AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

KeçirməK 
istəyən ATƏT
133

H.LMəmmədova
müşahidəçilərmin  erməni  hərbi  birbşm abri  tərəfmdən  atəşə 
tutulması bu qrupu öz fəaiiyyətini dayandırmağa macbur etdi.
Azarbaycan  va  Ermanistan  ordularmın  təmas  xəttində 
atəşjcəsin  ara-sıra pozulmasından narahat olan  MinsK  qrupunmx 
9  üzvii  1998-ci 
ilin  
mart  ayında  MosKva  şəhərində,  münaqışə 
tərəfləri  olmadan,  Ermanistan,  Azərbaycan  va  Dağlıq  Qarabağ 
sarhadbrinda  gərginliyin  aradan  qaldınlması  üçün  m əsbhat- 
ləşmələr  apardı 
və  Ermanistanda 
prezident  seçKİlərindən 
sonra 
darhal bölgaya getməK 
barədə 
qərar qəbul ctdi.
Bir  qədər  sonra MosKvada MDB-nin  növbati  zirvə  görü- 
şünda  Heydar  Əliyev  və  yeni  seçilmiş  Ermanistan  prezidenti 
Robert  Koçaryan  tərafmdən  28  aprel  1998-ci  il  tarixli  bayanat 
imzalandı.  Bu sənəddə tərəflər Ermənistan-Azarbav can,  Dağlıq 
Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu  ilə MinsK  qrupu çərçivəsində 
həllinə  sadiq qaidıqlarım təsdiq  etdilər.  Rusiya prezidenti  Boris 
Yeltsin  və  xarici  iş b r   naziri  Y.PrimaKOv  da  danışıqların  məhz 
həmsədrlərin  irəli  sürdiiKİəri  bKİiflər  əsasmda  apanlmasına 
üstünlüK 
verdklərini Ьэуап etdibr.
Lakin  bir  il  sonra,  BMT  BM-nin  15  dekabr  1999-cu  il 
tarixli  iclasında,  əwəlfti  ilbrdən  farqli  olaraq,  Ermənistan- 
Azarbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişasinə  dair  layihə  birma- 
nalı  qarşılanmadı.  Bəzi  dövbtbrin  sasvermada  bitaraf qalması, 
bəzibrinin  isə  hətta  bunun  əleyhinə  səs  verməsi  о  dövrdə 
Dağlıq  Qarabağm  statusuna  dair  beynəlxalq  abm də  h ob  də 
yekdil  fikir formalaşmadığını  və bu problem m üxtəlif siyasi ba- 
xışlarm mübahisə predmeti olmaqda davam etdiyini göstərirdi.
Heydər  Əliyev  2000-ci  ilin  yanvar  ayında  Rusiya  Xarici 
Işb r  Nazirinin  müavini  Q.Veretennikovu  qəbul  edərkən  bu 
məsələyə  münasibotini  b eb   açıqlamışdı:  “On  iki  ildir  separat- 
çılıqdan,  Azərbaycamn  ərazi  bütövlüyünün  pozulmasmdan 
əziyyət  çəkirik.  Hərçənd,  indi  bəzibri  Azərbaycanın  ərazi  bü- 
tövlüyünü tanımamağı  mümkün  sayırlar.  f b tta   BMT-də  Ermə- 
nistan-Aznrbaycan münaqişəsi  haqqmda  layihə  olmuşdur,  lakin
134
Azsrbaycan RcspubUmsinin xarici siyasətindd
,Ermanistan-Azarbaycan Dağlıq  Qarabağ münaqişdsi
ATƏT-in  təqdim  etdiyi  mətndə  bu  tezis,  təəssüfbr  olsun  ki, 
yox  idi.  Halbuki  bütün  ilbrdə  b e b   qərar  qəbul  edildikdə  bu 
m əsəb  hər  il  təsbit  olunmuş  və hamı  bizi  dəstəkbm işdir”  (10, 
18 yanvar 2000).
Prezident  Vladimir  Putinin  2001-ci  ilin  ihc  günbrində 
BaKiya  safari  zamanı  Azarbaycan-R usiya  damşıqları  MinsK 
qrupunun  üzvii  Kimi  Rusiya  Federasiyasmm  Dağlıq  Qarabağ 
probleminin  hallina  münasibatini  Komcretbşdirdi.  Rusiyanm 
dövlat  başçısı  bu  münaqişanin  sülh  yolu  i b   həllini  və  i k  
növbədə münaqişa taraflarinin özbrinin galdiyi razıhq asasinda 
reallaşacağını  yeganə mümKünhal  hesab  etdiyini  bildirdi:  «Biz 
a m i n k   Kİ, 
albətta,  beynəlxalq  birliyin 
K ö m ay i 
ib ,  bu  problemi 
başqa heç Kim yox, ona calb olunmuş tərəflərin mahz rahbarbri 
hall  eda  bibrlar.  Yalmz  soma razılaşmaları  nazara  almaqla  va 
onların  olması  şarti  ib   vasitaçibr  işa  qoşula  va  lazimi  к о т э к  
göstəra  b ib rb r»   (10,  10  yanvar  2001-ci  il).  Bu  da  arxasmda 
R espublka  rahbarbrinin 
galacəK  
razılaşmalarının  müsbat 
naticasi olmayacağı şübhasini gizbdən 
İKİbaşlı 
fiKİr idi.
Rusiyanm  Qafqazda  nüfuzunun  barpa  olunacağma  va 
bölgədə 
siyasi-iqtisadİ 
maraqlarını 
tamin  etmaK 
üçün  onu  öz 
nüfuz  dairasinda  saxlamaq  üm idbri  ABŞ-da  baş  veran  11 
sentyabr  terror  hadisəsindən  sonra  tam am ib  azaldi  (10,  16 
sentyabr 2001-ci il).  ABŞ-m harbi bazalanni dtinyanm miixtalif 
ölkalarinə, о  cüm bdan, postsovet məkanına yaymasi  Rusiyanm 
maraqlarınm  ciddi  təhlükə  altında  qalmasına  sabab  oldu, 
Rusiyamn  bütün  etirazlanna  baxmayaraq  Amerikanm  öz  harbi 
bazalarını  Markazi  Asiyada  yerbşdirmasi,  Yuqoslaviyanı  par- 
çalaması,  Əfqanıstan  va  Iraqa harbi  m üdaxib  etmasi,  hatta  Ira- 
na  qarşı  münasibətdə 
onun 
yaxın  qonşusu 
va 
tarəfdaşı  Rusi­
yanm fiKİrbrini  nazara almaması,  elaca  da Ukraynaya,  Gürcüs- 
tana və digər  ö k ə b rə   dəstək verməklə  bu bölgəbrdə möhkəm- 
bnm ak niyyatini  gizlatmamasi Rusiyanm mövqebrini, xüsusib 
də  Qafqazda,  itirdiyini  göstarirdi.  Rusiya  bunları  darK  etmaya
135

H.İ.M?mmədova
başladı.  Amerikanm  demoKratİK  şüarlarla  Qafqaz  sərhədlərinə 
yaxmlaşması,  digər  tərəfdən  isə  Rusiyanm  ənənəvi  imperiya 
ambisiyalannm  yeni  formada  ortaya  çıxması  Qafqazda  vəziy- 
yətin  mürəkkəbləşməsinə  səbəb  oldu.  Şimali  A tlantka  Ittifa- 
qmda  Qafqaz  və  Orta Asiya regionları  üzrə  xüsusi  səlahiyyətli 
nümayəndə  postunun  yaraddması  və  bu  vəzifəyə  ABŞ  Dövlət 
Departamentinin  keçmiş  müşaviri  Robert  Saymonsun  təyin 
edilməsi  Amerika  üçün  Qafqaz  regionunun  strateji  cəhətdən 
daha  çox  əhəmiyyət  Kəsb  etdiyinin  sübutu  idi.  Eyni  zamanda, 
Rusiyanm  terrorçuluğa  qarşı  görəcəyi  tədbirbrin  müəyyən 
mənada  müəmmah 
xaraK teri 
ABŞ-ı  və  digər  iri  d ö v b tb ri 
narahat etməyə  bilməzdi,  Rusiya isə  Qafqazda möhkəmlənmək 
üçün  əlində  əsas  vasitə  olan  erməni  Kartmdan  istifadə  edir, 
Dağlıq  Qarabağ  probleminin  həlli prosesinə  ciddi  təsir  göstər- 
məK 
niyyətindən  əl  çəKmirdi.  Emıənistan  vasitəsilə  münaqi- 
şənin  həllini  ıstədiyi  şəKİldə  istiqamətləndirməKdə  davam  edir. 
Hətta  Rusiya,  ATƏT-in  üzvü  olmasma  baxmayaraq,  Е гтэ- 
nistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  həllinin 
əleyhinə  olduğunu  gizbdə  bilmir.  Çünki  Ermənistan-Azərbay- 
can,  D ağhq Qarabağ münaqişəsi  ilə əlaqədar hər hansı həll mo- 
delinin  reallaşması  Cənubi  Qafqazm  Rusiyanm  təsir  dairəsin- 
dən çıxması demək olardı.
Rusiya  Ermənistanı  özünün  Cənubi  QafqazdaKi  yeganə 
etibarlı  stratejı  müttəfiqi  hesab  edir.  Ermənistanm  geostrateji 
mövqeyi,  işğalçılıq  siyasəti  və  iqtisadi  potensialının  səviyyəsi 
bu  öİKənin  regiondaKi  proseslərdə  müstəqil  iştiraKim  istisna 
edir  və  Rusiya  ilə  eyni  mövqedən  çıxış  etməyə  vadar  edir.  Bu 
gün  Ermənistan  Rusiyanı  öz  müstəqilliyinin  və  təhlüıcəsiz- 
liyinin yeganə təminatçısı sayır.  Bu 
ö
İ
kə
 
bütün sahələrdə, xüsu- 
silə  də  hərbi  sahədə,  Rusiyanm  inhisanndadır.  MDB  KolleKtiv 
TəhlüKəsizlİK  M üqavibsinin  cənub  istiqamətində  əsas  və  ye- 
ganə  tərəfdaşı  fumcsiyasmı  ıcra  edən  Ermənistanm  hava 
məKanmı,  Iran  və  Tündyə  ilə  sərhəddini  də  rus  hərbçibri
136
qoruyur. 
I
k
İ 
ö
I
kə
 
arasında  hərbi  müttəfiqliyin  bünövrəsi  1992- 
ci 
il  avqustun  21-də  prezidentlər Boris  Yeltsinlə  L.Ter-Petros- 
yanm  imzaladığı  Ermənistan 
ərazisindəKİ 
Rusiya  Hərbi  Hava 
Q üwələrinin  hüquqi  statusuna  dair  25 
İIH
k
 
müqavilənin 
imzalanması  olmuşdur.  Sanəd  ErmənistandaKi  102-ci  rus  hərbi 
bazasınm  2020-ci  ibdəıc 
ö
I
kə
 
ərazisində  qalmasım  nəzərdə 
tutur.  Bütün bunlar regionda geosiyasi vəziyyəti gərginbşdirən, 
q ü w ə b r nisbətinin  dəyişməsinə  səbəb  olan və  Dağlıq Qarabağ 
probleminin həllinə mane olan amilbrdir.
Azərbaycan  və  Ermənistan  prezidentbrinin  Ermənistan- 
Azərbaycan,  Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması pro- 
sesi  üzrə xüsusi  nümayəndəbrinin Praqa şəhərində  2002-ci  ilin 
iyul  aymda  Keçirdkbri  görüşbrində  MinsK  qrupunun  rusiyalı 
həmsədri  N.QribKOVun  «münaqişənin  rıizamlanmasmm  açarla- 
nnın prezidentlərin əlində olduğu» barədə bəyanatı  danışıqlann 
səmərəsini  Azərbaycan  və  Ermənistanda  KeçiriləcəK  seçKİbrin 
nəticələri i b  əlaqəbndirm əsi 
danışıqlann səmərəsiz nəticəbnə- 
cəyindən xəbər verirdi  (4).
TəcavüzKar  Ermənıstan  dövbtinin  эп  müxtəlif  səviyyə- 
b rd ə   ifşası  davam  edir.  Uham  Əliyevin  apardığı  diplomatiya 
ÖİKƏ 
həqiqətlərinin  dünya  ictimaiyyətinə  çatdırılmasmda  daha 
fəal  görünür.  Ardıcıl  və  sistemli  fəaliyyətin  həyata  Keçirilməsi 
ilə  müşayiət  olunur.  Ermənistanm  beynəlxalq  hüquq  norma  və 
prinsiplərinə  məhəl  qoymayan  işğalçı  dövlət  olması  faKtı  indi 
dünya  dövbtlərinin  çoxu  tərəfindən  qəbul  edilir.  Indi  nüfuzlu 
beynəlxalq  qurumlar,  h ab eb   BMT-nin  və  ATƏT-in  problemin 
həİlində  ərazi  toxunulmazlığı  prinsipini  önə 
çəKməsi 
Respub- 
lİKamızm 
beynəlxalq  əməKd&şlıq  məncəzinə  çevriiməsindən 
xəbər verir.
H əb  2004-cü  ilin  ortalannda  həmsədrbrin  münaqişənin 
həllinə  dair  yeni  təıdif hazırlamadıqlarmı  bəyan  etdkdən sonra 
rusiyalı  həmsədr  Y.MerzlyaKovun  Dağlıq  Qarabağın  yalmz 
danışıqlar  obyeKti 
K İm i 
deyil,  həm  də  münaqişə  tərəflərindən
Azərbaycan Respubliwsımn xarici siyasdtində
___________
Ertmnistan-Azarbaycan Dağlıq Qarabağ miinaqişəsi
137

H.İ.Məmmddova
biri  Kİmi  müzaıcirələrə  qatılmasmın  vacibliyini  önə  çəıcməsi 
danışıqlarm  formatının  dəyişdirilməsinə  тйэууэп  m eylləritt 
yarandığına işarə  idi  (10,  15  iyun 2004).
Ilham Əliyev 2004-cü il yanvarm 23-də  «Fiqaro» qəzetinə 
verdiyi  müsahibəsində  bildirmişdir 
k
İ,  «Rusiya  Ermənistanla 
müttəfiq  olmasına  baxmayaraq  bu  məsələnin  həllində  m ühüm  
rol  oynayan ABŞ  və Fransa da vardır.  MinsK qrupuna daxil  olan 
bu  öiıcələr  birlİR'də  təzyiq  göstərməlidirbr 
k
İ,  Ermənistan  bizim  
əraziləri azad etməıc məcburiyyətində qalsm» (97, 5-8),
Son  zamanlar  Rusiya  öz  hərbi  bazalarım  A zərbaycana 
qaytarmağın mümıcün  olmayacağmı  başa düşərək  burada m öh- 
kəmlənmək  üçün  başqa  vasitəbrdən  istifadə  etnıəyə  çalışır. 
Onun  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
həlli  ilə  əlaqədar  müxtəlif dövrbrdə  etdiyi  təşəbbüslordo  əsas 
məqsədi rus qoşunlarmm Azərbaycana qaytarılmasıdır.  Rusiya­
nm  planı  bunu  müxtəlif  şəıcildə,  daha  dəqiq  desəıc,  “sülhmə- 
ramlı  q ü w ə b r”  adı  altmda  həyata  keçirməıcdir.  Rusiyanm 
2004-cü  iiin  sentyabrında  V.Putinin  Astana  şəhərində  Azər- 
baycan və Ermənistan prezidentlərinin görüşünün 
K e ç ir ilm ə s in ə  
vasitəçiliyi  və təşəbbiisü də məhz bununla bağlı idi.
Bu  görüşdə  V.Putinin  Dağlıq  Qarabağ  problemi  ib   əla- 
qədar  müzakirəyə  təqdim  etdiyi  planın  mahiyyəti  ondan  ibarət 
idi  ki,  Ermənistan  öz  qoşunlannı  Dağlıq  Qarabağ  ətrafındakı 
işğal  olunmuş  ərazibrdən  çıxanr,  ovozində  Dağlıq  Qarabağm 
statusuna  dair  Azərbaycaıı  və  Qarabağda  referendum  keçirilir. 
Rusiyanm  həmsədr  olduğu  Minsk  qrupunun  münaqişənin  həlü 
ib   əlaqədar  irəli  sürdüyü  dördüncü  holl  modeli,  vəni  “çərçivə 
sazişi”  adlanan  sənəd  də  Azərbaycamn  ərazi  bütövlüyünü  refe- 
renduma çıxarmağı tövsiyə edirdı  (345).  Bu sənədin qəbul  edil- 
məsi  Azərbaycanı  iıək
- 
lif edib n  bu  m odeb  görə,  Ermənistan  işğal  etdiyi  5  Azərbay- 
can  rayonunu  qaytarır  və  bu  ərazibrdə  sülhməramh  qüvvələr 
yerbşdirilir,  ardmca  Dağlıq  Qarabağm  statusu  m əsəbsi  həll
138
A idrbaym n Respublimsımn xarici siyasəthıdə
Erımmistan-Azərbaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
olunur,  sonra  isə  Kəlbəcər  və  Laçınm taleyi  həll  edilirdi.  Dağ- 
lıq  Qarabağm  statusu  məsələsi  isə  referendum  yolu  ib   müəy- 
yənləşdirilirdi.  Belə vəziyyətdə vaxtib Dağlıq Qarabağda yaşa- 
yan  azərbaycanlıların  referendumda  iştirak  etməsinin miimKÜn 
olmaması  bir  yana,  hətta  azərbaycanlılarm  da  referendumda 
iştirakı  erm ənibrin  süni  qələbəsinə  mane  ola  bilməzdi.  Çümri 
erməni  əhalisinin  Dağhq  Qarabağda  sayca  süni  artımı  nəticə- 
sində  1989-cu  ilə  qədər  145  min  erməniyə  qarşı  45  min  azər- 
baycanlmm  saırin  olması  vəziyyətin  Azərbaycanm  xeyrinə  də- 
yişəcəyini  imKansız  edərdi.Bu  vəziyyətdə  referenduma  razılıq 
verməK  Azərbaycan üçün çox təhlükəli nəticəbrə  gətirib  çıxara 
bibrdi.  Rəsmi  MosKva  bu  referendumun necə  nəticəbnəcəyini 
əw əlcədən  təsəvvür  etmomiş  deyildi.  B eb  kİ,  Rusiya  erməni- 
b rin   Dağlıq  Qarabağın  müstəqilliyinin  və  ya  Ermənistana  bir- 
bşdiriim əsinin  lehinə,  azərbaycanlı  əhalisinin  isə  bunun  əksinə 
səs  verəcəyini  çox  yaxşı  bilirdi  və  deməli,  nəticədə  öz  istəyinə 
nail  olurdu.  Burada Rusiya Federasiyasınm məqsədi  rus qoşun- 
larını  “sülhməramlı  q ü w ə b r” adı  altmda münaqişə  bölgəsində, 
yəni  Azərbaycanda yerbşdirməkdən ibarətdi,  Bu isə rus qoşun- 
larının  Azərbaycana  qaytarılması  və  Azərbaycanm  müstəqil- 
liyinin,  gəbcəyinin sual altmda qalması demək idi.
Regionda  gedən  proseslərindən  aydın  başa  düşülür  Kİ, 
Rusiya  öz  qoşunlarını  hər  hansı  bir  yolla,  heç  olmasa  sülh- 
məramiı  q ü w ələr  statusu  ilə  Dağlıq  Qarabağda  ycrləşdirmək 
istəyir.  Bunun üçün  istər Azərbaycan höKumətindən,  istərsə  də 
BMT-dən mandat  əldə  etməyə  çalışır.  Digər tərəfdən,  regionda 
ABŞ-m  nüfuzunun  artması,  geostrateji  maraqlar  baxımmdan 
getdİKcə  üstünlüK  qazanması  və  digər  məsələlər  bölgənin 
Amerikanın  təsir  dairəsində  olmasını  göstərir.  Bu,  rəsmi 
MosKva tərəfmdən də aydm başa düşülmətcdədir.
Azərbaycan  və  Ermənistan  dövbt  başçılarınm  2007-ci 
ilin  əvvəllərində  Fransada  görüşü  zamam  R.Koçaryanın  məsə- 
b n in   həllinə  dair  Komcret  addımlar  atılmasınm  gözbnildiyi
139

H.İM dmmadova
məqamda  MinsK  qmpunun  rusiyalı  həmsədri  flə  məsləhətbş- 
məsindən  sonra  danışıqlar  stolunu  yarmıçıq  tərıc  etməsi  Erma­
nistan höKumətinin bu məsələnin həllində nə dərəcədə müstəqil 
mövqedə olmasım bir daha göstərdi.
Ancaq  Ilham  Əiiyevin 
kəsküi
 
şəKİldə  ifadə  etdiyi  «Azər- 
baycan  torpaqları  damşıqların  mövzusu  ola  bilməz»  fııcri 
Dağlıq  Qarabağ  məsəbsində  ciddi  və 
ıcəsKİn 
siyasətin  davam 
etməsini təsdiqbdi (96).
3.2. TürKİyə Respublikası
Dağiıq  Qarabağ  m əsəbsi  ib   əlaqədar  vasitəçiliyi  həyata 
Keçirən digər önəmli  isi dövbt Türıciyə və Iran idi.
Rəsmi Vaşinqtonun Yeni  Orta Şərqdə uzun müddətdır kİ, 
davam  edən  problem bri  həll  edib  strateji  baxımdan 
böyüK 
əhəmiyyət  verdiyi  bu  bölgədə  geosiyasi  mənafebrini  güclən- 
dirməyə  səy  göstərdiyi  bir  vaxtda  Türıdyə  bu  meydamn  mər- 
ıcəzinə  çevrildi.  Bu  geosiyasi  bölgədə  Türıtiyə  m a lk   olduğu 
üstünlüKdən  istifadə  edərəK  öz 
aKtuallığını 
qoruyub  saxlamağa 
çalışırdı.
Tünciyə xarici  işb r nazirı Ismayıl  Cemin TESEV  toplan- 
tısı  zamam  d ib   gətirdiyi  vasitəçilk  təşəbbüsti  Ermənistan 
tərəfindən  problemin  daha  da  düyünə  düşəcəyi  düşüncəsi  i b  
qəbul edildi.  Tundyənin vasitəçilk cəhdbri Ermanistan tərəfrn- 
dən hec cür qəbul edilməməsi  səbəbindən tosirsiz qaldı.
Azərbaycan  müstəqilliyə  qovuşduqdan  sonra  onun 
müstəqilliyini 
İİK 
tamyan TürKİyə  ib   iqtisadi  və ticarət əlaqəb- 
rinin  böyÜK  bir  imäşafina  nail  olunmuşdur.  Türıdyə  Azərbay- 
canda  1991-ci  il  25  may tarixindən etibarən Koıısulluq və  1992- 
ei  il  14  yanvar tarixindən  böyÜK  elçilk  açmjşdır  (293).  Tarixi, 
coğrafi  və  rmnəvi  dəyərbrlə  bağlı  olan  bu  İKİ  öIkə  arasmda, 
Azərbaycanm  müstəqilliyi  dövründən  etibarən,  müxtəlif sahə-
140
АгзгЬаусап RespublİKasınm xarici siya sm m b
Ermanistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ m ü n a q ip si
b ri  əhatə  edən,  eyni  zamanda  iqtisadi-ticari  əlaqəbrin  hüquqi 
əsasını  təşKİl  edən  150-уэ  qədər müxtəiif iş birliyi,  anlaşma  və 
protoKollar imzalammş,  ancaq bu anlaşmalann Ьоуйк  bir qismi 
bir çox səbəbbrdən 
İ
ş
I
ək
 
hala düşməmişdir (287,  56-85).
1992-ci  i!  OKtyabrın  30-31-də  Istanbulda  Tündyə,  Azər- 
baycan  və  Orta  Asiya 
respublİKa 
nümayəndələrinin  yiksəıc 
səviyyəli  görüşü 
K e ç irild i. 
Azərbaycan,  Türjcmənistan,  Özbə- 
Kİstan və  Qırğızıstan prezidentbri burada  iştiraK  etdibr.  Türki- 
yənin baş naziri  Süleyman Dəmirəlin ıştiraKi  i b  
K eçən 
Istanbul 
görüşündə  onun  adı  çəıcibn  ö k ə b rlə   münasibətbri,  habeb 
mühüm  beynəlxalq  və  məhəlli  problem br  müzaıdrə  olundu. 
Tütk  respubÜKaları  rəhbərbrinin  m əsbhətbşm əbri  barədə 
ideya  Süleyman  Dəmirəlin  Orta Asiya  ö k ə b rin ə   səfəri  zamanı 
ir ə li 
sürülmüşdü  və  həmin  öİKəbrin  liderbri  bunu  bəyən- 
m işdibr (260;  268).
Xatıriadaq 
kİ, 
1992-ci  il 
deKabrm 
10-da  Ermanistan  Si- 
lahlı  Qüvvələri  Zəngilan  və  Qubadlı  rayonlarında  Azərbaycan 
RespublİKasımn  sərhədbrini 
Kobudcasına 
pozaraq 
10-dan 
çox 
Kəndi  amansızcasına  atəşə  tutanda  Azərbaycan  rəhbərliyi 
ATƏT-in  StoKholmda 
Keçiribcəıc 
sessiyasında  onun  və  başqa 
beynəlxalq 
təşKİlatlarm  nizamnaməbrində 
nəzərdə  tutulan 
samcsiyalarm  Ermənistana  tətbiqi  haqqında  məsələyə  baxmağı 
xahiş 
etdi.
Bununla  əlaqədar  Türxiyə  XIN  nümayəndəlİKbri  Er- 
mənistanm  genişmiqyash  təcavüzii  barədə  Azərbaycan  XIN- 
nin  bəyanatmı  yaydı  və  bu  barədə  NATO-ya,  АТЭТ-э  və 
BMT-yə  məiumat  verdi.  Rəsmi  Amcara  Qara  dəniz  hövzəsi 
ö k ə b rin in   müşavirəsində  də  Ermənistandan  iştirax  edərı  nü- 
mayəndə heyətinə son h ad isəb rb  bağlı  öz narahatlığmı bildirdi 
(265,  129).
1993-cü  il  fevral  ayımn  əvəibrindo  erməni  hərbi  qü w ə- 
b ri yenidən irimiqyaslı  hücuma KeçərəK cəhbə xəttində əməliy- 
yaları  daha  da  genişbndirdibr.  Təcavüz  aKsiyasmm  bu  həlqəsi
141

H.LMəmmədova
də  Azərbaycan  tərəfmin  məsələnin  siyasi  yolla  həllinə  tərəfdar 
olduğuna erm ənibrin 
əks
 
addımı  Kİmi dəyərləndirildi.  Bununla 
belə,  bu 
aKSİya 
ATƏT  çərçivəsində  aparılan  və  reallaşmağa 
doğru gedən sülh danışıqlarmı yenidən təhlüıcə altına qoydu.
LaKİn  hər  dəfə  olduğu  Kİmi  bu halda  da  dünya  içtimaiy- 
yətinin  diqqətini  Ermənistanın  əslində  sülhniyyətli  olmama- 
sına,  onun  məsələni  yalnız  zor  işbtməK  yolu  ilə  həll  etməyə 
çalışdığma  yönəltməK  mümKün  olmadı.  Müvafiq  tədbirlərin 
görülməsi bngidi və bölgədə vəziyyət daha da gərginbşdi.
ABŞ-ın  yeni  seçilmiş  prezidenti  B.Klinton  fevralın  8-də 
Tünciyə prezidenti  T.Özalı qəbul edərəK Ermənistan - Azərbay- 
can münaqişəsini müzaıdrə etdi.
Yuxarıda  1993-cü 
ilin 
martında 
Türıciyənin  Xarici  işb r 
naziri 
Hiıcmet  Çetinin  Ermənistan-Azərbaycan 
müharibəsinin 
dayandmlması  barədə  tƏKİifbri  müzaırirə  etməK  m əqsədi  i b  
В аиуа  gəldiyini,  əw əlcə  rusiyah 
həmıcarı 
Andrey  K ozirevb 
görüşərəK 
Qarabağ 
problem brinin  dinc  yolla   həll 
edibnəsi 
m exanizm inin 
hazırlanmasma  dair  m övqebri  müəyyənləş- 
dirdiyini, 
bu 
işdə  T ü m y ən in   səyb rin in  
y ü K so x  
dəyərbndiril- 
diyini,  əsas  şərt  Kİmi 
Ermənistamn 
öz 
qoşunlarmı  Azərbaycan 
ərazisindən  çıxarması  təbbinin  qoyulduğunu, 
İİk  dəfə  olaraq 
münaqişənin 
həllində 
dünya  d ö v b tb r in in   və  beynəlxalq  təşKİ- 
latların 
rolunun 
vacibliyini 
və 
münaqişənin  aradan  qaldırılma- 
sında  vahid 
K o n s e p s iy a n ın   y a r a d ı l m a s ı n ı n  
zəruriliyi  barodə 
söyb nan   fiKİrbri,  həm in  m ərhəbdə 
Tünciyə  və  Rusiya 
xarici 
siyasət 
başcıları 
arasında 
Dağlıq  Qarabağın Azərbaycaıı torpağı 
olm ası 
və  Ermənistan  qoşunlarmın  oradan  çıxarılması  barədə 
fİKİr ayrılığının olm adığım ,  danışıqiarda 
bölgədə 
sülh  yaratmaq 
barədə  proqram 
hazırlanmasına  müsbot  yanaşan 
ökələrdə 
bu 
istiqam ətdə  birgə  siyasətin  yeridilm əsinin  vacibliyinin  önə 
ç ə K İld iy in i  q e y d  e tm işd İK .
Burada  həmin  fiıcrin  davamı  olaraq  bildirəıc 
k
İ,  Dağlıq 
Qarabağ  probleminin  aradan  qaldırılmasına  dair  MinsK  qrupu-
142
Azzrbııycan 
RespublİK asım n 
xarici siyasətiııdə
Ermənistan-Azsrbaycan Dağlıq  Qarabağ miinaqişəsi
nun  Roma  görüşündə  danışıqların  ik in   mərhələsi  5  dövlətin  - 
Azərbaycan,  Ermənistan,  Rusiya,  TürKİyə,  ABŞ  nümayəndə- 
brinin  və  MinsK  qrupu  sədrinin  qeyri-rəsmi  m əsləhətbşm əbri 
çərçivəsində  aparıldı,  sonra  isə  damşıqlar  bütövlüKdə  11 
dövbtin  iştiraxı  ib   davam  etdirildi.  Bir  çox  d ö v b tb r,  hətta 
TürKİyə, özbrini bütün dünyaya «zavallı»,  «əzabKeş» xalq ximi 
tanıtmağa  çalışan  və  Türıc  dünyasma  qəddar  münasibətbrini 
heç  də  gizlətməyən  erm ənibrə  yardım  etməKdə  davam  edirdi- 
b r.  Buna  etiraz  olaraq  Tündyədə  yaradılmış  xüsusi  Komitənin 
«Ermənistana  yardım  yox!»  Kampaniyasına  başlaması  heç  də 
təsadüfi  deyildi.
1993-cü  ilin  raartında  Parisdə  rəsmi  səfərdə  olan  Ermə- 
nistan  prezidenti  L.Ter-Petrosyan  mətbuat  Konfransmda  Errnə- 
nistan-Azərbaycan,  Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə münasibətini 
açıqlayarxən  erm ənibrin  guya  bu  müharibə  nəticəsində  blo- 
Kada vəziyyətinə düşdüyiinü önə çəxərəK,  Tünriyə və Iranla ya- 
xm  qonşuluq  m ünasibətbrinin  yaranmasımn  zəmriliyi  barədə 
fİKİr  söybm iş,  müharibənin  dayandırılması  i b   bütün  tərəflər 
üçün Cənubi  Qafqazda geniş məhəlli əməKdaşlığa, habeb onla- 
rın  beynəlxalq  inteqrasiyaya  sürətb  daxil  olmasına  geniş  im- 
Kanların  açılacağına  inamını  ifadə  etmişdir.  Eyni  zamanda  о, 
beynəlxalq  birliyin  bu  münaqişənin  ciddiliyinə  lazımi  əhəmiy- 
yət  vermədiyindən  gileylənərəK  problemin  həllinin  çoxmərhə- 
b li  variantını  tƏKİif  etmişdi.  Bu  yolda  birinci  m ərhəb  atəşin 
damşıqsız  dayandırılması  olmalı 
v ə  
həmin  mərhəbdə  Dağhq 
Qarabağm  gəbcəK  Statusu  barədə  söhbət  getməməlidir.  Əslin- 
də,  ATƏT  üzvü  olan  öİKəbrin  hamısı  olmasa  da  əKsariyyəti  о 
dövrdə  m əsəbnin  belə  qoyuluşuna  müsbət  yanaşırdı.  Bu 
variant Azərbaycan  tərəfıni  də qane edirdi.  LaKİn 
atə şK ə sə  
üzdə 
razılıq  verən  İrəvan  təmsilçisi  Azərbaycanm  atəşi  dayan- 
dırmağa guya meylli  olmadıgım  bəhanə  gətirərəK  bu məsəbnin 
yalnız  beynəlxalq  m üşahidəçibrin  iştiraKi  i b   səmərəli  şəKİldə 
həyata