AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

IIIFƏSİL
ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN, DAĞLIQ  QARABAĞ 
MÜNAQİŞƏSİ REGIONAL GÜC MƏRKƏZLƏRİ İLƏ 
MÜNASİBƏTLƏRDƏ
3.1. Rusiya Federasiyası
XX 
əsrin  əwəliərindən  etibarən  soyuq  müharibə  döv- 
rünün sonlarmadəK beynəlxalq geosiyasi  səhnə İkİ böyüK güc -  
ABŞ  və  SSRİ  arasmda  dünyadaıa  strateji  ehtiyatlara  və  döv- 
lətiərə  nəzarət uğrunda gedən qlobal rəqabət meydanma çevril- 
mişdi  (238).  Bu  dövrdə  dünya  xəritəsi  k i   Ьоуйк  geostrateji 
vahidə  bölünmüşdü.  Bunlardan  birira  ABŞ,  digərınə  isə  SSRI 
nəzarət edirdi.  Laıdn  SSRİ-nin dagılmasmdan sonra MosKva öz 
geostratejı  meydanmı  itirdi  və  ABŞ-m  «Yeni  Orta  Şərq»  geo­
siyasi bazisı məKanma birbşdi (269, 269).
Xəzər neftinin ABŞ-a çatdmlması  Vaşinqton rəhbərliyini 
çox  maraqlandınrdı  (63).  SSRI-nin  dağılmasmdan  sonra  qalan 
coğrafi 
məKanda 
öz  mövqeyini  qoruyub  saxlamağa  çalışan 
Rusiyamn  isə  Qafqaz,  Bakanlar  və  Orta  Şərqi  əhato  edən  bu 
yeni  geosiyasi  bölgənin  heç  olmasa  bir  hissəsindr»  öz  təsir 
gücünü davam etdirmə səybri (458; 459;  460) Şimali  Qafqazda 
yaradılan  münaqişələr  noticəsində  xeyli  dərəcədə  zəiflədi 
(306).  Rusiyanm  bölgə  üzərindəKİ  təsir  gücünü  artırmaq  üçün 
ABŞ  və  onun müttəfıqbrinə  qarşı  Iranla birgə  fəaliyyət  göstər- 
т э к   cəhdləri  isə  ona  bu  m əsəbdə  arzu  etdiyi  qədor  к о т э к  
etmədi.
ABŞ  Rusiya  və  Iranın  bölgədəKİ  təsirini  эп  aşağı  soviy- 
уэуэ  salmaga çalışmaqla yanaşı,  Rusiya,  Çin və Fransamn  böl- 
gəyə  marağmm  artmağa  başlamasmdan  narahat  olıırdu.  Bu
114
Azzrbaycan RcspublİKasının xar’ıci siyasətində 
___________ Ertmnistan-Azarbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
rəqabətdən  isə  Апкага  yararlanırdı.  Vaşinqtonun  bölgədəxi 
siyasəti  baxımradan da TürKİyə onun  üçün rəqib yox,  hər hansı 
bir 
m əsəbdə  güzəştə  gedibrəK mtUtəfıqliyi  əldə ed ib   bilinəcəK 
bir ök əd ir (278).
Avropa Birliyində bu  sahədə  ortaq  bir xarici  siyasət yox- 
dur.  Ingiltərə 
Kİmi 
bəzi  ö k ə b r   ABŞ-la 
müttəfıqliyi  sayəsində 
bölgədə 
höK m ranlıqlarm ı 
davam  etdirə  bilirbr.  Almaniya  isə 
bu  yönümdə  gərgin  səybr 
göstərir 
və  bunun  TürKİyəsiz  müm- 
KÜn 
olmayacağım  anlayır.  Almaniyanın  müdafıə  naziri  Şarpin- 
qin  Tünciyənin  bir  sıra Xəzəryam,  Yaxm  Şərq və  B ak a n   ökə- 
brində  sabitliyin əldə  olunmasmda önəmii rol  oynadığım qəbul 
etməsi  Almaniyanm Yaxın  Şərq geosiyasi  bölgəsində mövqeyə 
maiİK  oimaq  arzusunu  göstərirdi.  Laran,  Almaniya  yenə  də  ge- 
cİKmişdir 
(269, 269-270).
ABŞ  Xarici  Işlər  Naziri  Ceyms  Веукег  1990-cı  ilin  av- 
qustunda  Körfəz  məsələsi  i b   bağlı  «N\u-YorK  Tayms»a  (30 
avqust  1990-cı  il)  verdiyi  müsahibəsində  bildirmişdi  Kİ,  əsas 
m əsəb  AmerİKanm  raənafeyi  üçün  həyati  önəm  daşıyan 
neftdir.
Körfəzdən  sonra  növbə  Xəzər  hövzəsi  enerji  ehtiyatla- 
rmın  bölüşdürülməsinə  çatdı.  BuradaKi  nett  və  təbii  qaz yataq- 
larmın  bölüşdürülməsi  üçün  gərgin  regional  və  beynəlxalq 
roqabət  başlandı.  Bu  rəqabətdə  ABŞ-m  əsas  rəqibi  bölgədə  эп 
güclü  təsirə  m alk   olan  Rusiya  Qafqazda  ctnİK  qrupları  bir-bi- 
rinə  qarşı  qoymaqla  böigəni  nəzarət  altında  saxlamağa  çalışsa 
da,  ƏKSinə,  onlarııı  radİKal  çıxışları  i b  qarşılaşdı  (63).
1994-1996-cı  ilbrdə  Çeçenistanla  apardığı  müharibəni 
dayandırmağa  məcbur  olan  Rusiya  Dağıstanı  qarışdırmağa 
çalışan  Basayev  tərəfdarlarımn  və  bir  qrup  vəhabinin  şəriət 
dövbti  qurmaq  cəhdbrinə  qarşı  mübarizə  aparmağa  çalışdı. 
Vəhabibrə  Səudiyyə  Ərəbistanı  dövbti  torəfindən  dəstƏK 
verilməsi  faKtı danılmazdır.  Н о т in  dövbtin  rəhbərliyinin və ya 
onlarm  tərəfdarlarınm  bu  dəstəyi 
у ег т эк  
mosəbsində  ЬкЬа-
115

H.İ.Məmmədova
şma  qərar  çıxardıqlarmı  deməK  olmaz.  Səudiyyə  Ərəbistanı 
höKumətinin  London  ilə  yaxın  əlaqələrinin  olması  bunun  arxa- 
sında  Vaşinqtona  qədər  gedib  çıxan  bir  əlaqənin  olduğum  dü- 
şünməyə əsas verir,
Xəzər  dənizində  uzun  bir  sərhəd  xəttinə  və  Azərbaycan 
neftinin  Rusiyaya  çatdırılmasmda  önəmli  гаэкапа  malix  oian 
Dağıstanın  Rusiya  üçün  пэ  qədər  önəmli  olması  məlumdur. 
Bəzi  dairələrdə  Çeçenistan  yolunu  itirən  Rusiyanın  bundan 
nəticə  çıxarması  və  Dağıstan  yolunu  da  təhlüKə  altmda  qoy- 
maması  barədə  xəbərdarlıqlar  edilirdi  (63;  460;  369).  Eyni 
zamanda,  Rusiyanm  bölgədəıd  təbii  müttəfıqi  oian  Iranm  başı 
isa öz daxili  problemləri və Tünriyə ilə qarışdırılırdı.
ABŞ  höKuməti  neft boru  xətləri  məsələsində  bir  ökədən 
asılı  qalmamaq  üçün  bir  neçə  alternativ  variantı  araşdırmağa 
başladı.  Bunların arasında Tünriyə,  Iran,  Qara doniz  sahiiiəri  də 
var  idi.  Neft  şirıcətbri  tərəfmdən  bunlardan  hansına  iistünlüK 
veribcəyinə  baxnıayaraq,  Vaşinqton  öz  milli  mənafebrinə,  re­
gional  və  beynəlxalq  stratej i  hesablarma  uyğun  olanla  əlaqələr 
yaratmagı  düşünürdü.  Konsorsiumun  İİK  rəhbəri  olan  Dr.Terri 
Adamsm bildirdiyinə görə, bir neçə variantın eyni vaxtda həya- 
ta Keçiriiməsı  «Qərb»in xeyrinə idi (490,  18-19).
Təxminən  140  milyon  barell  nefit  ehtiyatı  və  təxminən 
360  trilyon  Kub 
metrÜK 
təbii  qaz  ehtiyatı  olan  Xəzər  hövzəsi 
dünyada neftin qiymətləri yüKsəldiyinə  görə  beynəlxalq  sərma- 
yənin  diqqətini  cəlb  edirdi  (269,  271).  Rusiya  xətti  tez-tez  baş 
verən  münaqişələr,  anlaşılmazlıqlar  səbəbindən  əlverişli  olma- 
dığından  Azərbaycan  hÖKuməti  neftin  Gürcüstan  ərazisindən 
Qara  dənizə  daşmmasma  başlamaq  üçün  гткагйап  götiir-qoy 
etdi.  Vaşinqtonun  məqsədi  isə  bölgə  neftini  qısa  bir  vaxtda 
beynəlxalq  bazara  çıxannaq  deyil,  bu  eneıji  yataqlarmın ABŞ- 
m  dünya  hegemonluğunu  təhdid  edə  biləcəK  ökələrin  əlinə 
Keçməsinə raane olmaq idi.
116
Təxminən  2  milyon  dollar  məbləğində  maliyyə  sərf 
olunması  nəzərdə  tutulan  1.250  mil  uzunluğundaKi  BaKi-Cey- 
Ьщ   xotti  üçün  «Bechtel»  və  «Ceneral  Electric»  şirKƏtblnin 
yaratdıqlan  Konsorsium  inşa  plam  hazırladı.  Ən  vacib  təbiı 
bazarlardan  biri  Kİmi  səciyyəbndirilən  Türjciyə  də  höıcumət 
enerji  yatırımlarmda  beynəlxalq  sərnıayənin  tə b b   etdiyi  hü- 
ququ 
tənzim bm əbri  yaradaraq  boru  xəttinin  tkilm əsini  üzə- 
rinə  götürən  fırmalarm  etirazlan  qarşılığmda  m aneəbri  aradan 
qaldırmışdır.  Bütün  baxıınlardan  əhəmiyyətli  olan  Xəzər 
hövzəsi  enerji  ehtiyatlarmm  beynəlxalq  hegem onluq  yarışm- 
daKi  əhəmiyyətini  anlamadan  bölgədə  эп  gözlənilməz  zaman- 
larda  problem brin  hansı  səbəbdən  ortaya  çıxdığmı  anlamaq 
çətindir (269, 271).
B e lə lk b ,  Qafqaz  və  Xəzəryanı  bölgəni  öz  nəzarətində 
saxlamaq, beynəlxalq  Kapitalist sistemə  inteqrasiya 
etm əK  
üçün 
səy  göstərən  ABŞ  və  müttəfıqləri  bu  müddətdə  ortaya  çıxan 
çətinlklərə  qarşı  çıxa  ЫЬсэк  bölgənin  эп  əhəmiyyətli  ökələ- 
rindən  biri  olan  Rusiyanı  nəzarət  altma  salmağa  çalışırdı.  Va- 
şinqtoıı  mteqrasiya  prosesinin  önündə  duran  Rusiyanı  bir 
rnartcə 
Kimi 
aradan  çıxarmaq  üçün  əvvəlcə  bu  ö k əd ə  Qərb 
Kapitalizmi 
ib   öz  mənafebrini  bərabər  görən 
Kapitalist 
təbəqə 
yaratmağa  çahşırdı.  Bütövlikdə 
Keçmiş 
büroxratlardan  istifadə 
edibn  bu  əməliyyatda  böyüK  bir  məsafə  qət  edildi.  Bu  yeni 
təbəqə  sərmayə  qoyuluşundan topladığı  maliyyəni  Qərbin pay- 
taxt şəhərbrinə yönəltdi.
Bu  dövrdə  m üttəfiqbr  Şimali  QafqazdaKi  münaqişəbr- 
dən  MosKvaya  bir  xəbərdarlıq 
Kİmi 
istifadə  etməıdə  yanaşı, 
bütün  diqqəti 
rus  ordusunun  bölgədə  çətin  vəziyyətə  salınaraq 
ökədəK İ 
ə v v ə k i  təsirliliyinin  zəiflədilm əsinə yönəltməyi  və bu 
cür  bacanqsız  bir  ordunun  zərbə  endirməK  və  KeçmişdoKİ 
vəziyyətinə  qayıtmaq 
cəhdbrinə  hansısa formada mane  olmağı 
düşünürdübr.
Azərbaycan Respublmısının xarici siyasəfinda
_____________Ermənistan-Azarbaycan  Dağlıq  Qarabağ m iin aqipsi
117

H.İ. Mdmmado va
Bir  çox  dövlətlərin MosKvamn  QafqazdaKi  təsir  dairəsini 
daraltmağa  çalışması  ilə  yanaşı,  onun  Iran  və  Iraqla  iqtisadi 
əlaqələri  ABŞ-m bölgəyə  nəzarət  etməsi  ilə  zəiflədildi.  Ticarot 
sahəsində  Kİfayət  qədər  böyÜK  bir  zərərə  uğradılaraq  güzəşto 
getməyə 
məcbur edildi (269,272).
Rusiya  Federasiyası  höıcuməti  öz  neft  və  təbii  qaz 
istehsalma  Qafqaz  və  Xəzər  hövzəsindəıci  istehsal  və  daşmıa- 
dan  alacağı  payı  da  qataraq  dünya  bazarma  girməK  və  ö k ə  
iqtisadiyyatını  genişbndirməyi düşünəncən  (440),  ABŞ  rəhbər- 
liyi  Xəzər  neftini  öz  nəzarətində  saxlamaga  və  heynəlxalq 
bazarlarda 
məlum 
plan 
daxilində 
yayılmasının 
təşKİl 
edilməsinə  çalışırdı.  Xəzər  neftinin  ən  önəmli  rolu  isə  inKİşaf 
etmiş  iqtisadiyyatı  Yaxm  Şərq  neftinin  asılılığmdan  qurtara 
biləcəıc və dolayısx ilə burada böhranların baş verəcəyi təqdirdə 
altemativ  bir  iqamətgah  rolu  oynaya 
b i b c ə K  
potensiala  malİK 
olmasıdır (269, 272-273).
Xəzər  hövzəsinin  enerjı  ehtiyatlannı  dünya  bazarma  çı- 
xarmağın  əsas  istiqamətbrindən  biri  Çin,  kincisi  Türıciyə  idi. 
Bu  yönümdə  Rusiya  və  Iranın  birgə  fəaliyyət  cəhdləri  heç  bir 
nəticə vermədi,  bundan  sonra ABŞ  Iranla münasibətlərini  iruci- 
şaf etdirməyo  çalışaraq,  xüsusib  Almaniya  və  Fransaya  qarşı 
bölgədə yeni bir maliyyə rəqabətinə girdi  (269, 273).
BölgədəKİ  enerji  ehtiyatlan  üzərindəıd  regional  və  bey- 
nəlxalq  rəqabət  XXI  əsrin  geosiyasi  enerji  xəritəsini  və  bu 
rəqabətdə  yer  tutan  böyüK  d ö v b tb r  arasmdaıcı  hegemonluq 
məsəbsinin  istiqamətinin müəyyənbşməsinə  səbəb olacaqdır.
Bu  rəqabətbr  şəbəKəsindən  baxanda  Rusiyanm  Dağlıq 
Qarabağ  problem ib  bağlı  siyasəlinın  həyata  Keçirilməsinin  4 
m ərhəbsi  üzə çıxır:
- 
Rusiyanın Dağlıq  Qarabağ probleminin həllini 
tƏKrar 
öz 
эНпэ almaq təşəbbüsləri dövrü (aprel  1993 -  deıcabr  1994);
1 1 8
Azərbuycan Respublinasının xarici siyasətinda
,Ernwnistan-Azərbaycan Dağlıq  Qarabağ münaqişəsi
-  Rusiyanm  problemin  həlli  uğrunda  fəaliyyətini  ATƏT- 
in  MinsK  qrupu  çərçıvəsində  həyata  Keçirdiyi  dövr  (deıcabr 
1994 -d eK ab r  1996);
-  Rusiyanm  MinsK  qrupundaKi  fəaliyyətini  vurğulayaraq 
bunu  Qərb  dövbtbrinin,  xüsusib  ABŞ  i b   bölüşmə  məcburiv- 
yətində qaldığı dövr (deKabr  1996 -  mart  1999);
-  1999-cu  ilin  martından  sonrakı  dövr.  Bu,  Rusiyanm 
Dağlıq  Qarabağ  probleminin  həllində  üstünlüyü  öz  əlinə  alan 
ABŞ-ın  münaqişəni  həll  etməıc  fəaliyyətinə  mane  olmaq  üçün 
təşəbbiis göstərdiyi dövrdür (263, 295).
Münaqişənin  başlandığı  i k   dövrdən  siyasi  prosesbrin 
içərisində  olan  Rusiyanm  Dağlıq  Qarabağla  bağlı  məqsədi 
problemin  həll  məsəbsini  öz  əlində  saxlamaq  üçün  ATƏT-in 
fəaliyyətinin  qarşısını  almaq  (498),  MinsK  qrupuna  həvab 
edilmiş  həll  vəziyyəüni  geriyə  qaytarmaq  və  bu  problemdən 
istifadə  edərəK  Azərbaycanda  əvvəİK!  mövqeyinin  bərpasına 
nail  olmaq olmuşdur.  Bu siyasət çərçivəsinda  Rusiyanm  birinci 
addımı  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  ATƏT-in  MinsK  qrupu 
çərçivəsində  həilinə  tərəfdar  olan  Azərbaycana  öz  təsir  gücii- 
nün 
tüKənmədiyini  göstərməK  idi.  Bunu  sübut  etməK  üçün  RF 
höKuməti  4  aprel  1993-cü  il  Gəncə  qiyammı  və  Ermənistan 
hərbi  birbşm əbrinin  Azərbaycanm  Ağdam,  Füzuli,  Cəbrayıl, 
Qubadlı və Zəngilan rayonlarmm işğalmı bşKİl etdi  (263, 296).
Azərbaycanm  dövbt başçısınm  xarici  siyasət  üzrə  müşa- 
viri  Vəfa  Quluzadə,  MinsK  qrupunun  danışıqlannda  bu  işğal- 
larm  səbəbini  soruşareən,  erməni  təmsilçisi  «Dağlıq  Qarabağ 
ətrafinda  bir  növ  (ərazibri  işğal  edarəK)  təhlÜKƏSİzlİK  qurşağı 
yaratmaq  ideyasmı  ruslar 
iroli 
atıb  və  Azərbaycan  ərazibrmin 
işğalı 
onların yardımı 
ilə 
həyata 
K eçirilib» 
dcmişdir (161,  107).
1993-cü il  17 apreldən etibarən Rusiya vasitəçüİK məqsə- 
d ib  
tərəflər  arasında  atəşKəs  эЫэ  etməK  üçün  təşəbbüs  göstər- 
məyə  başlamışdır.  Bu  dövrdə  Ermənistanm  hücumları  davam 
edən 
zaman  1993-cü  il  15  apreldə  başlayan  MinsK  qrupu
1 1 9

H.İ.Məmmədova
dantşıqları  oıctyabr  1993-cü  ilin  sonuna  qədər  davam  etmiş, 
nəhayət,  heç  bir  nəticə  əldə 
edilməmişdir. 
Bu  zaman  paralel 
danışıqlar aparan Rusiya, vəziyyətdən istifadə edərəK təşəbbüsü 
əiə 
Keçirmiş, 
özünün  vasitəçiliyi  ilə  4-5  may  1994-cü  ildə 
BişKCKdo görüşən Azərbaycan və Ermənistan parlament rəhbər- 
b ri  və Dağlıq  QarabağdaKi  erməni  və azərbaycanh  icmalarmm 
təm silçibri  tərəfmdən  BişıceK Atəşıcəs  protoKoiu  imzalanmışdı. 
Həmin 
protoKola 
uygun 
olaraq 
9  may  Azərbaycan  və  Er- 
mənistan  Müdafiə Nazirltebri və Dağlıq  QarabağdaKi  separatçı 
erm ənibr  arasmda  abşKƏs 
anlaşması 
imzaianmış  və  12  may
1994-cü  ildə 
atəşKDS 
əldə 
edilmişdir  (509).  Rusiya  təmsilçisi 
V.Kazimirovun bıı atəşjcəsin  3 aylıq müddət üçün oldə edilməsi 
və  bu  müddətin  tərəibrin  təıcrarən  Rusiyanm  vasitəçiliyi  ilə 
həlli  istiqamətində  təKİifı  qəbul  edilmədi.  Çümci  Kazimirovun 
təKİifı  Rusiyanm  Qarabağ  problemindəKİ  düyünü  möhıcəm- 
btməK 
təşəbbüsündən başqa bir şey deyildi (161,  108).
AtəşKəso  dair  saziş  imzalandıqdan  sonra,  V.Kazimirov 
aprel  və  iyul  aylarında  tez-tez  BaKi,  İrəvan  və  Xanxəndinə  sə- 
fbriər edərəK görüşbr Keçirirdi.
1994-cü  ilin  iyulunda  bşəbbüsün  Rusiyanm  əlinə  ıceç- 
məsi  və ATƏT-lə  Rusiya arasmda problemin həlli  üçün  vasitə- 
çilİK  m əsəbsində  rəqabətin  yaranmasma  səbəb  olmuşdu  (512). 
Rusiyanm  problemin  həllindəıci  təşəbbüsimun  və  təıcbaşına 
sülhməramlı  qüvvə  göndərməsinin  qarşısını  almaq  üçün 
ATƏT-in  Səlayiyyətli  Məmurlar Komitəsi  1994-cü  il  16  iyulda 
münaqişə  bölgəsinə  yerləşdiribcəK  sülhməramh  qüvvəbrin 
çoxökəli  olmasmin  vacibliyi  məsəbsinə  dair  qərar  qəbul  etdi 
(263,  298).  Qərarda  bir  dövbtdən  bölgəyə  gedəcəK  sülhmə- 
ramlı  qüvvəbrin  say  həddi  mibyyənləşdirilirdi.  Bu hədd ümu- 
mi  sülhməramlıların  sayının  30  faizindən  çox  ola  bilməzdi. 
Həmçinin  vasitəçilk fəaiiyyətində rəqabətə  davam  gətirməK  və 
danışıqları  bir 
mərKəzdə 
toplamaq  üçün  1994-cü  ilin  deıcabrm- 
da  ATƏT-in  Budapeşt  Zirvə  Toplantısında  bir  sədrli  MinsK
120
Azvrbaycan  tiespubih-usinın xarici siyasətindj
Ermənistan-Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ m ün aqipsi
qrupu  daxilində  İKİli  həm sədrlk  sistemi  yaratmışdı  (513). 
ATƏT-in  Budapeşt  Zirvə Toplantısmda MinsK qrupu daxilində 
daimi  həm sədrlk  statusa  NATO  və  Rusiyanm  birgə  sülhmə- 
ramlı  qüvvələrmin  yaradılması  və  bu  qüvvəbrin  Dağhq  Qara- 
bağa yerbşdirilməsi  qərara almmışdı.  Bununla da АТЭТ Rusi- 
yaya  MinsK  qrupu  daimi  həm sədrlk  vəzifəsini  verərəK 
problemin  həllinin  ATƏT  çərçivəsindən  çıxmasma  və  Rusiya­
nm himayəsinə 
Keçməsinin 
qarşısım almağa çalışdı və ala bildi.
1995-ci  iliıı  fevralmda münaqişəni  həll  etməıc  üçün  danı- 
şıqlar  yenidən  MinsK  qrupu  çərçivəsində  MosKvada  k ili  həm- 
sədrliıc  sistemi  ib   davam  etdirildi.  Rusiyanm  danışıqlarda  dai­
mi  həm sədrlk  statusunda  iştiraıc  etmosi,  vaxtaşırı  olaraq  dəyi- 
şən  digər  həmsədrlərin  Qafqazda  strateji  m ənafebri  olmayan 
Isveçdən  və  1995-ci  ilin  aprelindən  etibarən  Finlandiyadan  ol- 
ması  MinsK  qrupu  çərçivəsində  danışıqlarda  Rusiyanm  təşəb- 
büsü  э1э  aimasma maneçilİK  törətmişdi.  Finlandiya  və  Rusiya­
nm  həmsədrliyi  dövründə  tərəflər  arasmdaıcı  damşıqlar  zamanı 
Rusiyamn  «BöyüK  Siyasi  Anlaşma»  təıdifi  irəli  sürülmüşdü. 
Bu  danışıqlarda  əsas  müzaKİrə  m əsəbbrindən  biri  Ermənistan 
ordusunun  işğal  etdiyi  Azərbaycan  torpaqlarmdan  çıxması  və 
azərbaycanlı  KöçKünlərin  öz уегЬппэ  qayıtması  olmuşdu  (386; 
426).  Naticəsiz  qalan  danışıqların  əsas  günahKarı  MinsK 
qrupunun  rusiyalı  həmsədri  V.Kazimirovun  olduğu  bildirilirdi. 
Rusiyanm  xarici  iş b r  nazirinin  diplomatİK  danışıqlarda  cr- 
m ənibri  istiqamətbndirdİKbri  barədə  Vəfa  Quluzadə  əsash  şə- 
Kildə  şərh  vermişdir  (386,  136-137).  Y.PrimaKov  1996-cı  ilin 
mayında  Вам  səfəri  zamanı  Azərbaycana  Dağlıq  Qarabağla 
damşıqlara  başlamağı  m əsbhət  görmüşdü.  Bu  məsbhəti 
Ermənistan  təmsilçisi  Libardiyanın  olduğu  Kİmi  tƏKrarlaması 
bu  prosesdə  Ermənistanm özünün  müstəqil  fiKİr yürütməK iqti- 
darmda  olmadığım  və  onun  müstəqil  addım  atnıasınm  qeyri- 
m ü m K ü n lü y ü n ü  
göstərməKdə idi  (386,136-137).
121

H.İ.Məmmədova
Rusiyanın  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  mü- 
naqişənin  ATƏT  çərçivəsində  həllinə  razı  olmaması  Qərb 
dövlətlərinin  MinsK  qrupunda  həmsədrliyini  qeyri-ciddi  qəbul 
etməsi  ilə  bağlı  idi.  Rusiya  rəsmiləri  məsələyə  bu  cür  yanaş- 
malannm  səbəbini  Qərb  dövlətlərinin  Qafqaz  problemlərinə 
yaxşı bələd olmamaları i b  izah edirdilər (386,  138).
1996-ci  ilin  debcabnnda ATƏT-in  Lissabon  Zirvə  toplan- 
tısmda  Rusiyanm  təşəbbüsü  ilə  əlaqədar  olaraq  Mİhsk  qrupu- 
nun  fəaliyyətinin  nəticəsiz  olduğu  qeyd  edildi.  Rusiya  bu  fəa- 
liyyətini  davam  etdirməK  üçün  Qərb  dövbtləri,  xüsusilə  ABŞ 
ilə  birgə  davam  etdirməyin  vacibliyi  təKİifı  ilə  üzləşdi.  Lissa­
bon Zirvə toplantısında MinsK qrupunun vaxtaşırı dəyişən həm- 
sədrlİK  statusu  ləğv  edildi,  daimi həmsədrliıc  sayı  üçə  çatdmldı 
və Rusiya ilə  bərabər,  ABŞ  və Fransa da həmsədrlİK  statusu ilə 
MinsK qrupuna daxil oldu (388).
Bundan sonra Rusiyanm MinsK qrupu daxilindəKİ təıcbaş- 
çılığı  digər  İkİ  dövlətin  iştıraKi  ilə  balanslaşdınldı,  Rusiya 
Dağlıq  Qarabağ  probleminin  həlli  danışıqlarmdara  üstün  möv- 
qeyini  itirmiş  oldu.  Münaqişəninin  nizamlanmasmda  Rusiya 
daha  istədiyi  Kİmi  deyil,  digər  İkİ  həmsədr  ö k ə   ib   bərabər 
şəKİldə hərəıcət etməli oldu.
Rusiya  əwəİKİ  dövrlərdəKİlərdən  fərqli  siyasət  yürüt- 
məyə  başladı.  LaKİn  yenə  də  bir  sıra  təKİifləri,  bütövlikdə 
MinsK  qrupu  üzvlərinin  razılığı  ilə,  qrup  təKİiflori  Kİmi  Azər- 
baycana qəbul etdirməyə çalışırdı.  MinsK qrupu  həmsədrlərinin
1998-ci ilin noyabnnda Azərbaycana səfəri çərçivəsində  «ortaq 
dövlət»  adlı  yeni  həll  variantı  irəli  sürüldü.  Bu  təıdif Azərbay- 
cana Dağlıq  Qarabağla üfıiqi  əlaqəni  qəbul  etdirən  anlaşmanın 
imzalanması deməx idi.  Rusiya Xarici  Işlor Nazirliyi tərəfmdən 
irəli  sürülmüş,  Qərb  dövlətlərinin  isə  razılaşdığı  bu  təKİifı 
ennənilər  mümKİin  hesab  etmiş,  Azərbaycan  tərəfı  isə  rədd 
etmişdi.  Rusiya  Ermənistanla  1997-ci  ildə  bağladığı  strateji 
tərəfdaşlıq  müqaviləsi  və  bu  ökəy ə  hədiyyə  etdiyi  1  milyard
122
Azərbayaın RespublİKasımıı xarici siyas?tində
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
dollarlıq  silahla  Ermənistana  arxa  olduğunu  göstərdi.  Heydər 
Əliyev  2000~ci  ilin  fevralında  ABŞ-a  səfəri  çərçivəsində  Ru- 
siyam  Ermənistana  lıədiyyə  etdiyi  1  milyard  dollarlıq  silaha 
görə tənqid etdi (156; 263, 300).
MinsK  qrupunun  Azərbaycan  ərazisinin  bütölüyünü  təh- 
İİİko 
altında qoyan  və Dağlıq Qarabağm dövlət statusu ilə çıxış 
etm əsinə  şərait 
yaradan  həmin  tƏKİifmdən  sonra  danışıqlar  da- 
lana dit'Diıdi.  Bu problemin həilinə  ABŞ-ın  təşəbbüsü i b   1999- 
cu ilin  marlında Azərbaycan və Ermənistan  dövlət başçılarmın 
Cenevrə  görüşündə  aydınlıq  gətirildi.  ABŞ-ın  təşəbbüsü  ib
1999-cu  ilin  martmda  başlayan  d ö v b t  başçılan  arasındaKi 
İKİtərəfli 
birbaşa  danışıqlar  fa s ib b rb   1999-cu  il  avqust  ayının 
sonuna  qədər  davam  etdi.  1999-cu  il  27  OKtyabrda  Ermənis- 
tanda 
parlament  davasında  Rusiya  Ermənistana  gözdağı 
verməK  üçün 
təşKİl  etdiyi  terrorla Dağlıq  Qarabağ  məsəbsində 
heç Kİmə güzəştə getməyəcəyini  nümayiş etdirdi  (511).
Rusiyanm  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  həllini  istəmə- 
məsini  sübüt  edən  faKtlardan biri  dn  о  idi  Kİ,  Azərbaycanla Er- 
mənistan  arasında  ərazi  mübadiləsinə  dair  ABŞ-ın  təKİifmdən 
narahat  olaraq  Ermənistanm  Meğri  bölgəsindo  Konsullııq 
açacağını bildirmişdi (263, 300).
Ermənistan  və  Azərbaycan  respublİKaları  arasmda  atəş- 
kəs  elan  olunmasmdan  xeyli  müddət  Keçməsinə  baxmayaraq 
münaqişə  tarəfbrinin,  eləcə  do  beynəlxalq  təşKİlatlarııı  Ermə- 
nistan-Azərbaycan,  Dağhq  Qarabağ  münaqişəsi  holə  də  həil 
edilməmişdir.  Çünxi  münaqişənin həllinə  müxtəlif maneələr öz 
tasirini  göstorir.  Bu  m anebr  sırasında,  bir  qədər  əvvəld.ə  qeyd 
etdiyimiz  Kimi,  Rusiya  amili  əsas  yer  tutur.  Azərbaycanm  ya- 
xm qonşusu və dünyanm böyÜK dövlətlərindən biri olan Rusiya 
Federasiyas)  Keçmiş imperiya  ənənəbrinə  sadiq  qalaraq  Cənubi 
Qafqaza,  xüsusib  Ermənistana  və  Azərbaycana,  müxtəlif 
vasitəbrlə  təsir  ednrəK  onları  öz  əhatə  dairnsində  saxlamaq 
siyasətini davam etdirirdi və davatn etdirməKdədir.
123

H.İ.M əmmədova
Rusiya  Cənubı  Qafqaza  dönməyə,  Azərbaycandaıa  haıci- 
miyyət  boşluğundan  istifadə  edərəK, 
Keçmişdə 
olduğu 
Kİmi, 
onun  niifuz  dairəsinə  daxil  olan 
bir 
əraziyə 
yerləşəcəK  
başqa 
qüw ələrdən ə w ə l hərəıcət etmoKb buraya yerbşmoyə çalışırdı. 
Bu  baxımdan  Rusiyanı  NATO-nun  genişbnməäi  də  çox 
narahat edirdi (272,  369).
Rusiyanın Azərbaycan Respublkasınxn müxtəlif bölgələrin- 
də 
separatçı  hərəkətləri  vaxtaşın  qızışdırması,  Rusiya  Federa- 
siyasında  yaşayatı  və  ya  orada  müvəqqəti  yaşaxnağa  məcbur 
edilmiş  azərbaycanlılann  taleyi  ib   bağlı  manipulyasiyaian,  sər-