i b
1992-ci
il
mayın 6-8-də Tehranda Azərbaycan
Respublkası parlamentinin sədri Yaqub Məmmədov, Ermənis-
tan prezidenti L.Ter-Petrosyan və Iran Islam
RespubÜKası
Prezidenti Əli ЭкЬэг Haşimi Rəfsəncaninin görüşü
Keçirildi
və
birgə bəyannamə imzalandı. Laxin bəyannamənin mürəKKəbi
qurumamış Ermənistan silahlı
q ü w ə b r i
Şuşa və Laçmı işğal
etdi (56).
Iran Islam Respublkası damşıqlardan sonra genişbnən
hərbi əməliyyatları, Şuşa V3 Laçmın işğalmı pisbdi və vasitə-
çilİK səylərindən imtina etdi. Laıcin bütün sonraKi müddətdə
Iran ım sələnin dinc siyasi yollarla həllinə hazır olduğunu
bildirdi (275, 101).
Iranm,
bir tərəfdən,
məsəbnin dinc siyasi
va sitəb rb ,
həmçinin Azərbaycanm ərazi bütövlüyü çərçivəsində həll edil-
məsinə tərəfdar çıxdığmı elan etməsi, digər tərəfdən, Ermə-
nistana hərtərfli yardım
göstərməKİə
təcavüzKarı himayə etməsi
Tehranın həm xarici siyasətinin mahiyyətini, həm də onun
Azərbaycana münasibətdə beynəlxalq hüquq normalarmı poza-
raq hansı mövqedə durmasım göstərdi. Müstəqil və güclü
Azərbaycam arzu etməyən, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tez-
Iİ
k
I
ə
,
həm də əd ab t prinsipi ib Azərbaycamn xeyrinə te z lk b
həllini istəməyən Iran rejimi sözdə Azərbaycanı, işdə isə Ermə-
nistanı müdafiə edir (219), Ermənistan rəhbərləri i b
m üxtəlif
səviyyəli görüşbri və
təcavüzKar dövlətə
çoxtərəfii yardımı ib
işğalçılıq siyasətinin genişbndirilməsinə şərait yaradırdı. Iranm
177
H.LM əmmddova
Ermonistana b e b münasibəti, bir tərəfdən, mənəvi tellərlə,
digər tərəfdən isə tarixi-siyasi m ənafebrlə bağlı idi.
Məlum oldugu
Kİmi.
erm ənibr bir qayda olaraq şərq öl-
Kələrinə münasibətdə bəzi Avropa dövbtlərinə qulluq göstər-
т э у э adət etmişdir. Ermənibrin tarixən içərisində yaşayıb
xeyrini gördüyü xalqlara qarşı düşmən mövqedən çıxış edərəıç
onlardan faydalanması artıq эпэпэ
şəkIİ
almışdır. Avropa döv-
b tb rin in hesabma Qafqazda erməni dövbti yaradılması buna
əyani sübutdur. Bunun əvəzində həmin dövlətbrə nöıcərçilk
cdən, d ö v b t separatizmi «ocağmı qalamaqda» mahir olan
Ermənistanın hər an «Şərq siyasəti»nə xidmət
etm ə K
üçün
qabağa diişəcəyini bildiyi halda b eb, Iran onlara hər cür yar-
dım göstərir (203). Burada Iranm Ermənistanla Azərbaycanm
bir-birini taqətdən salmasma marağı da əsas rol oynayır. О da
məlumdur Kİ, güya Azərbaycan dövbti tərəfindən bloKadaya
almaraq «əzüyvət çəıcən» və bundan siyasi hay-ı<üy yaradaraq
mənfəət əldə edən, dünyadan yardım alan Ennənistan təıcco
Iran və Gürcüstan ərazisi i b xarici ö k ə lə rb əlaqə saxlamaqla
güclənərəıc geniş şəKİldə hərbi hücumlar aparmışdır.
Iranm d ö v b t başçısı M.Hatəminin Ermənistan xarici iş b r
naziri V.OsKanyanı
q ə b ııi
etdiyi zaman irəli sürdüyü vasitəçilk
tƏKİifi i s ə
Heydər Əliyev tərəfindən sərt qarşılandı. Heydər
Əliyev Iranın 1992-ci iidə vasitəçilk fəaliyyəti göstərdiyini, la-
Kİn b u
fəaliyyət nəticasində Azərbaycanın önəmli şəhərbrinin
işğal edildiyini xatırlatdı.
IKT ö k ə b rin in dövbt və höxunıət başçılarmm Iran Islam
Respublkasm ın Tehran şəhərində 1997-ci il 8-11 deKabrında
Keçiribn
VIII Zirvə
toplantısının
bəyannaməsinin 8-ci mad-
dəsində deyilirdi Kİ, IKT üzvü olan d ö v b tb r Ermənistan
RespubÜKasmın Azərbaycan RespubÜKasma təcavüzü
faKtım
bir daha təsdiq edir və Ennənistan qoşunlarının Azərbaycanm
işğal edilmiş bütün ərazilərindən çıxarılmasına, münaqişənin
te z lk b və sülh yolu i b
həll
edilməsinə çağınrlar.
178
Azprha/caii RespubliKtısımn xarici siyasəiitıdə
Ernmıistan-Azjrbııyctın Dağlıq Qarabağ miinaqi.psi
Tehran Zirvə toplantısmın Yeıcun bəyannaməsinin 56-cı
maddəsində isə göstərilirdi Kİ, Konfrans Ermənistan və Azər-
baycan arasmda münaqişənin nizama saiınm;.sına dair ATƏT
sədrinin 1996-cı il Lissabon sammitində qəbul edilmiş bəya-
natında ifadə olunmuş üç prinsipə tərəfdar olduğunu bir daha
təsdiq edir və bu addırrn Azərbaycana qarşı təcavüzün ciddi
nətieəbrinin dərhal aradan qaldınlmasınm təminatı Kİmi
qiym ətbndirirdi. ВеЬНкЬ, Tehranda qəbui edibn sənədlərcb
Azərbaycanın mənafeyi bütünlüKİə müdafıə olunurdu.
Qonşu ökələr və regional dövbtbrin, xüsusib Iranm
Dağlıq Qarabağ m əsəbsinin sülh yolu ib həll edilməsi yönü-
mündə etdiyi cəhdbri nəzərə alaraq deməıc olar
k
İ. o, İKİli möv-
qedən çıxış etmişdir.
Azərbaycan Respublkasınm müstəqilliyini uzun tərəd-
düdbrdən sonra tanıyan IIR ib münasibətbr müstoqiiliyin ik
iibrində Azərbaycanm xarici siyasəti qarşısında gərgin
v əziy y ətb rb müşayiət olunan problemo çevrilmişdi. Bu m əsəb
çox da sadə deyildi. Bir tərəfdə Azərbaycanm böyüK bir hissəsi
olan Cənubi AzərbaycandaKi azərbaycanlı əhalmin vəziyyəti və
ədalətsiz
bölgüyo məruz qalmış Azərbaycanın tarixi ədabtsiz-
liyinin səbəbfcarlarından biri olan Iran rejiminə qarşı radkal
fiKİrli qüvvəbr, digər tərəfcb Azərbaycanm real vəziyyətini
пэгэгэ alaraq Iranla mehriban qonşuluq və əməKdaşlığm tərəf-
darı
olan qüvvəbr. Cənubi Azərbaycanda yaşayan azərbaycan-
Iıların taieyi k i ö k ə arasmdaıcı münasibətbrə müəyyən səviy-
yədə təsir göstərsə də Ermənistanm təcavüzKarlığmın davam
etdiyi bir vaxtda Iratıla dö v b tb rarası münasibətbri normal
saxlamağa, dinc yanaşı yaşamağa, qarşılıqlı faydalı э т э к -
daşlığa əsaslanan siyasət yürütməyə ehtiyac var idi. Rəsmi
d ö v b t xəttindon fərqli olaraq mətbuat orqanları və ictimai
təşKİlatlar
öz fəaliyyətbrində Cənubi Azərbaycan məsələsinə
öz münasibətini bildirə,
m ü x tə lif
səviyyəbrdə müzaKİrə edə
bilirdibr.
179
H .İM əm m sdova
Yaxın və Orta Şərq öİKələrinə münasibətdə Azərbaycana
e tn İK ,
tarıxi, mədəni və dini cəhətdən yaxın olan ökələrə
ü s t ü n lü K
verilməKİə Iran ilə münasibətləri
m e h r i b a n
qonşuluq,
qarşılıqlı faydaya əsaslanan
ə m ə K d a ş h q
səviyyəsində saxlamaq
lazım gəlirdi.
IIR-in BaKidaxı səfırliyi də bu yönümdə fəaliyyətini da
vam etdirirdi. Öz növbəsində Azərbaycan Respublkası da Iran-
da səfirliyini açmışdı. Bu zaman artıq 1995-ci iidə Azərbay-
canda diplomatİK nüm ayəndəlkbri açan döviətlərin sayı 30-u
ötmüşdü.
HR Qafqaz siyasətində Dağlıq Qarabağ probleminə mü-
nasibətini öz milli maraqlarına uyğun şəKİldə formalaşdırdı.
Burada rəsmi Tehran Cənubi Qafqazm
K e ç m iş s o v e t m ə ı c a m n -
daKi rnüstəqil dövlətləro, eb cə do Avropa ö k ə b r im pəncərə
rolunu qiymətbndirməyə bilməzdi. Eyni zamanda Iran höKu-
məti region ökələrinin də maraqlarına hörmətb yanaşmalı idi.
Iran dövləti bölgədə bəzi Qərb dövlətlərini, xüsusilə
ABŞ-ı regionda yaranmış gərginliyin əsas səbəbıcarı Kİmi
qələmə verməıdə onları regional məsələbrin həllindən Konarda
saxlamağa çalışırdı. Bölgədə baş verən hər hansı bir müna-
qişənin davam etməsi ilə əlaqədar olaraq narahatlıq Keçirirdi.
Buraya кэпаг qüvvələrin cəlb olunmasından narahat olaraq b e b
hallarm qarşısmı region dövbtbrinin öz qüvvəsi ib almaqdan
ötrü KompleKS tədbirbr görülmosi üçün toıdifbr də vermişdi.
Iranın vasitəçilk cəhdləri həm Azərbaycan, həm də
Ermanistan tərəfindən rədd edilməsi səbəbindən təsirsiz qalırdı.
Hansı kİ, Ki-VestdəKİ görüşbrdən sonra MinsK qrupu həmsədr-
brinin birgə yaydıqları məlumatda «danışıqların nəticəbrinm
Iran da daxil olmaqla bütün bölgə ök əb rin in diqqətinə
çatdırılacağı» ifadəsinə yer verilmişdi. Burada dolayısı ib Tür-
K İy ə y ə
işarə vurulurdu. Eyni zamanda, Fransa tərəfmdən həm-
sədrliyə Iran səfmnin irəli sürülməsi önəmli bir irəlibyiş idi.
Çümci bolgədə həqiqi mənada sülh yaradılması arzu edilirsə,
180
ЩзгЬаусап RespublİKasımn xarici siyasətindj
Ermanistan-Az.ırbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
stilh damşıqlarmda bölgə dövlətlərindən də yararlanmaq эп
doğru yoldur. Laicin tarixi faxtlar baxımından bugiinKü mtinasi-
bətlərin vəziyyəti Tür.ciyo və Iranın həll prosesində ciddi rol
oynamalarına mane olur. Bu vəziyyətin te z lk b dəyişəcəyi də
gözbnilmir. Eyni zamanda, ABŞ-m müdafıə naziri Tomas
Ramsfeldin Türıdyəyə səfəri zamanı Bülent Ecevitin Ermənis-
tanla əlaqəbri imcişaf etdirmOTK üçün üç şart (Ermənistanın
işğal etdiyi toф aqalrdan geri çəKİlməsi, Naxçivan və Azər-
baycanın digər hissəsi arasmda dəhliz açılması, Ermənistamn
soyqırımı iddialarından əl çəıcməsi) iroii sürməsi məsələyə bir
az da gərginlk gətirdi. Iran üçün önəmli irəliləyiş isə bu ö k ə -
nin
Ermənistan səfirinin Dağlıq Qarabağ problemi məsələsində
səlahiyyətli nümayəndə Kİmi irəli sürülməsi və bəzi iddialara
görə bu ləmsilçinin iyunun sonlarmda Maltada KeçiriləcəK
MinsK qrupu həmsədrlərinin toplantısında iştiraıcı idi. Bundan
əiavə, Iranm bölgə ib əlaqədar siyasətindəıci fəallaşma da diq-
qətdən qaçmırdı.
Cənubi Qabqazda vahid təh likəsizlk sisteminin yaradıl-
m ası
i b bağlt Iramn i k təşəbbüsü region ö k ələri olan üç Cə-
nubi Qafqaz respublkasm ı, Rusiya və Irani da əhatə edən mo-
deli münasib hesab etmişdi. LaKİn Iranm bu təKlifı region ö ko-
b ri tərəfindan birmənah qarşılanmadı. Bu m əsəbdə rəsmi Baıa
daha копкге! və real mövqedən çıxış edərəK öz təblÜKəsizlİK
probleınbrini kitərəfli və çoxtərəfli əlaqəbrlə holl etməyin
vacibliyi i b yanaşı, beynəlxalq təşKİlatlarla əməKdaşlığın
möhKəmləndirilməsinə üstünlüK verdiyini bildirdi.
Iran höKumətinin regional təhlüKəsizlk sisteminə dair üç
Cənubi Qafqaz respublkası, üstəgəl, Rusiya, Iran və Türxiyə
formulunu irəü sürdü. Bu zaman Iran ABŞ-ın regiona gəlmsinə
mane olmaq iiçiin ciddi bir addım atmaqdan b e b çəKİnmədi,
Tehran regionda böyık rəqib saydığı Türıdyə i b əməıcdaşlıq
etməyə razılaşdı. LaKİn bu toşəbbüs də region dövbtbrinin
dəstəyini qazanmadı. Bu, IIR-nın regional təh likəsizlk
181
И. İ. Мэтти do va
məsələsinə baxışının digər regional ö k əb rin mövqeyi ilə üst-
üsta düşmədiyini göstərirdi. Iranın regional təhlüKəsizlk
sistemina dair 2003-cü ilin aprelində gündamə gatirdiyi təıdif
da region döv btb rin in dastayini qazanmadı.
Iran öz sərhədbrmə ABŞ-m yaxmlaşmasma imKan ver-
məməK üçün Cənubi Qafqazda regional problembri yalnız
bölgədəKİ
dövbtlarin birga
səybri
ilə həll etməK istəyir. Bunun
üçün Tehran qərbyönümlü siyasət yeridan region dövlətləri ilə
m ünasibətbri yüKsəx səviyyadə qurmağa çalışır. Bu məqsadb
o, Xəzər hövzəsi va Cənubi Qafqaz ÖİKəbrinin birtaraffi ad-
dımlarım maKsimum neytrallaşdırmaq və proseslardə birga işti-
гака nail olmaq üçün əlverişli mexanizm axtarır. geostrateji
m araqlan üst-üstə düşan region ö k ə b ri ib əməıcdaşlığı möh-
Kəmbndirməya
say göstarir. LaKİn Cənubi Qafqaz siyasətində,
Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsimn həlli
m əsabsində IIR-nm rəsmi mövqeyi i b prosesbrərə münasibati
üst-üstə düşmür. Azarbaycan RespublİKası IIR -ib normal mü-
nasibət nümayiş etdirdiyi, obyeıctiv, balanslaşdırılmış qonşuluq
siyasəti yürütdüyü halda, Iranm Cənubi QafqazdaKi siyasətində
region dövlətlərini, xüsusib Azərbaycanı, tasir altmda saxla-
maq niyyəti çox böyüK anlaşılmazlıq yaradır, IIR höKmnətinin
beynəlxalq danışıqlarda bir qayda olaraq Dağlıq Qarabağ
problemina yanaşmada ökənin arazi bütövlüyünü tanıdığmı,
münaqişəsmin Azərbaycanm ərazi bütövlüyii çərçivəsində hal
lina tərəfdar olduğunu bildirmasina baxmayaraq, Ermənistanın
təcavüzKarlığı davam etdirməsi üçün gücbnməsina к о т эк edir.
Bəzi d ö v b tb rin Azarbaycana qarşı bir sıra geostrateji
problem br üzrə böyik
dövlətçilİK
iddialarından doğan məıcrli
maqsadləri beynəlxaiq hüququn prinsipbri müstəvisində
həmişə tənzimbnm ir. Bunu nazara alan Heydər Əliyev qonşu
dövlətərb balanslı siyasət yeridərəıc aməKdaşlığm prioritet
istiqamətlərini ABŞ va Avropa d ö v b tb ri i b bağlamağa
182
üstünlüK verirdi.
Hətta bu istiqamətdə bir çox beynəlxalq təşıd-
latlara üzv olm ağın
böyüK
əhəmiyyətini
пэгэгэ alırdı.
2002-ei ildə Heydər Əliyevin Iran Islam RespubÜKasma
safari zamam hər İ
k
İ ö k ənin prezidenti Ermənistan-Azərbay-
can, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dinc yolla tanzimbnmasi
məsələsinə geniş yer verdibr.
Iranm son dövrbrdə yeritdiyi siyasət onu bölgədəKİ
prosesbrdən tacrid etmişdir. B eb Kİ, BaKi-Tbilisi-Ərzurum la-
yihəsindən Kənarda qalması, bununla yanaşı, Tehranın ciddi
müqavimatina baxmayaraq ABŞ-ın ökanin sərhədbriııə yaxın-
laşması, yəni Iranla sarhədyanı ökalər olan TürKİyə, PaKİstan,
Əfqanıstan va Iraqda, hornçinin Fars Körfozi ökələrinda hərbi
qüvvələrini yerbşdirm əsi Iranın regiondaKi geosiyasi duruma
təsir etməK imKanlarını tam aınib zəifbtdi. Burada Azərbay-
canm ABŞ hərbi qüvvəbrinin yerbşmodiyi dövlatbrdan olma-
sı Iram Azarbaycan höKuməti ib münasibətbrə diqqatb yanaş-
mağa vadar edirdi. Bunu пэгэгэ alan Iran beynəlxalq danışıq-
larda Azarbaycan Respublkasinin haqq işinə - Dağlıq Qarabağ
probleminin adabtli hallina tarafdar olması görüntüsünü yara-
dırdı. LaKin, Iranm Ermanistanla six alaqabri Dağlıq Qarabağ
probleminin hallina mane olan asas amilbrdan biri olaraq qalir.
Ermanistam özünün Conubi QafqazdaKi yegana etibarh strateji
müttafiqi hesab edan Rusiya bu masabda öz manafeyini güdən
Iranm da strateji tarəfdaşıdır. Eyni zamanda Ermənistanm
Rusiyani öz müstəqilliyinin va
tah lü K a siz liy in in
yegana tami-
natçısı hesab etmasi və bu о! кэп in bütün sahabrdə, xüsusib də
harbi sahəda Rusiyanm inhisarmda olması, MDB Kolleıctiv
TəhlüKəsizlİK M üqavibsinin canub istiqamətində asas va yega
na tərafdaşı funKsiyasım Ermanistamn icra etmasi geosiyasi
vaziyyati garginbşdiran va Dağlıq Qarabağ probleminin hal
lina mane olan am ilbrdir (160). Regionda öz iqtisadi va geo
siyasi maraqlarından çıxış edan, Azarbacamn deyil, Erma-
nistanın güclü harbi potensiala
malİK
olmasma, möhKam-
Aznrbaycıın Respublinasinin xarici siyasətində
____________
Ermmistan-Azdrbaycan Dağhq Qarabağ münaqişssi
183
H .İ.M əm m adova
bnm əsinə üstünlüK verən bu k i böyüK dövbtin Ermənistan-
Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ probJeminin həllinə hansı nöqte-
yı-nəzərdən yanaşdığıru aniamaq çətin deyildir.
1994-cü
il i n m a y m d a
bağlanmış atəşıcəs sazişib əlaqədar
sülh şəraitinin höıcm sürdüyü bir dövrdə münaqişənin həllinə
cəhdiərin
e d i l m ə s i n d ə n
çox, digər regional m əsəblərə maraq
göstərilmişdir. IIR-in NATQ-nun bölgəyə
g əlm əK
ehtimalmdan
d a h a
çox narahatlığı Kİfayət
q ə d ə r q a b a n q
şəKİldə özünü gös-
tərirdi. Iran Qərb investisiyalarının buraya axmasına. Qərbi
Avropa i b Uzaq Şərqi neft Kəmərbri və digər KommunİKasiya-
iarla birbşdirm əyi nəzərdə tutan dünyanın yeni iqtisadi inıdşaf
məncəzinm
tə şə K K ü lü n ə
hər
v a s itə
ib mane olmağa çalışırdı.
Aralannda tarn real ziddiyyətlər olmasına baxmayaraq, Rusiya
Fedarasiyası və Iran Qərbin Cənubi Qafqaz və Məncazi Asiya
regionlarım öz
s iy a s i
və iqtisadi nüfiız dairəsinə daxil
e tm ə K
iddialarma qarşı durmaq üçün müttəfıqlİK edirdibr.
MosKva i b Tehran arasmda mövcud olan
Irə rb i-tc x n İK İ
əməKdaşlıq və Rusiya-Iran-Ermənistan aiyansı Qərbin bölgədə
artmaqda olan üstünlüyünün qarşısım ala bilmədiyi üçün Iran
Rusiya Federasiyasma dəstəıc verərəK ABŞ-ın Cənubi Qafqaza,
xüsusib də Azərbaycana, nüfiız etməsinə qarşı
ç ıx ır .
Iranm
Azərbaycanın Q ərb b neft müqavilələrini tanımamaq barədəKİ
vaxtaşm bəyanatlan da bununla bağlıdır. Iranın 2001-ci ilin
yayında Azərbaycan RespubiİKasmın Xəzərin Azərbaycan
seKtorunda geoloji Kəşfiyyat işini dayandırmağa məcbur
edilməsi də bu siyasətbrin nəticəsi idi.
BütövlüKdə, Tehran özünün Ermənistaıı-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı mövqeyində i k növbədə
özünün siyasi, iqtisadi, geostrateji maraqlarını güdmüşdür.
Nəinıci region d ö v b tb ri i b balanslaşdırılmış siyasət yürütmə-
miş, hətta regionda narahatlığm artmasma sobəb olmuşdur.
Tehran Azərbaycan RespublİKasmm эп ciddi problemi olan
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli məsələsində bir qayda ola-
184
Azərbaycan Respublimsmın xarici siym ətifuh
Ermənistan-Azərbcıycan Dağlıq Qarabağ müntıqişəsi
raq İKİli mövqe tutmuşdur. Azərbaycan Respubliıcasmm Dağlıq
Qarabağ
Kİmi
ağrılı bir probleminin həlli istiqamətində və-
ziyyətin Azərbaycanm xeyrinə dəyişdiyi, iqtisadi siyasətdə
Ermənistam üstəbdiyi, onunla bağlı təcrid prosesbrinin davam
etdiyi məqamlarda Ermənistanm öz
təcavüzKar
əm əlbrim
beynəlxalq a b m qarşısmda etiraüna imKan verməmişdir.
Ermənistan prezidentinin Qarabagda gedən qanlı döyüş-
b rin dayandmlması barədə Tehranda dediyi sö zb r çox ümid-
verici olsa da d e y ib n b rb əməllərin üst-üstə düşməməsi danı-
şıqlann əsl mahiyyətinin şəffaf olmaması qənaəti yaradırdı.
HR-in vasitəçilİK təşəbbüsüns dair təjdifbri məntiqi görün-
mürdü. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi yaranandan IIR bölgədə
sülh və sabitliyin bərpa edilməsi uğrunda vasitəçiliıc etmişsə də,
bu təşəbbüslər nəticəsiz qalmışdır,
IIR-in Ermənistanla apardığı danışıqlann əsl mahiyyətini
Iran qəzetbri də açıqlayırdı. «Keyhan həvayi» qəzeti «Ermə-
nistana inanmaq olmaz» başlıqlı məqabsində yazırdı: “Ermə-
nistan RespubÜKasınm başçısı IIR səfırliyinm məsul işçisi i b
görüşəncən IIR-in regionda mühüra rolunu xatırladaraq Qara-
bağ münaqişəsmin həll edilməsi üçün ölıcəmizm (Iranın) vasitə-
çİHk
səylərini davam etdirməsini istədi. Qarabağ münaqişənin
yaranmasmdan bu günədəıc IIR bölgodə sülh və sabitliyin
yenidən bərpa edilməsi uğrunda geniş fəaliyyətlər apannış,
laKİn Ermənistanın ziddiyyətli və əsassız davramşları səbəbinə
bu çahşmalar bir nətieə verməmişdir Artıq bu fəaliyyətbrin
davam etdirilməsini istəyən Ermənistan RespublİKasmın başçısı
ncçə vaxt bundan əvvəl toqquşmaların dayandırılması və atəş-
Kssin elan edilməsi barəsində Tehran görüşündə bir razılaşma
imzaladı. Ancaq h ə b bir inızanın mürəKKəbi quramamışKən
Ermənistan qüvvəbri Dağlıq Qarabağın bəzi yerlərini işğal et-
т э к üçün şiddətli hücumlara başladı. Ernıənistan gözbnilməz
bir iş görərəK Qarabaga bir dəhliz açdı» (286, 62).
185
H .İM əm m ədova
Iran daxilində bir çox mühüm dövbt vozifəbrində, or-
duda və məclisdə təmsil olunan ermənilərin və eləcə də Iranla
yaxşı münasibətbrəri olan bir sıra Avropa dövbüərinin təşəb-
büsü i b mühacir ermənilərin Iranda mühüm təşKİIatları, milli-
mədəni müəssisəbri, iqtisadi, ictimai
təşKİlatları,
həmçinin
məKtəbləri, teatrlan, qəzetləri fəaliyyət göstərir. Onlar da, söz-
süz Kİ, Iranm Dağlıq Qarabağ probleminə münasibətinə təsir
göstərmişbr. DaşnaKsütyun partiyasımn hər il Təbrizdə коп-
qresinin ıceçirilməsi və xarici öhcəbrdə yaşayan erməni m ilb r-
çibrinin burada
iştiraKinın
təmin olunması yuxarıda deyibn-
b rin mahiyyətini anlamağa ıcifayət edir.
Iran erm ənibrinin bütün fəaliyyəti hər cəhətdən Ermənis-
tana dəstəK verməyə yörtoldüib. Tehramn universitetbrində er-
məni dilində faıcültələr vardır. Tabriz, Tehran və Isfahanda er-
m ənibrin fəaliyyäti daha da genişbnmişdir. Onlar dövbt tərə-
fındən hərtərəfli himayə edilir. Tabriz, Xoy, Urmiyədə erməni
məıctəbbri, Kİlsəbri fəaliyyət göstərir (286, 64).
Iranın bir çox hərbi və m ü k i müəssisələrini əllərinə almış
və şah P əhbvi zamanmda xüsusib Iran Azərbaycamnda iqtisa-
diyyat və ticarətdə imtiyazlı mövqe tutrauş erməni m ilb tçib -
rindən başqa IrandaKi bir sıra xarici, xüsusən də Sovet və
sonralar Rusiya diplomatİK idarəbrındə çalışanlar Ermənistanm
xeyrinə məqsədyönlii fəaliyyət göstərirlər.
Ermənistanla Iran arasmda yeni yaranan iqtisadi münasi-
b ə tb r əslində siyasi mahiyyətdən irəli gəlır. Araz çayı üzərində
birgə eleıctrİK stansiyasmın qurulması, Irandan Ermənistana qaz
Kəmərinin çəKİlməsi, Mehri-Kaçaran tuneiinin qurulması, tica-
rət və iqtisadi əlaqələrin genişbndirihnəsinə dair bir sıra saziş-
b r bir növ qonşuluq siasətinə xəyanət edon Ermənistanın təc-
riddən çıxmasma şərait yaratmaqdadır.
Iran tərəfı Azərbaycanm işğal olunmuş ərazibrində ке-
çirib n tədbirbrdə iştiraKdan b e b çəKİnmir. Iran erraənibrinin
fəaliyyəti çox hallarda daha тэкгН xararter alır. Tehran xiya-
186
Azarbaycan Respublimsmin xarici siyasətində
Ermənistan-Aidrbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
banları «Шгкэ ölüm», «azərbaycanlıya ölüm» bağıran erməni
nümayişçibrinin meydanma çevrilir. Iranm Islam Şurası Məc-
lisində Azərbaycanın haqq işinin əleyhinə təbligat apran егтэ-
ni nümayəndəbri fəaliyyət göstərir (274, 56-57).
Iran i b Ermənistan arasmda six iqdisadi, siyasi və т э -
dəni əlaqəbr vardır. Iran höKuməti Irəvanda Göy Məscid bina-
sını yenidən təmir etdirmişdir. Hansı kİ, Irəvanda bir nəfər b eb
tünc-müsəlman qalmamışdır. 1994-cü ilin mayından sonra bu
münasibətbr və əlaqəbr daha geniş vüsət almışdır. Iran dövb-
tinin ermənibrə verdiyi bu imtiyazlar uzun bir tarixi prosesin
nəticəsidir (225, 29).
Neçə ilb rd ir Kİ, Naxçıvanla Azərbaycan RespubÜKası
arasmda yerbşən Mehri ermənibrin əlindədir. Həmin rayon
vasitəsib erm ənibr Naxçıvanı iqtisadi bloKadaya salmış, Вакь
Naxçıvan dəmiryol xəttinin fəaliyyətini iflic etmişdir. Iran
Islam RespublİKası məhz özünün Araz çayı üzərində saldırdığı
Mehri Körpüsü vasitəsib Irandan Ermənistana ticarət malları,
yanacaq və hərbi sursat daşıyır. Bir gündə Ermənistana 60-70
maşın yüK daşmır. Mehri ib sərhəd zonada, Araz çayının hər
İ
k
İ
tərəlində sərhəd ticarət şəbəKəbri yaradılmışdır. Təbrizin
Baron AvaK m əhəlbsı Təbriz-Ermənistan əlaqəbrinin qərarga-
hına çevrilmişdir. Iranın ticarət nazirliyinin nümayəndəsi ТэЬ-
rizə
Поделитесь с Вашими друзьями: |