AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

İİk 
növbədə  Boris  Yeltsi- 
nin  bu  m övzuya  xüsusi  diqqət  yetirməsi  Rusiya  rəhbərliyinin 
bu  məsələni  sadəcə  müzaKİrə  edilmoK  iiçün  deyil,  onun  həllinə 
nail olmaq üçün çalışdıqlarma dəlab t edirdi.
Bu  tədbirdən  sonra yanvarm  sonlarında Rusiya preziden­
tinin  şəxsi  nümayəndəsi  MinsK  qrupunun  həmsədri  Vladimir 
Kazimirov 
İrovanda 
Ermanistan 
və 
Dağlıq  Qarabağ 
rəhbəriİK- 
b ri  i b  
görüşbr 
Keçirdiıcdən 
sonra  BaKida  о1агкэп  münaqişə
154
Azərbaycan Respublinasının xarici siyasətindэ
Ermsnistan-Azarbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişcisi
bölgəsində  yaranmış  mövcud  duruma  münasibətindən  b e b  
başa  düşməK  olardı  Kİ,  о  zaman  məqsədə  doğru  daha  surətlə 
irəlibməıc  üçün  artan  imKanlarla  bu  irəlibyişdəKİ  gerilİK  ara­
smda  müəyyən  təzad  yaranmışdı.  ATƏT  rəsmisi  Heydər 
Əliyevb  görüşdə  Azərbaycandara  daxili  həmrəyliyi  Qarabağ 
probleminin  nizama  salmmasmda  müsbət  am ilbrdən  biri  Kİmi 
dəyərbndirdi.
Rusiyanm  Dağlıq  Qarabağ probleminin həlli m əsəbsi  ib  
bağlı  Azərbaycana  qarşı  istibşən  münasibətindən  əndişəbnən 
Ermanistan  qərb  istiqamətində  diplomatİK  uğurlar  qazanmaq 
cəhdbri 
e t m ə y ə  
başladı.  MosKva Zirvə  görüşündən  dərhal  son­
ra qondarma  «Dağlıq Qarabağ RespublİKası»  adından  R.Koçar- 
yan  ABŞ-a  səfər  etdi.  Onu  hansısa  «respublİKa»mn  prezidenti 
Kİmi 
ta n ım a y a n  
ABŞ 
h ö K u m ə ti  h ə m i n  
səfərə  öz  razılığını 
verməmişdi.  Baxmayaraq  Kİ,  R.Koçaryan  xonqresin  ayn-ayrı 
üzvbri  ib   görüşməyə  nail  oldu,  laxin  höKumət  üzvbri  onu 
qəbul  etməKdən  imtina  etdibr.  ABŞ 
h ö ıc u m ə ti 
Ermənistan- 
Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ  mimaqişəsinin  yalmz  ATƏT-in 
MinsK  qrupu  çərçivəsində  həllinə  tərəfdar olduğuna  dair  rəsmi 
b ə y a n a t 
уегэгэк  bu  m əsəbdə  Dağlıq  Qarabağın  erməni 
icmasmı tərəf Kİmi tanımaqdan bir daha imtina etdi.
Bundan  bir qədər  sonra,  fevral  ayının  əw əllərində  Ermə- 
nistan-Azərbaycan  münaqişəsinin  sülh  yolu  i b   aradan  qal- 
dırılması üzrə  danışıqlarda Tünciyə prczidentinin  xüsusi  nüma- 
yəndəsi  K.Ayxan  BöyüK  Sülh  Sazişinin  reallaşması  üçün 
yaranmış  imKanlan  araşdırmaq  və  müvafıq  tƏKİifbr  işbyib 
hazırlamaq  məqsədilə  bölgəyə  səfərə  gəldi,  Bu,  T tad y ə   prezi­
denti  Süleyman  Dəmirəlin  təşəbbüsü  ib   həyata  xeçiribn  bir 
missiya  idi.  Türıdyəli  diplomatın  iştiraKi  i b   ayrı-ayrılıqda 
BaKida  və  İrəvanda  apardığı  damşıqlarda  Laçın  və  Şuşa 
rayonlanmn azad edilməsi məsələsinə xüsusi önəm verilmişdi.
Həmin  dövrdə  Rusiya  münaqişənin  aradan  qaldırılması 
istiqamətində  səylərini bir qədər də  artırdı.  Fevralm ortalarında
155

НЛ.Мэтт?йо va
Rusiya Federasiyasi  xarici  işlər nazirinin  birinci  m üavini  Boris 
Pastuxov  İrəvana  və  BaKiya  səfər  etdi.  Burada məqsəd  ATƏT- 
in  və  onun  MinsK  qrupunun  fəaliyyətinin  gücləndirilməsi  i b  
yanaşı  birbaşa  təm aslar  vasitəsilə  Rusiyanm  əlavə  səybrinin 
artınlm ası imKanlarım araşdırmaq idi.  Bu mövzu ətrafında rusi- 
yalı  diplomat  İrəvanda  olancən  Dağlıq  Qarabağa  dair  danışıq- 
larda  ABŞ  prezidentinin  səlahiyətli  nümayəndəsi  C.Pressel  i b  
görüşərəK 
six  qarşılıqlı  əlaqə  saxlamaq  barəda  razılıq əldə etdi. 
Fevralm  20-də  isə  Rusiyanm  Xarici  iş b r  naziri  Y.PrimaKov 
M osKvada 
ATƏT-in  sədri  F.Kotti  ib  problem in  həllində  Rusi­
yanm   ro lu  
i b   bağlı  məsbhətləşmələr Keçirdi.  ATƏT  rəhbərliyi 
rəsmi  olaraq  Dağlıq  Qarabağda  sülhyaratma  m issiyasına 
к о т э к   edə  bibcəK   hər  bir  hərəıcəti  təqdir  etdiyiııi.  laKİn  bu 
halda  A TƏT-in  MinsK  qrupu  ib   razılaşdırılmış  qaydada 
fəaliyyət göstərməyin vacib olduğunu Rusiya tərəfmin nəzərinə 
çatdırdı.  FaKtİKİ olaraq bu dəfə də ATƏT Ermənistan-Azərbay- 
can  m ün aq işəsin in   nizam a  salınm asm da  MinsK  qrupunda 
aparıcı rolu Rusiyaya həvalə etdiyinə işarə etdi.
1996-cü  ilin  aprel  ayında Fleydər  Əliyevin PaKİstana rəs- 
mi  səfəri  və T üm y ən in  yeni  baş naziri Məsud Yılmazm BaKiya 
iİK, 
tam şlıq  səfəri  çərçivəsində  danışıqların  əsas mövzularından 
biri  Ermənistan-Azərbaycan  münaqişəsinə  həsr  olunmuşdu. 
M .Yılm az  məcburi  KöçKÜnbrb  görüşü  zamam  qardaş  ökənin 
rəsmi  mövqeyini  «TürKİyə  Y uxan  Qarabağm  Azərbaycandan 
ayrılm asm a yol verməyəcəıc» dem əK b ifadə etdi.
H əm in  dövrdə  Çarlz  Yilsonun  rəhbərliyi  altında  ABŞ 
Konqresinin  bir  qrup  üzvünün  Azərbaycana  gəbrəK  əyani 
surətdə  mövcud  vəziyyətb  tamş  olması  da  Ermənistan-Azər- 
baycan  m ünaqişəsinin  törətdiyi  real  nəticələrin ABŞ-ın  qanun- 
verici  orqanı  tərəfındən  ədabtli  dərK  olunması,  eyni  zamanda 
Azərbaycan-Ameriıca  münasibətlərinin  daha  da  yaxşılaşması 
üçün çox  vacib idi.
156
Səfər  çərçivəsindo  F.Lenbaxla  birlİKdo  ATƏT  sədrinin 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  üzrə  MinsK  qrupunda şəxsi  nüma- 
yəndəsi  Ancey  KasprşİK  (Polşa),  ABŞ-ın,  TürKİyənin,  Fransa- 
nın  Azərbaycandakı  səfırləri  (R.Kozlaric,  Ö.Orhum,  C.P.Gin- 
yut),  Rusiya  və Almaniyanın BaKidaKi  səfırlİKbrinin, Azərbay- 
can  xarici  işlər  və  müdafıə  nazirlİKİərinin  nümayəndəbri 
avqustun  9-da  Ağdam,  Fizuli,  Beybqan  rayonlarında  cobhə- 
yanı  bölgələrdəKİ vəziyyətb tanış olmuşlar.
1996-cı  il  OKtyabr aymın əw əbrində MinsK Konfransının 
həmsədrbri  Rusiyadan  V.LozinsKİ  və  Finlandiyadan  H.Talvit- 
ye  başda  olmaqla  nümayəndə  heyəti  Lissabon  sammiti  ərəfə- 
sində  Dağhq  Qarabağ  münaqişəsi  ətrafında yaranmış  voziyyəti 
araşdıraraq  obyeKtiv  qiymət  verilməsi  məqsədib  bölgəyə  səfər 
etdi.  Missiyamn  təncibinə  eyni  zamanda  MinsK  qrupunun 
həmsədrləri  -  R.Niberq  və Rusiya tərəfmdən Vladimir Kazimi- 
rovu  bu  vəzifədən  yeni  əvəz  etmiş  Y.Yuıcalov  da  daxil  idilər. 
Səfərin əsas  əhəmiyyəti  onda  idi  kİ,  iştiraKçı  dövbtbrin  başçı- 
ları  və  digər  səlahiyyətli  rəhbor  şəxsbr,  habelə  münaqişə tərəf- 
b ri  əw əlcədən  Lissabon  Zirvə  görüşündə  müzaırirə  olunacaq 
m ə sə b b r  və  sammitin  iş  planı  ilə  tanış  olmaq  və  bu  nüfuzlu 
beynəlxalq  tədbirə  KonKret  irad  və  tƏKİifbrb  hazırlaşmaq 
imKanı  əldə  etdibr.  Bu  mənada  Komissiyanm 
səfərdəKİ 
işinə 
ABŞ,  Türıdyə,  Danimarxa,  Polşa,  Isveçrə  diplomatlarının  və 
böyüK  
eKspert  qrupunun  qatılması  ATƏT-in  bu  məsəbyə  nə 
dərəcədə  ciddi  yanaşmasından  xəbər  verirdi.  Bu,  Lissabon 
Zirvə  toplantısı  ərəfəsində  nizamasalma  prosesinin  hansı 
m ərhəbdə olduğu barədə aydm təsəw ür yaratmaq  üçün, habeb 
münaqişənin  aradan  qaldınlmasına  öz  münasibətini  və  rolunu 
müəyyənbşdirəcəK  dövbtlər  birliyinin  Budapeşt  sammitindon 
ötən  2  illİK dövrə  тй эууэп   уекип  vurması  üçün  çox  zəruri  idi. 
Azərbaycan  Respubliıcasımn  da  təmsil  olunduğu  Qara  Dəniz 
Iqtisadi  ƏməKdaşJığmın  (QDIƏ)  iştiraKçısı  olan  ö k əb rin  
d övbt  və  höKumət  başçıları  MosKva  görüşündə  Qafqaz  regio-
Azərhaycan Respublimsınm xarici siyasətinda
___________
Ernwnistun-Azzrhaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
157

H.İ.Məmmədova
nundaKi  münaqişələrin,  о  cümbdən  Daglıq  Qarabağ  proble- 
minin  nüfuzlu  beynəlxalq  təşKİlatların  himayəsi  altında  sülh 
yolu  ilə  tənzimlənməsinə  tərəfdar  olduqlarını  bildirdibr.  Bu 
münasibət  1996-cı  il  oKtyabnn  25-də  imzalanmış  MosKva  bə- 
yannaməsində  öz  əıcsini  tapmışdır.  «Onlar Avropada sülhün  və 
sabitliyin təmin  edilməsi  səylərini  dəstəKİəyirbr.  Bu  baxımdan 
onlar  ATƏT-in  qarşıdaKi  Lissabon  zirvə  toplantısma  (2-3 
deKabr  1996-cı  il)  böyÜK  əhəmiyyət  verirbr».  Sənəddə  daha 
sonra  deyilir:  «Onlar  Zaqafqaziyaya  aid  sülh  təşəbbüsbrini  də 
dəstəıdəyir  və  1996-cı  il  KislovodsKda 
vüksək
  səviyyədə  gö- 
rüşdə  imzalanmış  bəyannamənin iqtisadi  cəhətbrini nəzərə ala- 
raq  Qafqazda iqtisadi  əlaqələrin  Ьэфа  olunmasmm zəruriliyini 
qeyd ediriər» (115).
Bu  tədbirdə  Azərbaycan  və  Ermənistan  prezidentbrinin 
görüşünü  həm  Heydər  Əliyev,  həm  də  yenidən  dövlət  başçısı 
seçilmiş  Levon  Ter-Petrosyan  mühüm  məzmunlu  və  faydalı 
görüş  Kİmi  qiymətləndirdi.  Ermənistan  prezidenti  Dağlıq 
Qarabağ  müııaqişəsinin  mövcud  məqammm  əsas  üstün 
cəhətləri  Kİmi  bunları  sadaladı.  Birinei,  abşxəs  rejiminin 
möhKəmləndirilməsi,  kinci,  danışıqlar  prosesinin  intensivləş- 
məsi,  üçüncü,  qarşılıqlı  güzəştlərin  çox  ardıcd  surətdə  axtarıl- 
ması.  Hcydər  Əliyev  hər  hansı  ayıncı  кэпаг  qüvvə  cəlb  olun- 
raadan  yalnız  Azərbaycan  və  Ermənistan  tərəfmin  iradəsi  i lo 
atəşKəs  rejiminin  uzun  müddət  saxlanmasıni  tərəflorin  müha- 
ribəyə  meylli  olmadıqlan  ilə  şərtləndirdi.  O,  münaqışənin  tez- 
Нк1э  aradan  qaldırılmasmda  problemə  aidiyyatı  olan 
ö Ik ə 
rəh- 
bərlərinin  birbaşa  təmaslarına  xüsusi  önəm  verdiyini  açıqla- 
yaraq  əlavə  etmişdir:  «Qarşıda  ATƏT-in  dövht  başçılanmn 
Lissabon  görüşü  durur.  Bunda  ATƏT-in  bütün  digər  üzvlərin- 
dən çox  bizira ınarağımız var -  söhbət Ermənistan RespublİKa- 
sının  taleyindən,  Azərbaycan  RespublİKasınm taleyindən  gedir. 
ATƏT-in qalan bütün  üzvbri  isə ATƏT-in prinsiplərinə əsasla-
158
Azərbaycan 
RespublİKasım n 
xarici 
siy a sə tin d ə
Ermənistan-Azarbaycan Dağlıq Qarahağ münaqişdsi
naraq  regionumuzda  sülh  olraasını  münaqişənin  tamamilə 
dayandınlmasmı istəyirlər» (10, 29 oktyabr  1996-cı il).
Bu  ərəfədə  Dağlıq  Qarabağda  üzdəniraq  «prezident 
seçKİbri»  Keçiribcəyi  barədə  məlumatlar  dünya  ictimaiyyə- 
tinin,  i k   növbədə  isə  Tündyə,  Rusiya  və  ABŞ-m  rasmi  siyasi 
dairəbrinin  etirazı  ib   üzləşdi.  Bununla əJaqədar  Türeiyə  XIN- 
nin  mətbuat  üçün  yaydığı  bəyanatda  deyilirdi:  «Azərbaycanın 
ərazi  bütövlüyünə  və  suverenliyinə  qarşı  açıqca zərərli  olan  bu 
cür  hərəKətbr  Yuxan  Qarabağ  münaqişəsinin  aradan  qaldırıl- 
m a s ı 
üçün  MinsK  qrupu  çərçivəsində  apanlan  damşıqlara  da 
mənfı  təsir  göstərəcəKdir  və  biz  b e b   harəKƏtbri  pisbyirİK» 
(125,  30  oktyabr  1996-cı  il).  ABŞ  D övbt  Departamenti  isə 
erməni  separatçılannm  qarşıdurmanı  gərginbşdirməyə  xıdmət 
edən  fıtnəKar addımlarmdan narahatlığını  29 oxtyabr  1996-cı  il 
tarixli 
«Dağhq 
Qarabağda 
«prezident»  seçKİbri» 
adlı 
bəyanatında b e b  ifadə etmişdi:  «...B irbşm iş  Ştatlar b eb  hesab 
edir  Kİ,  seçKİbr  arzuolunmaz  bir  dövrə  -   siilh  danışıqlarınm 
çox  titrəK  rnərhəbdə  olduğu,  ATƏT-in 
yüıcsəK  
səviyyədə 
görüşünə  isə  cəmi  bir  neçə  həftə  qaldığı  vaxta  təsadüf  edir» 
(125,  30 oktyabr  1996-cı ü).
Qara  Dəniz  Iqtisadi  Əməıcdaşhq  TəşKİlatımn  (QDIƏT) 
üzvü  olan  öİKəbrin  1997-ci  ii  aprelin  28-də  Istanbulda  Keçiri- 
b n   biznes  Konfransı  zarnanı  TürKİyə  prezidenti  Sülevman 
Dəmirəlin iştiraKi i b  Azərbaycan və Ermənistanm d ö v b t başçı- 
ları  Heydər Əliyev və L.Ter-Petrosyanın görüşü oldu.
Ermənibri  narazı 
s a l a n  
m əsəbbrdən  biri  də  о 
id i 
kİ, 
MinsK  qrupunun  həmsədri 
Kİm i 
ABŞ  Ermənistan-Azərbaycan. 
Dağlıq  Qarabağ 
m ü n a q iş ə s in in  
dinc 
y o lla  
tənzimlənməsində 
d ip lo m a tİK   tə ş ə b b ü s ü  
ə b  
K eçirm əK   n iy y ə tin d ə   id i. 
Rəsmi 
Vaşinqton  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişə- 
sinin 
a r a d a n  
qaİdırılmasında  da,  BaİKanlarda 
o l d u ğ u  
Kİmi, 
m ü h iim   r o l  o y n a m a ğ a  
cəhd 
g ö s tə r ir d i. 
MDB-nin d ö v b t 
b a ş ç ıla -  
rmın  mart 
g ö r ü ş ü n d ə  
bu  məsələnin 
KƏSKİn 
şək
İI
öə
 
qoyulması,
159

H.İ.Mzmmddova
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  aradan  qaldırılmasma  dair 
MDB  PA-da  xüsusi  Komissiyamn  yaradılmas!  Rusiyanm  dola- 
yısı  ilə  liderlİK  iddia^mi  önə  çəıdrdi.  Ermənistan  isə,  təbii  Kİ, 
ona daha  loyal  münasibəti  i b   seçilən rəsmi  MosKvamn Гофоя- 
tu rolunu yerinə yetirməyi üstün tuturdu.
Maraqlıdır  Kİ,  Dağlıq  Qarabağ  bölgəsində  Keçirilməsi 
nəzərdə tutulmuş  oyuncaq  «prezident  seçKİbri»  10  gün ovvəl -  
avqustun  21-də  -  ATƏT-in  Vyanada  Keçirilmiş  125-ci  iclasm- 
da  bir  çox  ATƏT  üzvü  olan  ö k ə   təmsilçilərinİn  qınağı  ilə 
qarşılaşsa  da,  bu  «seçKİlərə»  ABŞ,  RF,  Türıciyə,  BöyÜK  Brita- 
niya,  Fransa, Almaniya. Italiya, Misir, PaKİstan, Sudan və dıgər 
dövlətlər  mənfi  rəy  bildirən  bəyanatla  çıxış  etsələr  də 
Ermənistan  Respublkası  beynəlxalq  ictimaiyyətin  rəyinə  növ- 
bəti  dəfə  saymazyana  münasibətini  nümayiş  etdirməıcdən 
çəKİnməmişdir.
Tündyə  XİN  Ermənistanm baş  diplomatmm  şərhini  pislə- 
уэп  bəyanatla  çıxış  edərəK  Ermənistanın  yeni  rəhbərliyinin 
MinsK  qrupunun  sülh  planım  qəbul  etməməsini  danışıqlar  pro- 
sesində «başlıca əngəl» adlandırmışdır (125, 25 iyun  1998-ci il).
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
aradan  qaldırılmasında  ATƏT-in  son  dövrdə  passiv  mövqe 
tutması fonunda Rusiyanm bu böigədə vəziyyəti öz istəyinə uy- 
ğun m əcraya salmaq  arzusunun reallaşması  b hlikəsinm  yaran- 
masından  ehtiyatlanan  Azərbaycan  MinsK  qrupunun  fəaliyyə- 
tinin  canlandırılması  və  danışıqlar  prosesinə  yenidən  başlan- 
ması  üçün  toşəbbüsb  çıxış  etdi.  Azərbaycan  xarici  iş b r  naziri 
T.Zülfüqarov  1998-ci  il  fevralm  1-də  Fransa  Beynəlxalq 
Ə laqəbr  Institutunda  «Azərbaycan  və  regional  təhlikəsizlk» 
mövzusunda məruzə  etmiş,  MinsK qrupunun  Fransalı  həmsədri 
J.Voyje  ib ,  Fransamn  xarici  iş b r  naziri  J.Vedrinb,  bir  gün 
sonra  isə  Bonnda  AFR-in  federal  xarici  iş b r  naziri  Yoşıca  Fi- 
şerb,  MinsK qrupunda almaniyalı  nümayəndə səfir F.Lambaxla 
vacib  g ö rüşbr  Keçirmişdir.  Fevralm ortalarmda Azərbaycan və
160
A Z 'irbayaın   R espublİKasm ın 
xarici siyasətind?
Enmtıistan-Azərbaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
TürKİyo 
xarici  siyasət  idarəbri  rəhbərbrinin 
rəsmi 
görüşü  də 
bu  baxımdan  mühüm  əhəmiyyət  Kəsb  edir.  Dağlıq  Qarabağ 
problemi  ətrafuıda  yaranmaqda olan arzuolunmaz  siyasi  vəziy- 
yət, 
Rusiyanm  Ermənistana  silah göndərməsinin  davam etdiril- 
məsi  nəticəsində  regionda  qüw əbrin  təşəKKül  tapmış  nisbə- 
tinin pozulması  və sülh prosesinin ciddi  şəıcildə çətinləşməsi  bu 
damşıqların əsas məzmununu əhatə edirdi  (32).
NATO-nun  50 
İIH
k
 
yubileyi  i b   əlaqədar  Vaşinqtoııda 
d ö v b t  başçılarmm 
iştiraK i 
ib   Keçirilmiş  mərasimlər  çərçivə- 
sində  Heydər  Əliyev  bir  çox  faydalı  görüşbr  Keçirdi.  Madlen 
Olbraytın  təşəbbüsü  və 
iştiraKi 
ib   Cənubi  Qafqaz  regionunda 
siilh  və  sabitliyin  bərqərar  olmasına,  xüsusib  də  ATƏT-in 
himayəsi  altında  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  aradan  qaldırıl- 
ınasına həsr olunmuş  mövzu ətrafmda Azərbaycan,  Ermənistan 
və  Gürcüstan  prezidentbrinin  görüşü  Keçirildi.  ATƏT-in 
fəaliyyətdə  olan  sədri  K.VollebeKİn  MinsK  qrupunun  həmsədri 
olan  Fransanın  xarici  siyasət  idarəsinin  rəhbəri  Y.Vedrinin, 
hab eb   BöyüK  Britaniyanm,  AFR-in  və  TürKİyənin  xarici  işb r 
nazirbrinin  bu  tədbirə  qatılmaları  və  Qarabağ  münaqişəsinin 
sülh  və  danışıqlar  yolu  i b   həllinə  tərəfdar  olduqlarmı  bir  daha 
bəyan 
etmələri 
problems  beynəlxalq  dəqqitin  artdığmı 
g ö s tə rird i. 
Bu  görüş  münaqişənin  aradan  qaldırılması  üçiin 
beynəlxalq  birliyin,  ATƏT-in  səylərinin  artırılması 
zərurətinə 
diqqəti  bir daha xüsusi cəlb etdi.
Bundan  bir  gün  sonra  -   aprelin  26-da  -   R.Koçaryanla  2 
saat davam  etmiş  danışıqlar İİK nəzərdə məlum  mövqebrin  təK- 
rarən təsdiqindərı  başqa bir şey deyildi.
ATƏT-in  fəaliyyətdə olan sədri, Norveçin xarici  işb r na­
ziri  K.VollebeKİn  və  MinsK  qrupu  həmsədrlərinin  İrəvan- 
Dağlıq Qarabağ-BaKi  marşrutu üzrə bölgəyə 
s ə f ə r i n d ə n  
məqsəd 
d o  
məhz  danışıqları  ölü  nöqtədon  1эфэ1тэк, 
y e n i  tə K İ if b r in  
hazirlanmasi  üçün  danışıqlar  aparmaq 
уэ
 
münaqişə 
t ə r ə f b r i n i n  
mövqebrini  yaxmlaşdırmaq  üçün  müvafıq  həll  modellərini
161

H.LMəmmədova
müzaKİrə 
etməK 
idi  (372).  Ağdam  şəhərinə  baxış  Keçirdkdən 
sonra Bərdə və  Bibsuvar rayonlarında məsKunlaşrmş qaçqm və 
məcburi  KöçKünlərlə  görüşüb onlann yaşayış vəziyyəti  ib  tam ş 
olan  həm sədrbr  Kern  Kavano,  C.C.Qayyard  və  N.QribKovIa 
yanaşı  Dünya Ьапкшп BMT-nin Qaçqmlar üzrə  Ali  Komissar- 
lığı,  BMT-nin Imcişaf proqrammm,  Beynəlxalq  Vaiyuta Fondu- 
nun,  Avropa  Yenidənqurma  və  Imdşaf  BatiKinın  nümayəndə- 
brinin  də  bu  missiyaya  qatılması  dağmtıya  məruz  qalmış 
bölgəbrin  iqtisadiyyatmın  Ьэф а  edilməsi  yollarınm  axtanşın- 
dan  xəbər  verirdl.  Bundan  öncə  Ermənistan  ilə  Naxçivan  və 
T ü m yə  sərhəddinə  gedərəK  orada  infrastruKturlann  bərpası 
imKaniannın araşdırıJması digər beynəlxalq və maliyyə  qurum- 
larını  da  cəlb  etməıdə  ATƏT-in  bu  bölgədə  sülhyaratma  və 
nizaralama  prosesinə  yeni  dinamİK  və  güclü  impuls  verməK 
əzmində olduğımu göstərirdi.
Bundan  sonra MinsK qrupunun işində yaranmış canlaruna 
və  qarabağ  problemi  ilə  bağlı  fealiyyətinin  coğrafıyasımn 
genişlənməsi  ATƏT-in  bu  məsələyə  əlavə  mexanizmbri  cəlb 
ctməK istəyinin təzahürüdür.  B e b  Kİ, 2000-ci 
ilin 
dexabr aymın 
ə w ə b rin d ə həm sədrbr Kerri  Kavano,  C.C.Qayyard və N.Qrib- 
kov
 
Ermənistan-Azərbaycan  münaqişəsinin  nizama  salınma- 
sının hansı  səviyyədə olduğunu və yeni 
təKİifbrin 
hazırlanması 
üçün  vacib  meyarları  müəyyən  etməıc  məqsədib  Tünäyənin 
xarici  iş b r   naziri  Ismayıl  C em b   görüşdən  sonra,  Qars  vila- 
yətinə,  oradan  Naxçıvana,  sonra  isə  Yerevan-Xanıcəndi-BaKi 
marşrutu  i b   bölgəyə  səfər etm əbri  buna  sübutdur.  Azərbaycan 
və  Ermənistan  prezidentbri  arasmda  aparılmış  danışıqlarda 
qarşıhqlı güzəşt variantlannm reallaşacağma ümidi  artıran həm 
də  missiyanın  Türtri yə-Ermənistan,  Naxçıvan-Ermənistan,  Tür- 
Kİyə-Naxçıvan KommunİKasiya xətbrinin və nəqiiyyat 
d əh ü zb - 
rinin fəaliyyətinin bərpası  ətrafında ciddi 
söhbətbr 
aparması idi 
(302).  LCem  regionun  iqtisadi  ınxişafma  Tünciyənin  hər  cür 
yardım göstərməyə hazır olduğunu bəyan etdi.  Qars vilayətində
162
yerli  höKumətbrin.  iş  adamlarmm  bu  ərazidə  yaşayan  insanları 
bir-birino  bağlaya  Ы Ьсэк  layihələrə  colb  olunması  təKİifləri 
özünə yer  tapdı  (519).  Damşıqlarda Ermənistanla Iran  arasmda 
iqtisadi  və  ticarət  əlaqəbrinin  rnəhz  bunun  üçün  эп  yaxm  və 
səmərəli  olan  və  Naxçıvandan  ıceçən  dəmir  yolunun  bərpa 
edilməsi 
im K anm a 
işarə olundu.
Burada  xüsusi  məqam  ondan  ibarətdir 
k
İ,  АТЭ'Г-in  bu 
işbrdə  Tünciyənin  imKan  və  potensialından  istifadə  etm-эк 
cəhdi  onun  geosiyasi  mövqeyinin  Ermən i stan-Azərbaycan  mü- 
naqişəsinin həllində пэ  qədor təsirli  rol oynaya bibcəyinin dərx 
olunması qənaətini yaradır.
Şübhə  yoxdur  Kİ,  Azərbaycanda hərb  əhvali-ruhiyyəsinin 
yiiKsəlməsi 
Heydər  Əliyevin mart  ayımn ortalarında Tündyəyə 
rəsmi  səfəri  çərçivəsində  tezlİKİə  Tünriyə  ib   Azərbaycan 
arasmda  hərbi  əməıcdaşhq  və  hərbi  m ü ttəfiq lk   barədə  sazişin 
və  ya  hər  hansı  bir  ракйп  bağlanması  ehtimalının  yaranması, 
Heydər Əliyevin  TBMM-də  Dağlıq  Qarabağ problemi  ib   bağlı 
medianm  diqqətini  çəıcən  sərt  çıxışı  da  buna  güclü  tƏKan 
vermişdi  (204).
Əzəli  Azərbaycan  toıpağı  olan  Dağlıq  Qarabağı  qoparıb 
özünə  birləşdirməyə  çalışan  Ermənistanm  Azərbaycana  ərazi 
iddailan ib  əlaqədar yaranmış son münaqişənin  13 
İIİİk 
tarixində 
TürKİyə və Irandan  sonra Amerkanm da Ermənistam təcavüzıcar 
Kİmi  rəsmən  tanımasmı 
əks 
ctdirən  ABŞ  D övbt  Departa- 
mentinin  homin  ərəfədəKİ  məlumat  xaraKterli  arayışı  (3  aprel
2001-ci  İJ)  çox  incə  mətləbbrdən  xəbər  verirds  (7).  Tarixdən 
bəllidir  Kİ,  A m erk a  b e b   döviətlərə  və  terrorçu  q ü w əb rə  qarşı 
ciddi sanKsiyalar tətbiq  etməıcdən heç zaman çəKİrunoyib (6).
M araqbdır  Kİ,  m əsəb n in   sülh  yolu  i b   nizama  salın- 
m asında  MinsK  qrupunun  digər  üzv b rin in   də  rolunun  önə  çə- 
Kİlməsi,  «regionda  m ühüm   oyunçu»  Kİmi  TürKİyənin  rnənafe- 
b rin in  ayrıca vurğulanm ası,  Qarabağ düyününün açılması  üçün 
real  şansm  yarandığına  işarə  idi.  Kerri  Kavanonun  açıqiamala-
A w b a y c u n  RespublİKasımn xarici siyasətinda
_______  
Ermənistan-Azarhaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişdsi
163

H .LM əm m ədova
rrnda  «bəzi  nəticələrin»  mühüm  regional  dövlət  statuslu  Iran 
höKuməti  itə  razılaşdırılmasma meylinin özünü  biruzə verməsi 
onu  göstərirdi  kİ,  MinsK  qrupunun  həmsədrləri  Ermənistan- 
Azərbaycan  münaqişəsinin  aradan  qaldmlması  istiqamətində 
real 
im K a n la n n  
yarandığı  halda  müvəffəqiyyət  əldə  olunması 
ü ç ü n  
təmsil  etdiıdəri  d ö v b tb rin   xarici  siyasi  raaraqlarına  hətta 
bir  qədər  yumşaq  yanaşılmasım  da  məqbul  sayırlar.  Elə  bu 
səbəbdəndir Kİ, V.TmbniKov Rusiyanm roluna qiymət verərıcən 
həmsədrlərin  nizamasalma  prosesində  mövqelərinin  bir-birin- 
dən  fhrqbnm ədiyini  bəyan  etdi:  «Rəqabət  aparmaq  yox,  six 
əməKdaşlıq etməK lazımdır» (72).
Florida görüşlərində diqqəti  çəıcən əsas məqamlardan biri 
də bu idi  Kİ. həmsədrlər Dağlıq Qarabağın nümayəndəbıinin də 
danışıqlar  prosesinə  cəlb  olunmasmı  vacib  arqument  Kİmi 
təqdim  etdilər.  H əm sədrbrin  aprelin  4-də  Ki-Vestdəıri  mətbuat 
Konfransm da  səfir  Kerri  Kavano  Tünriyənin  danışıqlar  masası 
arxasma otui'dulmasma münasibət bildirəncən bu məsəbyə dair 
ATƏT-in  mövqeyini  belə  açıqlamışdır:  «Biz  həmişə  demişİK 
Kİ,  Dağlıq  Qarabağm  nümayəndələri  də  bu  prosesə  cəlb 
olunm alıdır...  T üm yəyə gəlincə, T ü m y ə bu münaqişənin əha- 
tə  dairəsinə  daxil  olmayan  tərəfdir....  Bu  elə  münaqişədir  Kİ, 
TürKİyə  sərhədləri  yaxmltğmda  baş  verir,  laKİn  o,  damşıqların 
obyeıcti deyildir» (72).
Ki-Vest  samrnitindn  təqdim  olunan  format  həm  müna- 
qişə,  həm də MİnsK qrupu həmsədrləri tərəfınbu bu dövrə qədər 
qəbul edilmiş эп əlverişli və səmərəli variant idi.
Ki-Vest  sammitində  damşıqların gedişində  fixir ayrılıqla- 
rmdan  daha  çox,  mövqelərin  yaxmlaşmasma  meyl  nəzərə  çar- 
pırdı.  M ünaqişə  tərəfbri  sülhün  bərqərar  edilməsinin  zəruriliyi 
və  mümKünlüyü  barədə  Икгэ  tərəfdar  olduqlarım  bildirdibr. 
Həmçinin  sülh  prosesinin  sürətbndirilməsi  və  bu  işdə  beynəl- 
xalq təşKİlatlarm dəstəyinin zəruriliyi  önə çəKİldi.
164
Azi>rbaycım  RespublİKcısının xarici siyıısətittdə
Erımnistan-Aznrbcıycan  Dağlıq  Qarabağ münaqişzsi
M əlumdur  kİ,  Paris  prinsipbrinin  reallaşması  Ermənis- 
ta m  
yalnız işğalçı tərəf Kİmi yox, həm də geosiyasi  durumda da 
tƏKİəyə  bibrdi:  Mehri  dəhlizinin  Azərbaycanm  suveren  ərazisi 
Kİmi  tanmması  Ermənistanı  xarici  aləmo  sərbəst  və  arxaym 
şəıdldə  çıxa  bildiyi,  yeganə  yolunun  bağlanması  -   Iranla  sər- 
h ə d d i n i n   i t i r i l m ə s i   a n l a m m a   g ə lir  
və  o,  getdkcə bir-birinə hom 
geosiyasi,  həm  də  iqtisadi  KonteKsdə  stratebi  yaxmlığı  ib  
seçib n   üçlüyün  Azorbavcan-Gürcüstan  və  Tündyənin  əhatə- 
sində  qalmış  olardı.  Diqqətçəıcən  faıct  ondan  ibarətdir  Kİ,  həm 
faxtİKİ, həm  də  stratebi  maraqlar baxımmdan Azərbaycanı qane 
edən  Paris  prinsipbri  heç  də  Azərbaycanm  tƏKİifbri  əsasmda 
formalaşmamışdı.  Bu,  prezident  JaK  ŞiraKin  təıddlə  məsbhat 
gördüyü  həll  variantı  idi.  Ona  görə  də  buradan  beb  qənaətə 
gəlməK  olar  kİ,  artıq  MinsK  qrupunun  hər  3  həmsədri,  о  cüm- 
lodən  Fransa  da  Dağlıq  Qarabağ məsələsində  həmrəylİK  nüma- 
yiş 
e td irm ə K İə , 
obyeKtiv  mövqe  tutmaqla,  əslində,  ədabtin 
qələbəsinə  uyğım  siyasətə  üstünlüK  verir  və  onlar  tərəfindən 
veribn  təKİifbr  heç  də  əvəki  Kİmi  Ermənistanın  rnonafeyini 
təmin etməyə yönəlməyib.
Digər  tərəfdən,  həmin dövrdə Ermənistanda  R.Koçaryanın 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  həllinə  dair  yürütdüyii  siyasətə 
m üxalif olan  qüvvəbr  nəzərəçarpacaq  dərəcədo  fəallaşmışdılar. 
EKS-prezident  L.Ter-Petrosyanm  tərəfdarları  işğal  olunmuş 
ərazilər  amilindən  sui-istifadə  etməıdə  «пэ  müharibə,  nə  süllı» 
vəziyyotini 
y a r a t m ı ş   v ə  
qeyri-mibyən  siyasətin  təbsində  çaba- 
layan  Ermənistan  iqtidarını  Qarabağ  böhranmı  daha  da  gərgin- 
b ş d ir m ə K İ ə  
ittiham 
e d i r d i b r .  
ƏvvəİKİ  haKİmiyyət 
d ö v r ü n d ə  
xarici  işb r  naziri  işbm iş  D.Şahnazaryan  L.Ter-Petrosyamn  ad- 
ministrasiyasmda  işbm iş  türKşünas  A.Qriqoryan  Kİmi  polilo- 
loqlar  Robert  Koçaryanm  TürKİyə  və  Azərbaycanla  diplomatİK 
və  iqtisadi  münasibətbrin  pozulmasma  uyğun  xarici  siyasətini 
hətta milli xəyanət Kİmi  dəyərbndirmoKdən çəKİnmirdibr.
165

H.İ.M əm m sdova
2003-cü  ili  sentyabrm  8-də  isə Istanbulda işgüzar səl'ərdə 
olan  Azərbacan  RespublİKasmm  baş  naziri  Ilham  Əliyev  Tür- 
Kİyənin  höıcumət  başçısı  R.T.Ərdoğan  tərəfıüdən  təşıdl  olun- 
muş  rəsmi  qəbui  zamanı  öz  çıxışmda  Ermənistan-Azərbaycan 
rnünaqişəsinin  sülh  yolu  i b   aradan  qaldmlması  məsəbsinə  də 
toxımaraq  bu  istiqamətdə  h ə b   də  imKanlarm  tüKənnıədiyinə 
inamını  ifadə  etmişdi:  «Мэп  əminəm  kİ,  bu  m əsəb  i b   məşğul 
olan d ö v b tb r,  ATƏT-in MinsK  qrupunun həmsədrbri-  Rusiya, 
ABŞ,  Fransa  bundan  sonra  öz  fəaliyyətbrini  daha  da 
gücləndirəcəK  у э 
bizə  ədalətli  təxlifbr  təqdim 
edəcəKbr»  (10, 
11  sentyabr 2003-cü il).
BeblİKİə,  2003-cü  ilin  sonlarından  başlayaraq  MinsK 
qrupu  öz  fəaliyyətindəKİ  süstlüyü  və  səmərəsizliyi  aradan 
qaldırmağa, dalıa qəti və prinsipial mövqeyə tərəf meylbnməyə 
başladı.  MinsK  qrupunun  amerİKalı  yeni  həmsədri  postuna 
məhz  Azərbaycan  reallıqlan  i b   yaxından  tanış  olan,  ABŞ-m 
Xəzər  regionu  üzrə  səlahiyyətli  nümayəndəsi  olmuş  və  Вакь 
Tbilisi-Ceyhan  əsas  ixrac  boru  Kəmərinə  dair  m əsələbrin 
reallaşmasmda  yaxmdan  iştirax  etmiş  səfir  Stiven  Mənin  təyin 
olunması  da  (2004-cü  iliıı  aprelində)  göstərirdi  kİ,  Ağ  Ev 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  aradan qaldmlmasmda daha tə- 
sirli  tədbirlərin  görülməsini  istəyir.  Bu təyinatı