibarən  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağhq 
Qarabağ münaqişəsinin nizama saiınması ATƏT-э həvab oiun- 
muşdu.  Həmin  il -   1992-ci il martm 24-də onun himayəsi  altm­
da  1988-ci  ildən  bəri  davatn  edən  Ermənistan-Azərbaycan, 
Dağhq  Qarabağ  münaqişəsinin  dinc  yolla  aradan  qaldırılması 
moqsədib  vasitəçilk  etmək üçün Minsk Qrupunun yaradılması 
barədo  qərar qəbul  olundu.  Azərbaycan,  Ermonistan,  Çexiya  vo 
Sloveniya,  Almaniya,  Isveç,  Belarus,  Italiya,  Rusiya,  /\BŞ, 
l ürkiyi  və  Fransanm  daxil  olduğu  Minsk  qrupuna  bu  müna- 
qişənin həlli prosesinə rəhbərÜK ехтэк tapşırıldı  (516).
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin həfli  ib   bağlı  danışıqlarm 
ilkin  mərhəbsi  Kimi  Minsk  qrupunun  Romada  Keçiribn  ilk 
göriişündə  5  dövbtin  -  Azərbaycan,  Ermənistan,  Rusiya,  Tiir-
223

H.İ.M əm mədo va
kiya,  ABŞ  niimayəndalərib  Minsk  qrupu  sədrinin  qeyri-rəsmi 
m əsbhətləşm abri  oldu.  Sonraıa  m arhabbrdə  damşıqların 
yuxarıda  qeyd  edilmiş  11  dövbtin  iştirakı  i'b  aparılması 
nəzərdə tutuldu.
Roma görüşünda  Azarbaycan nümayandə iıeyatinin birin­
ci  m arhabda  münaqişanin  Ermanisatamn  Azorbaycana  təcavü- 
zii  kimi  qiymatləndirilmash  ikinci  m arhabda  isa  Dağlıq  Qara- 
bağm  statusu  m asabsinin  müzakirasi  Kİmi  ikı  m ərh ab li  danışjq 
taklifı  radd  olundu.  Azarbaycan  tərofmin  laqdim  etdiyi  ikita- 
rəfli  saziş  haqqmda  sənad  də  qabul  olunmadı.  Bu  görüşdə  yal- 
mz  ATƏT-in  münaqişə  zonalarına  göndəribeak  müşahidəçi- 
b rin   mandatlannm   toxdiqfanmasi  və  süih  prosesmdo  iştiraK 
edacəK 
m üşahidəçibrin nazarat təqvımi  qabul edildi.
Siillı  danışıqlan  üçün  münaqişa  böigasiıufa  hərbi  əməliy- 
yatlarm  dayandırılması  istiqamətinda  hər  iki  taraf müstəqil  ad- 
dımlar  atmağa  hazır  olduqlarmı  bildirdibr.  Burada  nıünaqişə 
zonasmda  atəşin  tam  dayandırılması  va  bundan  sonra  müşa- 
hidəçilər qrupunun fəaliyyət  göstərmasi  nazarda tutulurdu.
Rom a  damşıqlarmda  Ermanistan-Azarbaycan,  Dağlıq 
Qarabağ  münaqişəsinin  nizanıa  salmmasma  daır  neç  bir  kon- 
kret iş görülmadi.
Heydər  Əliyevin  Respubiika  rəhbərliyina  tarixi  qavıdışı 
Ermanistan-Azarbaycan Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsmm nizama 
salmmasmda  böyüK  dönüşün  əsasım  qoydıı  (92).  Bu,  A lƏ T-m  
da beynəlxalq vasitaçi kimi  fəaliyyatina öz tasirini  göstardi.
Qeyd  etmaıc  lazıradır  kİ,  ATƏT-iıı  faaliyvətda  olan  sədri 
M .Rafaellinin münaqişa  bölgasina  ilk  safari  uğıırsuz  oldu.  Bela 
Kİ, 
Ermanistan  rəhbarliyinin  da  qabul  etdiyi  qrafıkm.  giiya 
ki
, 
Dağlıq  Qarabağ separatçıları  tarafmdən bayanilməməsi va buna 
göra 
d a  
irəli  sü rübn  bəzi  m ülahizəbrin 
r a z ıla ş d ır ı lm a m a s i 
sanadin  yenidan  imzalanmasım  mümKünsüz  etmişdir. 
Q ra İık d ə  
ermani  silahlı  birləşm əbrinin  Kalbəcardən  çıxanlmasma  baş- 
lanması  nəzardə  tutulmuşdu.  Dağlıq  Qarabağ 
s e p a r a tç ıia n
224
Vi г
; ,(■. 
.’■■!u?iİK(nıtım xarki
 i ı u o / Ü , !
an-4 z^rbaycan  ütığlıq Qaruhağ m iinuqipsi
Azərbaycanda,  guya,  daxili  siyasi  vaziyyatin  qeyri-sabit  oldu- 
ğunu  bahanə  gatirarəK  qrafıkin  vaxtmda  hayata  kcçirilməsina 
maneçilik  törətdibr.  HalbuKİ,  har  iki  tərəfin  ataşin  dayandırıl- 
masına.  düşmançlilk  miUıasibətlərinin  aradan  qaldmlmasma. 
münaqişani  yalnız  sülh  danışıqları  ib   hall  etməsinə  real  siyasi 
imkanları yaranmışdı.
MinsK  qrupunun  ötəıı dövr arzində  faaliyyotinda  ona nail 
oiunmuşdu  kİ,  Dağhq  Qarabağ  Azarbaycan  torpağıdır,  orada 
azorbaycanlılarla  birga  yaşayan  və  öz  müqəddəratını  tayin  et­
ui iş  ermani  etnik  qrupunun  Azarbaycan  ərazisini  parçalamağa 
neç  bir  hüququ  yoxdur  və  bununla  barabar,  öz  müqəddaratmı 
təyin  etmak  hüququ  milli  azlığın,  etnik  icmanın  bütün  voton- 
daşlıq  hüquqlarım  təmiıı  edir,  lakin  orada  dövbt  içində  dövbt 
yaratmaq hüququ vermir.
Romada  Minsk  qrupunun  üzvii  olan  9 
Ö 
Ikon 
in- 
Belarus. 
Almaniya,  Italiya,  Rusiya,  ABŞ,  Türkya,  Fransa,  Çexiya  vo  ls- 
veç  niimayandabrinin  1993-cü  il  avqustun  12-də 
KCçirdİKİari 
göriişda  Füzuli-Martuni  (Xoeavand)-Hadrut  bölgasinda  lıarbi 
aınaliyyatlarm  güclandirilmasini  pisbyan  müraciati  yayıldı.  Bu 
görüşda ATƏT  Şıırasmm sadri,  Isveçin xarici  işlar ııaziri  xanım 
Marqarct  A ff  Uqlassm  da  sasbndirdiyi  bəyanat  da  ciddi 
əks- 
sada doğurdu.
V axtib  (1993-cü  ilin mart aymda) Azarbaycan  nümayan- 
da  lıeyatinin  taşabbüsü  ib   Romadakı  danıştqlar  zanıam  birgə 
əlaqabndirma  komissiyasmdan ibarat işçi  orqanm  taşkili  masa- 
!asi  müzakira  olunmuşdu.  Bu  rmsolo  sonralar  ATOT  yorçivo- 
sinda  Qarabağ  üzra  sülh  konfransınm sadri  Mario  Rafaclli  tara- 
lindan  m üdafb edilmişdi.
Azarbaycan  diplomatiyası  Roma  göriişürıda  siyasi  yolla 
üsUmlüyə  nail  olsa  da,  Ermanistan  taraii  ycni  qrafiki  imzalasa 
da,  Dağlıq  Qarbağm erməni  icması  birinci  d a b  olduğu  kimi  bu 
dafa da sanadi  qabul  etmaKdən  imtina ctdi.
225

H. j. Məmmado va
Azərbaycan  tərəfmdən mümkün  olan  hər  şey  edilməsinə, 
hətta  danışıqiarda  Dağlıq  Qarbağ  nümayəndələrinm  ıştirakına 
razılıq  verilməsinə  baxmayaraq  Minsk  Qrupunda  Rusiyanı 
təmsil  edan  Vladimir  Kazimirovun  vasiəçiliyi  ilə  cəbhə  zona- 
sında münaqişə tərəflərinin iştirakı  ilə keçirilmosi  nəzərdə tutu- 
lan  görüş  baş tutmadı.  Görüş  üçün  nəzərdə  tutıılan  ncytral  yer- 
brdo Tbilisidə,  ATƏT xətti  ib  Moskvada nəzərdo  tutuSan  danı- 
şıqlarda iştirak etməkdən  də  erməni  tərəfı  boyun  qaçırdı.  Onlar 
heç  bir  hüquqi  əsas  olmadan  danışıqların  Dağhq  Qarabağ 
erməniləri  ilə  aparılmalı  olduğunu  iddia  etməıcdo  davam  edir, 
həmçinin  Ermənistanm  bu təcavüzdə  iştirakını  imcar  edir və bu 
danışıqlarda  Dağlıq  Qarabağın  tərəf  kimi  qobu!  olunmasma 
cəhd göstərirdilər.
Bu  arada  Qarabağ  separatçılarının  münasibətiııdə  müəy- 
yən  dəyişikliklər  hiss  olunmağa  başlamışdı.  Onlann  lideri  Ro­
bert Köçəryan Azərbycanda siyasi  vəziyyətin  sabitbşm əsi ııəti- 
cəsində  münaqişənin  dincliklə  aradan  qaldırılması  yolunda 
əməli  addımlar atmaq  üçün əlverişli  zəminin  yarandığım  təsdiq 
etmişdi.  0 ,  bu  m əsələbrin  bütün  kompleksinə.  эп  əvvəi  atəşin 
dayandınlması  və  “tutulmuş”  ərazibrdən  qoşunlarm  çıxarıl- 
ması  məsəblərinə  Minsk  qrupunun  Moskvada  keçiriləcək 
görüşündə  (1993-cü  ii  9-11  sentyabr)  baxmağa  hazır  olduğunu 
bildirmişdi.  Məhz  həmin  günlərdə  Ermənistan  prezidenti 
L.Ter-Petrosyan  Iran  Islam  Respublikasmm  prezidenti  Əli  Ək- 
Ьэг  Haşimi  Rəfsəncani  ilə  telefon  söhbətində  bildinnişdi  ki, 
erməni  qüw ələri  Azərbaycana  hücumunu  dayandıracaq  və 
tədricən  onun  ərazisini  tərk  edəcəkbr.  O,  bölgədə  vəziyyətin 
siyasi  vasitələrlə  nizama  salınmasma  nail  olmaqda  müsbət  irə- 
liləyişlərə  yalruz  Minsk  qrupu  çoçivəsində  mümkün  olduğu 
qənaitində idi  (125,  13  sentyabr  1993-cü il).
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
həll  edilməsi  üçün  həyati  əhəmiyyətə  malİK  m əsəb  münaqişə 
zonasında  atəşin  və  bütün  döyüş  əməliyyatlarmın  dayandml-
226
Az»rbaycan  RespublİKaswn xarici siyusatindj
Ernhinistan-Azarbaycan  Dağlıq Qarabağ nıünuqişjsi
ması  idi.  Atəşkəso  nail  olmaq,  sülhə  doğru  yolda  etimadsızlığı 
aradan  qaldırmaq,  münaqişə  iştirakçılraı  arasında  dialoqu  də- 
rinləşdirmək,  kommun'kasiyalan,  təsərrüffat  əlaqəbrini  bərpa 
etmək,  bütövlükdə  Cənubi  Qafqazın  iqlisadiyyatı  üçün  çox  bö- 
yiik  əhəmiyyətə  malİK  bir məsələ  olan  qaçqın  və  köçkün  prob- 
lemi  -   bütün  bu  m əsblərin  həllində  Minsk  prosesinin  daimi 
fəaliyyət  göstərən  və  miihüm  elementi  kimi  Minsk  qrupunun 
üzərinə  böyiik  məsuliyyət  qoyulmuşdu.  Işğalçı  qüvvələrin  bü- 
tün Azərbaycan  ərazilərindən çıxanlması,  konfransın  1992-ci  il 
24  mart  tarixli  mandatma uyğun  olaraq,  “hərətərəfli  nizamlama 
iiçün çərçivə yaradüması” vacib idi.
Ermənistan  prezidenti  L.Ter-Petrosyan  1993-cü  ilin  mar- 
tında  Parisdə  rəsmi  səfərdə  olan  zaman  mətbuat  Konfransında 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinə  toxundu,  Türıciyə  və  Iranla  qon- 
şuluq  münasibətbrinin  yaxşılaşmasmın  /.ənıriliyindən  bəhs  et­
di.  Adəti  üzrə  yeııə  də  Ermənistanın  bloısöz  açdı.  Çox  maraqlıdır  Kİ.  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
qızışdırıcı  və  aparıcı  şəxslərindən  biri  olan  Ermənistan  prczi- 
denti  bcb  bir  vəziyyətiıı  müharıbo  nəticDsindo  yaraııdığjm  önə 
çəKəroK, 
miiharibənin 
dayandırılması 
ib   Conubi  Qafqazda  ge- 
niş  məholli  əməKdaşlığa,  beynəlxalq  inteqrasiyaya,  geniş  im- 
Kanlarm 
açılacağmdan  bəhs etdi.
Beynəlxalq 
tə şK İla tla rm  
Dağlıq  Qarabağ  münaqişosino 
ciddi  yanaşmadığını 
b ild irə ıı 
L.Ter  Petrosyan  problemin  çox- 
morhəbli 
h o lli 
variantmı 
toKİif e t d i .  
I1k  baxışda  bu  toKİil'Azər- 
baycan  torəfınin  do  qəbul  edo  bibcoyi  bir  variant  idi.  ÇiinKİ, 
burada  söhbot  birinci  mərhəbdə  atəşin  danışıqsız  dayandırıl- 
masındaıı,  soııra  isə  Dağlıq  Qarabağın  golocəK  statusu  barədə 
məsəbnin  hollindon  gcdirdi.  Məsobııin  b eb  qoyuluşundan 
beynolxalq  təşKİlatİarın  da razılaşacağına  şiibho  yox  idi.  Ancaq 
maraqlı  о  idi  ıci,  Ermonistan  prezidenti,  güya  Azorbaycan  toro- 
finin  atoşi  dayandırmayacağı  bəhanəsinə  ünıid  edoroK  bu  ÜKri 
ortaya atmışdı.  Ona görə də yeni  şo rtb r dn  irnli  siiriir-  atəşKnsin

H.LMdmmadova
yalnız  BMT-nin  sülhməranılı  beynəlxalq  qüw ələrinm   bölgədə 
yerləşdirilməsindən sonra mümKİinlüyünü vurğuladı.
BöyÜK 
dövbtlər  və  beynəlxalq  təşKİlatlar,  onlarm  üzvii 
olan  digər  öİKSlərin  siyasi  dairəbri  Ermənistan-Az.-rbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsindən  siyasi  m anipulyasiya  məq- 
sədilə  istifadə  edirdi.  Belə  kİ,  beynəlxalq  təşKİlatlar  Ermənis- 
tan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  əsas  rnahiyəti- 
ni açmır,  tnünaqişənin davam  etməsinin  tərofdarlannm  məsələ- 
уэ  yanaşma tərzinə  diqqət  yetirmir.  Onların  münaqişonın  niza­
ma  salınmasmda  mümKün  olan 
obyeKtiv 
m övqe  tııimamaları 
göz qarşısmdadır.  Bu m əsəbcb Qarabağ  böhramm  süih yolu ilə 
həll  etməıc  üçün münaqişə  ökələrinm   danışıqiarın  noticəbri  ib  
günahlandırılması  və  əslində,  bu məsətadə  günahKarla  gönahsı- 
zı,  yəni  işğalçı  i b   işğala  məruz  qaianı  müyəyyonbşdirməyə 
maraq göstərməyərəK k i respublkanı damşıqlara məsul ciməys 
səy  göstərilmişdir.  Eyni  zamanda region  d ö v b tb rin m   müxtəlif 
mövqe  tutmalan,  voni  Rusiyanm  Ermənistanı  açıq-aşıcai' 
müdafıə  etməsi,  Iranm  isə  rəsmi  danışıqlarda  Azərbaycanm 
tərəfmi  saxladığmı  bildirsə  do  Ermənistana  loyal  münasibət 
gösbrməsi narahatlıq doğururdu.
Azərbaycanın  haqq  işinin  tərəfdarı  oian  T ürayənin  isə 
Azərbaycanpərəstlitcdə  günahlandırılaraq  mümKöfl  qədor  bu 
m əsələbrin  həlli  prosesindən  ıcənarda  saxlanması  tendensiyası 
davam  etmişdir.  Bu  m əsəbdə  ABŞ  və  Fransa  isə  erməni 
lobbisinin  güclü  təzyiqi  ib   İrəvana rəğbətlə  yanaşır, 
kü
İ
ü
  miq- 
darda  maliyyə  yardımı  edir,  Ваюуа  isə  m ünasibətbrini  yainız 
rəsmi  siyasi  vasitələrb  vo  özü  cb  ləng  siyasətb  bildirirbr. 
Nəhayət,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  ilə  birbaşa  rnəşğul 
olunması  beynolxalq  təşıdlatlardan biri  olan  MinsK  Konfransma 
həvab edilmnsi və bu təşKİlatm da vaxtaşırı  laqeyd yanaşmalan 
münaqişənin hələ də həll edilməməsinə səbəb olmuşdur.
Ümumi  nəticə  isə  ondan  ibarətdir 
k
İ,  Azərbaycan  öz 
ərazisinin  20%-dən  çoxunu  ilirmış,  bu  ərazib r  Ermənistanm
228
hərbi  qüvvəbrinin  nəzarəti  altına  düşmüşdür.  Ermənistanla 
Dağlıq  Qarabağ  arasında  birbaşa  əlaqə  dəhlizi  açılmışdır. 
Ermənistan  qondarma  «Dağlıq  Qarabağ  Respublkası;  silahiı 
qüvvəbrinin  «hərbi  gücə  malİK  olduğunu»  bütün  dünyada  nü- 
mayiş etdirmişdir.  Ermonistan real mövqedən -  hərbi qüvvə üs- 
tünlüyü  göstərməK  imıcanmdan  müvəqqəti  də  olsa  istifadə  edə 
bilmişdir.  Erməni  ideologiyası  «ermənibrin qəbbəsi» Kİmi  mə- 
nəvi  psixoloji  eyforiya  yaratmışdır.  Eyni  zamanda  ABŞ  коп- 
qresi  Azərbavcana  humanitar  yardım  göstərilməməsinə  dair 
907-ci  düzəlişə rəvac vermışdır.
Qeyd  etdiyimiz  Kİmi,  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq 
Qarabağ  münaqişəsinin  dinc  vasitəbrb  həllində  ayrı-ayrı  ölkə- 
b b rin   göstərdikləri  bütüıı  səybri  birbşdirmək  üçiin  Minsk 
Qrupunun  yaradıiması  mühüm əhəmiyyətə 
m alİK  
ıdi.  BMT TŞ- 
də  Minsk  qrupunun  roiunu 
vüksək
  qiyrnətbndirir  və  onun  foa- 
liyyətinin genişbndirilməsini  vacib hesab edirdi.
Minsk  qrupunun  xeyii  fəallaşmasınm  da  nəticəsi  idi  Kİ, 
Briisseldə  1994-cü  il  may  aymda  Hcycbr  Əliyev  torəfindən 
NATO-nun “Sülh ııaminə  torofdaşlıq*' çərçivo  sonədi  imzalandı 
vo  Rusiyanm  vasitəçilyi  ib   Ermanistanla  Azərbaycan  arasmda 
aloşkas  barədo  razılaşma  oldo  oiundu.  ABŞ-ın  ycııi  müsbqil 
d ö v b lb r  üzrə  siyasətinin  baş  olaqəbndiricisi  Ceyms  Kollinzin 
başçılığı  ib   nümayəndə  heyəti  Bakıya  rasmı  səb r  etdi.  Nü- 
nıayəndə  lıeyətinin  tərkibinə  ABŞ  D övbr  Dcpartamcntiııin  re­
gional  miinaqişəbr  idarəsinin  roisi,  Minsk  qrupundaki  niima- 
yəndəsi  Co/.ef Presselin  də  daxil  olmasmı,  Erınoistan  ib   Azər- 
baycan  arsaındakı  horbi  münaqişəni  lənzimbınoyin  dövbt- 
brimizin  suverenliyi,  müstəqilliyi  vo  ora/i  biitövlüyii  baxımm- 
daıı  çox  ciddi  problem  kimi  qiymətbndirən  Ileydor  Oliyev  bii- 
tövlüKdo  A TöT-in,  onun  Minsk  qrupunun  təaliyyDtinə,  hom- 
çiııin  bu  qurumiarın  üzvü  kımi  Birbşmiş  Ştatların  səylərinn 
bövlik ümid  bəsdədiyini  ifk b  etdi.
Azsrbaycan Respublixusnıın xaricı .siyasptincb
___________
Enmmistan-Azarbaycan  Dağitq Qarabağ miinaqişasi
229

H.İM əmmədova
Minsk  qrupunun  sadri  Yan  Eliasson,  onun  rniiavini  Ma- 
tias  Mosberq  va  Rusiya  prezidentinin  səlahiyyətli  nümayən- 
dasi,  RF  XIN-nin  xüsusi  tapşırıqlar  iizrə  səi'n   Vladimir  Ka- 
zimirov  1994-cü  il  mayın  18-də  Bakıya  səferə  galdilər.  Safar 
zamanı  onlar Heydər  Ə liyevb  görüşüb  fıkir  miibadiləsi  etdilər. 
Minsk qrupunun rəhbəri  “birga nəzarat  strukturu"  yartamaq ba- 
rəda  Rusiyanm  xarici  işlər  naziri  Andrey  K ozırevb  m əsbhət- 
ləşmalar apardı.
Moskva  şəharində  1994-cü  il  iyunun  22-23-də  ATƏT-in 
Minsk qrupunun  sədri  Y Eliasson,  Rusiya  Federasiya  Şurasının 
sədri  V.Şumeyko,  xarici  işb r  nazirinin  birinci  müavini  A.Ada- 
miş  və  RF  prezidentinin  Dağlıq  Qarabağa  dair  m o sə b b r  iizrə 
səlahiyyətli  nümayəndasi  V.Kazimirov  Ermanisatan-Azarbay- 
can,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişasinin  aradan  qaldırılmasma  dair 
ATƏT ib   Rusiyanm real  əmakdaşhğının  ilk  samarasi  kimi qiy- 
mətbndirilan  bu  razılaşmadan  sonra  beyııalxalq  müşahidaçilər 
va  xarici  ölkələrin  nümayəndə  heyətbrinin  münaqişə  larafiari 
arasında  gediş-gəlişi  asanlaşdırmaq  məqsədi  ib   İrəvan-Bakı 
hava xəttindən istifadə edirdibr.
1994-cü  il  oktaybnn  11-da  və  17-də  Minsk  qrupunun 
sadr müavini  P.Andermanm  başçdıq  etdiyi  nümayandə  heyati- 
nin  tərkibində  ABŞ-ın,  Fransamn,  Italiyanm  və  Türkiyənin 
təmsilçilərindən başqa  bir sıra harbi  ekspertbrin də  Bakıya gəl- 
məsi  1994-cü ilin yazmda Praqada imzalaıurıış  sazişin müddəa- 
larının  reallaşması  istiqamətində  ATƏT-lə  BQXK  arasmda 
əlaqəli fəaliyyətin formalaşmağa başlaması 
K İ m ı  
qəbui  edildi.
Minsk  qrupunun  həm sədrbri  1995-ci  il  yanvar  aymın 
sonlannda Budapeşt zirvə toplantısmda qəbul  edihniş  qətnamə- 
nin  həyata  keçirilməsinin  vəziyyəti  və  bu  barədə  tərəfbrin 
fıkirbri  i b   tanış  olmaq  üçün  münaqişə  bölgəsinə  ıəsm i  səfər 
etmişdi.  Səfər zamanı  münaqişə  edən  tərəflərin  imzalaması  nə- 
zərdə  tutulan  Böyük  Sülh  Sazişində  Şuşa  və  Laçınm  taleyi 
barədə m üzakirəbr aparılmışdır.
230
Az?rbayuın RespubiİKasının xarici siyasatimh
Ernuır.istun-Azzrhaycan Dağlıq Qarabağ m ü n aqipsi
Görüşlərdə  Azərbaycanda  və  Ermənisatanda  fəaliyyət 
göstərən  ictimai  təşkilatların  imkanlarmdan  istifadə  edilməsi, 
əsirbrin  və  girovlam   dəyişdirilməsi  qaydaları  və  bu  prosesin 
surətləndirilməsi  ətrafında m əsbhatbşm əbr apanlması  nəzarda 
tutulmuşdu.
Ümumiy>'atb,  Budapeşt  zirvə  görüşündan  sonra  dünya 
birliyinin,  ATƏT  üzvü  olan  ölkabrin  Ermanistan-Azarbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ münaqişasinin hallina  inamı  xeyli  artmışdı.  Bu 
vaxta  qadar  Azərbaycana  ögey  münasibat  basbyən  ABŞ, 
Rusiya,  Fransa va  digər  dövbtlarin  siyasi  dairəbri  artıq  Buda- 
peşt  zirvə  görüşündən  sonra  obyektiv  haqiqati  etiral  etməyə 
başlamışlar.  Maraqlıdır 
K İ , 
1995-ci  ilin  fevralmda  Bakıda  sa- 
tardə  olmuş  Fransa  XlN-in  baş  katıbi  B.Düfürq  ATƏT  üzvü 
kimi  Fransanm  rasmi  mövqeyindan çıxış edaraK  onun ölkasinin 
siyasi  rahbarliyinin  bu  münaqişənin  tezlikb  aradan  qaldırıl- 
masmm  an  vacib  şarli  kimi  ərazi  bütövlüyü  və  sarhadlarin  to- 
xunulmazlığı  prinsipini  birmənalı  olaraq  müdafıa  etdiyini 
bayan cdmişdi.
Budapeşt  sammitindən  sonra  Ermanistan-Azarbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişasinin  dinc  yolla  nizama  salınmasma 
dair ilk m əsbhətbşm a  1995-ci  il  fevralın  6 -  11 -do  Rusiya pay- 
taxlında  aparılmış  danışıqlarda  oldu.  Bu  toplantının  qabul  et­
diyi  qararın  hayata  keçirilmasi  yollarmın  müzakirasi  planlaş- 
dınlsa 
da  lirmanistanın  tutduğu  qcyri-konstruktiv  mövqe  buna 
imKan  vcımadi.  A IOT-in  Minsk  qrupu  hamsadrbrinin  hazırla- 
dıqları  baza  sanadinda  bazi  prinsipial  əhamiyyatə  malik  ma- 
qamlar,  ilk növbada  Laçın va  Şuşanın  boşaldılması  masalasi  da 
ahata olunmurdu.  Hrmanilarin  vo  onların  havadarlarının  tazyiqi 
ib   Dağlıq  Qarabağın  ermani  icamasmın  münaqişada  iştirak 
cdan  müstaqil  taraf  kimi  tanıtdırmaq  cahdlari  göstarilirdi. 
Münaqişonin  hallina  bu  p rin sip b rb   yanaşan  crmoni  taralinin 
tƏKİifbri 
na  Minsk  qrupunun  üzvü  olan  dövbtlarin  nii- 
m ayandabıi,  na  da  ikitarəfli  danışıqlar  zamanı  qabul  olundu.
231

H.İ.Məmmddova
Azarbaycan  nümayəndə  heyətinin  qəti  mövqeyi  nəticəsində  se­
parate^ lar  öz istəKİarinə nail  ola  bilm ədibr.  Heç  bir  şiibhə  yox- 
dur 
Kİ, 
Dağlıq  Qarbäfm  ermani  icmasını  müstaqil  tərəf  kimi 
tammaq  münaqişəni  hall  etmək yox,  onu  həddindən  artıq dola- 
şıq bir vaziyyatə  salmaq  oiardı,  ƏwaİKİ  görüşbrdan  farqli  ola­
raq Moskva  m asbhətləşm əbrinda  ermənilər  açıq  suratda  talab 
etdilər ki,  sülhü  mühafızə  qüvvabri  siilh  m üqavibsi  bağlandıq- 
dan  sonra  regiona  göndəriisin.  həmçinin  türk  asgərləri  sülhma- 
ramlı qüvvalərin tərkibində olmasın.
1995-cı  il  fevralm  28-də  Bakıya,  sonra  trəvana  va  Xan- 
kəndinə  səfar  edən  ABŞ  Dövlət  Departamentinin  keçmiş  SSRI 
orazisində  regional  münaqişəlor  idarasinin  rəisi,  Minsk  qru- 
punda  Birbşm iş  Ştatları  təmsil  edən  Cozef  Pressel  Heydər 
Əliyevb  göriişdə  bildirmişdi 
k
İ,  yaxm  iki  ay  ərzində  danıştqlar 
prosesinda  iraliləyişlarə  nail  olunmasa,  ATƏT-in  indiyadəıc  bu 
istiqamatda gördiiyü işlarin heç  bir ahamiyyatı  olmayacaq.
Beynalxalq  hüquq  nonnalarına  mahəl  qoymaraaqla 
Ermanistan  Azarbaycan  Respublikasmın  işğal  olunmuş  ərazi- 
ləri barasinda baş vermiş fakt siyasəti  yeritmaya davam edirdi.
Dövlat  separatizmi  siyasati  yeridən,  öz  işğalçılıq  siyasə- 
tini  pərdəlaməıcdə  davam  edan  Ermanistan  sözügedən  regionu 
azarbaycaııhlardan  kütlavi  şakilda  tam izbyərək  digər