AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

H.LM əmmddova
Ermonistana  b e b   münasibəti,  bir  tərəfdən,  mənəvi  tellərlə, 
digər tərəfdən isə tarixi-siyasi m ənafebrlə bağlı idi.
Məlum  oldugu 
Kİmi. 
erm ənibr  bir  qayda  olaraq  şərq  öl- 
Kələrinə  münasibətdə  bəzi  Avropa  dövbtlərinə  qulluq  göstər- 
т э у э   adət  etmişdir.  Ermənibrin  tarixən  içərisində  yaşayıb 
xeyrini  gördüyü  xalqlara qarşı  düşmən  mövqedən  çıxış  edərəıç 
onlardan  faydalanması  artıq  эпэпэ 
şəkIİ 
almışdır.  Avropa  döv- 
b tb rin in   hesabma  Qafqazda  erməni  dövbti  yaradılması  buna 
əyani  sübutdur.  Bunun  əvəzində  həmin  dövlətbrə  nöıcərçilk 
cdən,  d ö v b t  separatizmi  «ocağmı  qalamaqda»  mahir  olan 
Ermənistanın  hər  an  «Şərq  siyasəti»nə  xidmət 
etm ə K  
üçün 
qabağa  diişəcəyini  bildiyi  halda  b eb,  Iran  onlara  hər  cür  yar- 
dım  göstərir  (203).  Burada  Iranm  Ermənistanla  Azərbaycanm 
bir-birini  taqətdən  salmasma  marağı  da  əsas  rol  oynayır.  О  da 
məlumdur  Kİ,  güya  Azərbaycan  dövbti  tərəfindən  bloKadaya 
almaraq  «əzüyvət  çəıcən»  və  bundan  siyasi  hay-ı<üy  yaradaraq 
mənfəət  əldə  edən,  dünyadan  yardım  alan  Ennənistan  təıcco 
Iran  və  Gürcüstan  ərazisi  i b   xarici  ö k ə lə rb   əlaqə  saxlamaqla 
güclənərəıc geniş şəKİldə hərbi hücumlar aparmışdır.
Iranm d ö v b t başçısı M.Hatəminin  Ermənistan xarici iş b r 
naziri  V.OsKanyanı 
q ə b ııi 
etdiyi  zaman  irəli  sürdüyü  vasitəçilk 
tƏKİifi  i s ə  
Heydər  Əliyev  tərəfindən  sərt  qarşılandı.  Heydər 
Əliyev Iranın  1992-ci  iidə  vasitəçilk fəaliyyəti  göstərdiyini,  la- 
Kİn  b u  
fəaliyyət  nəticasində  Azərbaycanın  önəmli  şəhərbrinin 
işğal edildiyini  xatırlatdı.
IKT ö k ə b rin in  dövbt və höxunıət  başçılarmm Iran Islam 
Respublkasm ın  Tehran  şəhərində  1997-ci  il  8-11  deKabrında 
Keçiribn 
VIII  Zirvə 
toplantısının 
bəyannaməsinin  8-ci  mad- 
dəsində  deyilirdi  Kİ,  IKT  üzvü  olan  d ö v b tb r  Ermənistan 
RespubÜKasmın  Azərbaycan  RespubÜKasma  təcavüzü 
faKtım 
bir  daha  təsdiq  edir  və  Ennənistan  qoşunlarının  Azərbaycanm 
işğal  edilmiş  bütün  ərazilərindən  çıxarılmasına,  münaqişənin 
te z lk b  və  sülh yolu i b  
həll 
edilməsinə çağınrlar.
178
Azprha/caii RespubliKtısımn xarici siyasəiitıdə
Ernmıistan-Azjrbııyctın Dağlıq Qarabağ miinaqi.psi
Tehran  Zirvə  toplantısmın  Yeıcun  bəyannaməsinin  56-cı 
maddəsində  isə  göstərilirdi  Kİ,  Konfrans  Ermənistan  və  Azər- 
baycan  arasmda  münaqişənin  nizama  saiınm;.sına  dair  ATƏT 
sədrinin  1996-cı  il  Lissabon  sammitində  qəbul  edilmiş  bəya- 
natında  ifadə  olunmuş  üç  prinsipə  tərəfdar  olduğunu  bir  daha 
təsdiq  edir  və  bu  addırrn  Azərbaycana  qarşı  təcavüzün  ciddi 
nətieəbrinin  dərhal  aradan  qaldınlmasınm  təminatı  Kİmi 
qiym ətbndirirdi.  ВеЬНкЬ,  Tehranda  qəbui  edibn  sənədlərcb 
Azərbaycanın mənafeyi  bütünlüKİə müdafıə olunurdu.
Qonşu  ökələr  və  regional  dövbtbrin,  xüsusib  Iranm 
Dağlıq  Qarabağ  m əsəbsinin  sülh  yolu  ib   həll  edilməsi  yönü- 
mündə etdiyi  cəhdbri  nəzərə alaraq deməıc olar 
k
İ. o,  İKİli möv- 
qedən çıxış etmişdir.
Azərbaycan  Respublkasınm  müstəqilliyini  uzun  tərəd- 
düdbrdən  sonra  tanıyan  IIR  ib   münasibətbr  müstoqiiliyin  ik  
iibrində  Azərbaycanm  xarici  siyasəti  qarşısında  gərgin 
v əziy y ətb rb  müşayiət olunan problemo çevrilmişdi.  Bu m əsəb 
çox  da sadə deyildi.  Bir tərəfdə Azərbaycanm böyüK  bir hissəsi 
olan Cənubi  AzərbaycandaKi azərbaycanlı əhalmin vəziyyəti və 
ədalətsiz 
bölgüyo  məruz  qalmış  Azərbaycanın  tarixi  ədabtsiz- 
liyinin  səbəbfcarlarından  biri  olan  Iran  rejiminə  qarşı  radkal 
fiKİrli  qüvvəbr,  digər  tərəfcb  Azərbaycanm  real  vəziyyətini 
пэгэгэ  alaraq  Iranla mehriban  qonşuluq  və  əməKdaşlığm  tərəf- 
darı 
olan  qüvvəbr.  Cənubi  Azərbaycanda yaşayan  azərbaycan- 
Iıların  taieyi  k i  ö k ə   arasmdaıcı  münasibətbrə  müəyyən  səviy- 
yədə  təsir  göstərsə  də  Ermənistanm  təcavüzKarlığmın  davam 
etdiyi  bir  vaxtda  Iratıla  dö v b tb rarası  münasibətbri  normal 
saxlamağa,  dinc  yanaşı  yaşamağa,  qarşılıqlı  faydalı  э т э к - 
daşlığa  əsaslanan  siyasət  yürütməyə  ehtiyac  var  idi.  Rəsmi 
d ö v b t  xəttindon  fərqli  olaraq  mətbuat  orqanları  və  ictimai 
təşKİlatlar 
öz  fəaliyyətbrində  Cənubi  Azərbaycan  məsələsinə 
öz  münasibətini  bildirə, 
m ü x tə lif 
səviyyəbrdə  müzaKİrə  edə 
bilirdibr.
179

H .İM əm m sdova
Yaxın  və  Orta  Şərq  öİKələrinə  münasibətdə  Azərbaycana 
e tn İK , 
tarıxi,  mədəni  və  dini  cəhətdən  yaxın  olan  ökələrə 
ü s t ü n lü K  
verilməKİə  Iran  ilə  münasibətləri 
m e h r i b a n  
qonşuluq, 
qarşılıqlı  faydaya əsaslanan 
ə m ə K d a ş h q  
səviyyəsində  saxlamaq 
lazım gəlirdi.
IIR-in  BaKidaxı  səfırliyi  də  bu  yönümdə  fəaliyyətini  da­
vam etdirirdi.  Öz növbəsində Azərbaycan Respublkası  da Iran- 
da  səfirliyini  açmışdı.  Bu  zaman  artıq  1995-ci  iidə  Azərbay- 
canda  diplomatİK  nüm ayəndəlkbri  açan  döviətlərin  sayı  30-u 
ötmüşdü.
HR  Qafqaz  siyasətində  Dağlıq  Qarabağ  probleminə  mü- 
nasibətini  öz  milli  maraqlarına  uyğun  şəKİldə  formalaşdırdı. 
Burada rəsmi  Tehran  Cənubi  Qafqazm 
K e ç m iş   s o v e t   m ə ı c a m n -  
daKi  rnüstəqil  dövlətləro,  eb cə  do  Avropa  ö k ə b r im   pəncərə 
rolunu  qiymətbndirməyə  bilməzdi.  Eyni  zamanda  Iran  höKu- 
məti region ökələrinin də maraqlarına hörmətb yanaşmalı  idi.
Iran  dövləti  bölgədə  bəzi  Qərb  dövlətlərini,  xüsusilə 
ABŞ-ı  regionda  yaranmış  gərginliyin  əsas  səbəbıcarı  Kİmi 
qələmə  verməıdə  onları  regional  məsələbrin həllindən  Konarda 
saxlamağa  çalışırdı.  Bölgədə  baş  verən  hər  hansı  bir  müna- 
qişənin  davam  etməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  narahatlıq  Keçirirdi. 
Buraya кэпаг qüvvələrin cəlb olunmasından narahat olaraq b e b  
hallarm  qarşısmı  region  dövbtbrinin  öz  qüvvəsi  ib   almaqdan 
ötrü KompleKS tədbirbr görülmosi üçün toıdifbr də vermişdi.
Iranın  vasitəçilk  cəhdləri  həm  Azərbaycan,  həm  də 
Ermanistan tərəfindən rədd edilməsi  səbəbindən təsirsiz qalırdı. 
Hansı  kİ,  Ki-VestdəKİ görüşbrdən sonra MinsK qrupu həmsədr- 
brinin  birgə  yaydıqları  məlumatda  «danışıqların  nəticəbrinm  
Iran  da  daxil  olmaqla  bütün  bölgə  ök əb rin in   diqqətinə 
çatdırılacağı» ifadəsinə  yer verilmişdi.  Burada dolayısı  ib   Tür- 
K İy ə y ə  
işarə  vurulurdu.  Eyni  zamanda,  Fransa tərəfmdən həm- 
sədrliyə  Iran  səfmnin  irəli  sürülməsi  önəmli  bir  irəlibyiş  idi. 
Çümci  bolgədə  həqiqi  mənada  sülh  yaradılması  arzu  edilirsə,
180
ЩзгЬаусап RespublİKasımn xarici siyasətindj
Ermanistan-Az.ırbaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
stilh  damşıqlarmda  bölgə  dövlətlərindən  də  yararlanmaq  эп 
doğru yoldur.  Laicin tarixi  faxtlar baxımından bugiinKü mtinasi- 
bətlərin  vəziyyəti  Tür.ciyo  və  Iranın  həll  prosesində  ciddi  rol 
oynamalarına  mane  olur.  Bu  vəziyyətin  te z lk b   dəyişəcəyi  də 
gözbnilmir.  Eyni  zamanda,  ABŞ-m  müdafıə  naziri  Tomas 
Ramsfeldin  Türıdyəyə  səfəri  zamanı  Bülent  Ecevitin  Ermənis- 
tanla  əlaqəbri  imcişaf  etdirmOTK  üçün  üç  şart  (Ermənistanın 
işğal  etdiyi  toф aqalrdan  geri  çəKİlməsi,  Naxçivan  və  Azər- 
baycanın  digər  hissəsi  arasmda  dəhliz  açılması,  Ermənistamn 
soyqırımı  iddialarından  əl  çəıcməsi)  iroii  sürməsi  məsələyə  bir 
az  da  gərginlk  gətirdi.  Iran  üçün  önəmli  irəliləyiş  isə  bu  ö k ə - 
nin 
Ermənistan  səfirinin  Dağlıq Qarabağ problemi  məsələsində 
səlahiyyətli  nümayəndə  Kİmi  irəli  sürülməsi  və  bəzi  iddialara 
görə  bu  ləmsilçinin  iyunun  sonlarmda  Maltada  KeçiriləcəK 
MinsK  qrupu  həmsədrlərinin  toplantısında  iştiraıcı  idi.  Bundan 
əiavə,  Iranm  bölgə  ib   əlaqədar  siyasətindəıci  fəallaşma  da  diq- 
qətdən qaçmırdı.
Cənubi  Qabqazda  vahid  təh likəsizlk  sisteminin  yaradıl- 
m ası 
i b   bağlt  Iramn  i k   təşəbbüsü  region  ö k ələri  olan  üç  Cə- 
nubi  Qafqaz respublkasm ı,  Rusiya və  Irani  da  əhatə  edən  mo- 
deli  münasib  hesab  etmişdi.  LaKİn Iranm bu təKlifı region ö ko- 
b ri  tərəfindan  birmənah  qarşılanmadı.  Bu m əsəbdə  rəsmi  Baıa 
daha  копкге!  və  real  mövqedən  çıxış  edərəK  öz  təblÜKəsizlİK 
probleınbrini  kitərəfli  və  çoxtərəfli  əlaqəbrlə  holl  etməyin 
vacibliyi  i b   yanaşı,  beynəlxalq  təşKİlatlarla  əməKdaşlığın 
möhKəmləndirilməsinə üstünlüK verdiyini bildirdi.
Iran  höKumətinin  regional  təhlüKəsizlk  sisteminə  dair  üç 
Cənubi  Qafqaz  respublkası,  üstəgəl,  Rusiya,  Iran  və  Türxiyə 
formulunu irəü  sürdü.  Bu zaman  Iran ABŞ-ın regiona gəlmsinə 
mane  olmaq  iiçiin  ciddi  bir  addım  atmaqdan  b e b   çəKİnmədi, 
Tehran  regionda  böyık  rəqib  saydığı  Türıdyə  i b   əməıcdaşlıq 
etməyə  razılaşdı.  LaKİn  bu  toşəbbüs  də  region  dövbtbrinin 
dəstəyini  qazanmadı.  Bu,  IIR-nın  regional  təh likəsizlk
181

И. İ. Мэтти do va
məsələsinə  baxışının  digər  regional  ö k əb rin   mövqeyi  ilə  üst- 
üsta  düşmədiyini  göstərirdi.  Iranın  regional  təhlüKəsizlk 
sistemina  dair  2003-cü  ilin  aprelində  gündamə  gatirdiyi  təıdif 
da region döv btb rin in  dastayini qazanmadı.
Iran  öz  sərhədbrmə  ABŞ-m  yaxmlaşmasma  imKan  ver- 
məməK  üçün  Cənubi  Qafqazda  regional  problembri  yalnız 
bölgədəKİ 
dövbtlarin birga 
səybri 
ilə həll etməK istəyir.  Bunun 
üçün  Tehran  qərbyönümlü  siyasət  yeridan  region  dövlətləri  ilə 
m ünasibətbri  yüKsəx  səviyyadə  qurmağa  çalışır.  Bu  məqsadb 
o,  Xəzər  hövzəsi  va  Cənubi  Qafqaz  ÖİKəbrinin  birtaraffi  ad- 
dımlarım  maKsimum neytrallaşdırmaq və proseslardə birga işti- 
гака  nail  olmaq  üçün  əlverişli  mexanizm  axtarır.  geostrateji 
m araqlan  üst-üstə  düşan  region  ö k ə b ri  ib   əməıcdaşlığı  möh- 
Kəmbndirməya 
say  göstarir.  LaKİn  Cənubi  Qafqaz  siyasətində, 
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsimn  həlli 
m əsabsində  IIR-nm rəsmi  mövqeyi  i b   prosesbrərə münasibati 
üst-üstə  düşmür.  Azarbaycan  RespublİKası  IIR -ib  normal  mü- 
nasibət nümayiş  etdirdiyi,  obyeıctiv,  balanslaşdırılmış qonşuluq 
siyasəti  yürütdüyü halda,  Iranm Cənubi  QafqazdaKi  siyasətində 
region  dövlətlərini,  xüsusib  Azərbaycanı,  tasir  altmda  saxla- 
maq  niyyəti  çox  böyüK  anlaşılmazlıq  yaradır,  IIR  höKmnətinin 
beynəlxalq  danışıqlarda  bir  qayda  olaraq  Dağlıq  Qarabağ 
problemina  yanaşmada  ökənin  arazi  bütövlüyünü  tanıdığmı, 
münaqişəsmin  Azərbaycanm  ərazi  bütövlüyii  çərçivəsində  hal­
lina  tərəfdar  olduğunu  bildirmasina  baxmayaraq,  Ermənistanın 
təcavüzKarlığı davam etdirməsi  üçün gücbnməsina к о т эк  edir.
Bəzi  d ö v b tb rin   Azarbaycana  qarşı  bir  sıra  geostrateji 
problem br  üzrə  böyik 
dövlətçilİK 
iddialarından  doğan  məıcrli 
maqsadləri  beynəlxaiq  hüququn  prinsipbri  müstəvisində 
həmişə  tənzimbnm ir.  Bunu  nazara  alan  Heydər  Əliyev  qonşu 
dövlətərb  balanslı  siyasət  yeridərəıc  aməKdaşlığm  prioritet 
istiqamətlərini  ABŞ  va  Avropa  d ö v b tb ri  i b   bağlamağa
182
üstünlüK  verirdi. 
Hətta bu istiqamətdə bir çox  beynəlxalq təşıd- 
latlara üzv olm ağın 
böyüK  
əhəmiyyətini 
пэгэгэ alırdı.
2002-ei  ildə  Heydər  Əliyevin  Iran  Islam  RespubÜKasma 
safari  zamam  hər  İ
k
İ  ö k ənin  prezidenti  Ermənistan-Azərbay- 
can,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  dinc  yolla  tanzimbnmasi 
məsələsinə  geniş yer verdibr.
Iranm  son  dövrbrdə  yeritdiyi  siyasət  onu  bölgədəKİ 
prosesbrdən  tacrid  etmişdir.  B eb  Kİ,  BaKi-Tbilisi-Ərzurum  la- 
yihəsindən  Kənarda  qalması,  bununla  yanaşı,  Tehranın  ciddi 
müqavimatina baxmayaraq  ABŞ-ın ökanin  sərhədbriııə yaxın- 
laşması,  yəni  Iranla  sarhədyanı  ökalər  olan  TürKİyə,  PaKİstan, 
Əfqanıstan  va  Iraqda,  hornçinin  Fars  Körfozi  ökələrinda  hərbi 
qüvvələrini  yerbşdirm əsi  Iranın  regiondaKi  geosiyasi  duruma 
təsir  etməK  imKanlarını  tam aınib  zəifbtdi.  Burada  Azərbay- 
canm  ABŞ  hərbi  qüvvəbrinin  yerbşmodiyi  dövlatbrdan  olma- 
sı  Iram  Azarbaycan höKuməti  ib  münasibətbrə  diqqatb  yanaş- 
mağa  vadar  edirdi.  Bunu  пэгэгэ  alan  Iran  beynəlxalq  danışıq- 
larda Azarbaycan Respublkasinin haqq  işinə -  Dağlıq Qarabağ 
probleminin  adabtli  hallina  tarafdar  olması  görüntüsünü  yara- 
dırdı.  LaKin,  Iranm  Ermanistanla  six  alaqabri  Dağlıq  Qarabağ 
probleminin hallina mane olan asas  amilbrdan biri olaraq  qalir. 
Ermanistam  özünün  Conubi  QafqazdaKi  yegana  etibarh  strateji 
müttafiqi  hesab  edan  Rusiya bu masabda öz manafeyini  güdən 
Iranm  da  strateji  tarəfdaşıdır.  Eyni  zamanda  Ermənistanm 
Rusiyani  öz  müstəqilliyinin  va 
tah lü K a siz liy in in  
yegana  tami- 
natçısı  hesab etmasi  və  bu о! кэп in  bütün  sahabrdə,  xüsusib də 
harbi  sahəda  Rusiyanm  inhisarmda  olması,  MDB  Kolleıctiv 
TəhlüKəsizlİK M üqavibsinin canub  istiqamətində  asas va yega­
na  tərafdaşı  funKsiyasım  Ermanistamn  icra  etmasi  geosiyasi 
vaziyyati  garginbşdiran  va  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  hal­
lina  mane  olan  am ilbrdir  (160).  Regionda  öz  iqtisadi  va  geo­
siyasi  maraqlarından  çıxış  edan,  Azarbacamn  deyil,  Erma- 
nistanın  güclü  harbi  potensiala 
malİK 
olmasma,  möhKam-
Aznrbaycıın  Respublinasinin xarici siyasətində
____________
Ermmistan-Azdrbaycan  Dağhq Qarabağ münaqişssi
183

H .İ.M əm m adova
bnm əsinə  üstünlüK  verən  bu  k i   böyüK  dövbtin  Ermənistan- 
Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ probJeminin  həllinə  hansı  nöqte- 
yı-nəzərdən yanaşdığıru aniamaq çətin deyildir.
1994-cü 
il i n   m a y m d a  
bağlanmış  atəşıcəs  sazişib  əlaqədar 
sülh  şəraitinin  höıcm  sürdüyü  bir  dövrdə  münaqişənin  həllinə 
cəhdiərin 
e d i l m ə s i n d ə n  
çox,  digər  regional  m əsəblərə  maraq 
göstərilmişdir.  IIR-in NATQ-nun bölgəyə 
g əlm əK  
ehtimalmdan 
d a h a  
çox  narahatlığı  Kİfayət 
q ə d ə r   q a b a n q  
şəKİldə  özünü  gös- 
tərirdi.  Iran  Qərb  investisiyalarının  buraya  axmasına.  Qərbi 
Avropa i b  Uzaq  Şərqi neft Kəmərbri  və digər KommunİKasiya- 
iarla birbşdirm əyi  nəzərdə  tutan  dünyanın  yeni  iqtisadi  inıdşaf 
məncəzinm 
tə şə K K ü lü n ə  
hər 
v a s itə  
ib   mane  olmağa  çalışırdı. 
Aralannda tarn  real  ziddiyyətlər  olmasına baxmayaraq,  Rusiya 
Fedarasiyası  və  Iran  Qərbin  Cənubi  Qafqaz  və  Məncazi  Asiya 
regionlarım  öz 
s iy a s i 
və  iqtisadi  nüfiız  dairəsinə  daxil 
e tm ə K  
iddialarma qarşı  durmaq üçün müttəfıqlİK edirdibr.
MosKva  i b   Tehran  arasmda  mövcud  olan 
Irə rb i-tc x n İK İ 
əməKdaşlıq  və  Rusiya-Iran-Ermənistan  aiyansı  Qərbin  bölgədə 
artmaqda  olan  üstünlüyünün  qarşısım  ala  bilmədiyi  üçün  Iran 
Rusiya Federasiyasma dəstəıc  verərəK  ABŞ-ın  Cənubi  Qafqaza, 
xüsusib  də  Azərbaycana,  nüfiız  etməsinə  qarşı 
ç ıx ır . 
Iranm 
Azərbaycanın  Q ərb b   neft  müqavilələrini  tanımamaq  barədəKİ 
vaxtaşm  bəyanatlan  da  bununla  bağlıdır.  Iranın  2001-ci  ilin 
yayında  Azərbaycan  RespubiİKasmın  Xəzərin  Azərbaycan 
seKtorunda  geoloji  Kəşfiyyat  işini  dayandırmağa  məcbur 
edilməsi də bu siyasətbrin nəticəsi idi.
BütövlüKdə,  Tehran  özünün  Ermənistaıı-Azərbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  ilə  bağlı  mövqeyində  i k   növbədə 
özünün  siyasi,  iqtisadi,  geostrateji  maraqlarını  güdmüşdür. 
Nəinıci  region  d ö v b tb ri  i b   balanslaşdırılmış  siyasət  yürütmə- 
miş,  hətta  regionda  narahatlığm  artmasma  sobəb  olmuşdur. 
Tehran  Azərbaycan  RespublİKasmm  эп  ciddi  problemi  olan 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin həlli məsələsində bir qayda ola-
184
Azərbaycan Respublimsmın xarici siym ətifuh
Ermənistan-Azərbcıycan Dağlıq Qarabağ müntıqişəsi
raq İKİli  mövqe tutmuşdur.  Azərbaycan Respubliıcasmm Dağlıq 
Qarabağ 
Kİmi 
ağrılı  bir  probleminin  həlli  istiqamətində  və- 
ziyyətin  Azərbaycanm  xeyrinə  dəyişdiyi,  iqtisadi  siyasətdə 
Ermənistam  üstəbdiyi,  onunla bağlı təcrid prosesbrinin  davam 
etdiyi  məqamlarda  Ermənistanm  öz 
təcavüzKar 
əm əlbrim  
beynəlxalq a b m  qarşısmda etiraüna imKan verməmişdir.
Ermənistan  prezidentinin  Qarabagda  gedən  qanlı  döyüş- 
b rin   dayandmlması  barədə  Tehranda  dediyi  sö zb r  çox  ümid- 
verici  olsa  da  d e y ib n b rb   əməllərin  üst-üstə  düşməməsi  danı- 
şıqlann  əsl  mahiyyətinin  şəffaf  olmaması  qənaəti  yaradırdı. 
HR-in  vasitəçilİK  təşəbbüsüns  dair  təjdifbri  məntiqi  görün- 
mürdü.  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  yaranandan  IIR  bölgədə 
sülh və sabitliyin bərpa edilməsi uğrunda vasitəçiliıc etmişsə də, 
bu təşəbbüslər nəticəsiz qalmışdır,
IIR-in  Ermənistanla apardığı  danışıqlann əsl  mahiyyətini 
Iran  qəzetbri  də  açıqlayırdı.  «Keyhan  həvayi»  qəzeti  «Ermə- 
nistana  inanmaq  olmaz»  başlıqlı  məqabsində  yazırdı:  “Ermə- 
nistan  RespubÜKasınm  başçısı  IIR  səfırliyinm  məsul  işçisi  i b  
görüşəncən  IIR-in  regionda  mühüra  rolunu  xatırladaraq  Qara- 
bağ münaqişəsmin həll  edilməsi üçün ölıcəmizm (Iranın) vasitə- 
çİHk 
səylərini  davam  etdirməsini  istədi.  Qarabağ  münaqişənin 
yaranmasmdan  bu  günədəıc  IIR  bölgodə  sülh  və  sabitliyin 
yenidən  bərpa  edilməsi  uğrunda  geniş  fəaliyyətlər  apannış, 
laKİn  Ermənistanın  ziddiyyətli  və  əsassız davramşları  səbəbinə 
bu  çahşmalar  bir  nətieə  verməmişdir  Artıq  bu  fəaliyyətbrin 
davam etdirilməsini  istəyən Ermənistan  RespublİKasmın başçısı 
ncçə  vaxt  bundan  əvvəl  toqquşmaların  dayandırılması  və  atəş- 
Kssin  elan  edilməsi  barəsində  Tehran  görüşündə  bir  razılaşma 
imzaladı.  Ancaq  h ə b   bir  inızanın  mürəKKəbi  quramamışKən 
Ermənistan  qüvvəbri  Dağlıq  Qarabağın  bəzi  yerlərini  işğal  et- 
т э к   üçün  şiddətli  hücumlara  başladı.  Ernıənistan  gözbnilməz 
bir iş görərəK Qarabaga bir dəhliz açdı» (286,  62).
185

H .İM əm m ədova
Iran  daxilində  bir  çox  mühüm  dövbt  vozifəbrində,  or- 
duda və  məclisdə  təmsil  olunan  ermənilərin  və  eləcə  də  Iranla 
yaxşı  münasibətbrəri  olan  bir  sıra Avropa  dövbüərinin  təşəb- 
büsü  i b   mühacir  ermənilərin  Iranda  mühüm  təşKİIatları,  milli- 
mədəni  müəssisəbri,  iqtisadi,  ictimai 
təşKİlatları, 
həmçinin 
məKtəbləri,  teatrlan,  qəzetləri  fəaliyyət  göstərir.  Onlar  da,  söz- 
süz  Kİ,  Iranm  Dağlıq  Qarabağ  probleminə  münasibətinə  təsir 
göstərmişbr.  DaşnaKsütyun  partiyasımn  hər  il  Təbrizdə  коп- 
qresinin  ıceçirilməsi  və  xarici  öhcəbrdə  yaşayan  erməni  m ilb r- 
çibrinin  burada 
iştiraKinın 
təmin  olunması  yuxarıda  deyibn- 
b rin  mahiyyətini  anlamağa ıcifayət edir.
Iran erm ənibrinin bütün  fəaliyyəti hər cəhətdən Ermənis- 
tana dəstəK verməyə  yörtoldüib.  Tehramn universitetbrində  er- 
məni  dilində  faıcültələr vardır.  Tabriz,  Tehran  və  Isfahanda  er- 
m ənibrin  fəaliyyäti  daha  da  genişbnmişdir.  Onlar  dövbt  tərə- 
fındən  hərtərəfli  himayə  edilir.  Tabriz,  Xoy,  Urmiyədə  erməni 
məıctəbbri, Kİlsəbri fəaliyyət göstərir (286, 64).
Iranın bir çox hərbi və m ü k i müəssisələrini əllərinə almış 
və  şah  P əhbvi  zamanmda xüsusib Iran Azərbaycamnda iqtisa- 
diyyat  və  ticarətdə  imtiyazlı  mövqe  tutrauş  erməni  m ilb tçib - 
rindən  başqa  IrandaKi  bir  sıra  xarici,  xüsusən  də  Sovet  və 
sonralar Rusiya diplomatİK idarəbrındə çalışanlar Ermənistanm 
xeyrinə məqsədyönlii fəaliyyət göstərirlər.
Ermənistanla Iran  arasmda  yeni  yaranan  iqtisadi  münasi- 
b ə tb r əslində siyasi mahiyyətdən irəli  gəlır.  Araz çayı  üzərində 
birgə  eleıctrİK stansiyasmın qurulması,  Irandan Ermənistana qaz 
Kəmərinin  çəKİlməsi,  Mehri-Kaçaran  tuneiinin  qurulması,  tica- 
rət və  iqtisadi  əlaqələrin  genişbndirihnəsinə  dair bir  sıra  saziş- 
b r   bir  növ  qonşuluq  siasətinə  xəyanət  edon  Ermənistanın  təc- 
riddən çıxmasma şərait yaratmaqdadır.
Iran  tərəfı  Azərbaycanm  işğal  olunmuş  ərazibrində  ке- 
çirib n   tədbirbrdə  iştiraKdan  b e b   çəKİnmir.  Iran  erraənibrinin 
fəaliyyəti  çox  hallarda  daha  тэкгН  xararter  alır.  Tehran  xiya-
186
Azarbaycan Respublimsmin xarici siyasətində
Ermənistan-Aidrbaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
banları  «Шгкэ  ölüm»,  «azərbaycanlıya  ölüm»  bağıran  erməni 
nümayişçibrinin  meydanma  çevrilir.  Iranm  Islam  Şurası  Məc- 
lisində Azərbaycanın  haqq  işinin  əleyhinə təbligat apran егтэ- 
ni nümayəndəbri  fəaliyyət göstərir (274,  56-57).
Iran  i b   Ermənistan  arasmda  six  iqdisadi,  siyasi  və  т э -  
dəni  əlaqəbr vardır.  Iran höKuməti  Irəvanda  Göy  Məscid bina- 
sını yenidən  təmir etdirmişdir.  Hansı  kİ,  Irəvanda bir nəfər b eb  
tünc-müsəlman  qalmamışdır.  1994-cü  ilin  mayından  sonra  bu 
münasibətbr və  əlaqəbr  daha geniş  vüsət almışdır.  Iran  dövb- 
tinin  ermənibrə  verdiyi  bu  imtiyazlar  uzun  bir  tarixi  prosesin 
nəticəsidir (225,  29).
Neçə  ilb rd ir  Kİ,  Naxçıvanla  Azərbaycan  RespubÜKası 
arasmda  yerbşən  Mehri  ermənibrin  əlindədir.  Həmin  rayon 
vasitəsib erm ənibr Naxçıvanı  iqtisadi  bloKadaya  salmış,  Вакь 
Naxçıvan  dəmiryol  xəttinin  fəaliyyətini  iflic  etmişdir.  Iran 
Islam  RespublİKası  məhz  özünün  Araz  çayı  üzərində  saldırdığı 
Mehri  Körpüsü  vasitəsib  Irandan  Ermənistana  ticarət  malları, 
yanacaq  və  hərbi  sursat  daşıyır.  Bir  gündə  Ermənistana  60-70 
maşın  yüK  daşmır.  Mehri  ib   sərhəd  zonada,  Araz  çayının  hər 
İ
k
İ 
tərəlində  sərhəd  ticarət  şəbəKəbri  yaradılmışdır.  Təbrizin 
Baron  AvaK  m əhəlbsı  Təbriz-Ermənistan  əlaqəbrinin qərarga- 
hına  çevrilmişdir.  Iranın  ticarət  nazirliyinin  nümayəndəsi  ТэЬ- 
rizə