AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

P R E Z İ D E N T   K İ T ^ Ä B X A N
ä
SI
Azərbaycun Respubtimsımn xarici siyasəlində
___ ________ Emmıistan-AzJrbaycan Dağlıq Qarabağ m ünaqipsi

H .İ.M əm m ədova
A zərbaycanm  İran  
Islam 
R espublikası ilə əlaqələri,  bu 
əlaqələrdə  Erm ənistan-A zərbaycan,  Dağlıq  Q arabağ   m üna- 
qişəsinin  yeri  m əsəbsinə  d air  tədqiqatlar  aparılsa  da  (110), 
onlarm  dairəsi e b  də geniş olm amışdır.
E rm ənistan-A zərbaycan,  Dağlxq  Q arabağ  m ünaqişəsi- 
nin  beynəlxalq  təşkilatlarla  m ünasibətlərdə  yeri  də  tarixi- 
politoloji  ədobiyyatda  miiəyyən  dərəcədə  öyrənilmişdir.  B u­
ra d a   bir  tərəfdən,  üm um iyyətb,  beynəlxalq  təşk ilatlar  və 
o rad a  Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arab ağ   m ünaqişə- 
sinə d air əsərb ri, digər  tərəfdən k o nkret beynəlxalq təşkilat- 
Iara  (B M T,  A TƏ T,  AŞ,  İK T   və  b.)  aid  əsərb ri  ayırm aq 
olar.  N .A x un do v   və  M .Q asım ovun  kitabı  A zərbaycanm  
beynəlxalq  təşkilatları  ib   əlaqəbrinə,  A .A bbasbəyli  və 
Ə .H əsənovun  tədqiqatı  isə  A zərbaycanm   beynəlxalq  və  re­
gional  təşkilatlar  sistem indəki  yerinə  həsr  edilm işdir  (7; 
297).  A .A bbasbəyli  və  Ə .H əsənovun  k itabınd a  A zərbaycan 
R espublikasm ın yürütdüyü xarici  siyasət çərçivəsində  BM T, 
A TƏ T,  N A T O   kimi  beynəlxalq  təşkilatlar  və  M D B ,  digər 
beynəlxalq  və  regional  q u ru m lara  bərabərhüquqiu  üzv  kimi 
inteqrasiy a  olunm ası  və  bu  təşkilatlarla  əm əkdaşlığm   müx- 
təlif  cohətləri  işıqlandırlım ışdır.  Əsərdə  regional  və  beynəl- 
xalq təşk ilatlan n  işində A zarbaycan d ö v b tin in  iştirakı və  bu 
təşkilatlar çərçivəsində Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq Qa- 
rab ağ   m ünaqişəsinin  sülh  yolu  i b   həll  edilməsinə  d air  veril- 
miş  təkliflər,  aparlım ış m ü zak irəb r təhlil  edilmişdir.  B u rad a 
D ağlıq  Q arab ağ   m ünaqişəsinin  həlli  məsələsinə  d air  dün- 
y anm  bir  sıra d ö v b tb rin in  m ünasibəti do araşdırılm ışdır.
R .M ustafayevin  “A zərbaycan  və yem  dünya”  (206)  və 
“A zərbay can   dövbtçiliyi”  (207)  əsərləri  A zərbaycan  Res- 
p ub likasm m   dövbtçiliyi  m əsəbsinə  həsr  edilmişdir.  M üəllif 
b u   əsərb rin d o   A zərbaycan  R espublikasm m   beynəlxalq  qu- 
rum lar  və  təşkilatlarla  əlaqələrindən  və  bu  ə la q ə b rin   mü- 
hüm   əhəm ivyət  kəsb  etm əsindən  bəhs  etmiş,  h a b e b   Azər- 
baycanm  dünya  ölkələri  və  beynəlxalq təşkilatlarla  perspek-
18
Azarbaycan Respablimsmut xarici siyasətində
Ermənistun-Azdrbaycan Dağlıq Oarabağ miinaqişasi
tivli  əm əkdaşlığına  dair  bəzi  təklif və tövsiyələr irəli  sürmüş- 
dür.  A zərbaycan  parlam entinin  beynəlxalq  təşkilatlarla  э1а- 
q ə b ri də xüsıısi araşdınlm ışdır (25).
E.Ə hm ədovun  iki  kitabı  isə  bilavasitə  Erm ənistan- 
A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ münaqişəsinin  beyııolxalq  təş- 
kilatlard a  müzakirəsinə  və  s.  m əsəblərə  aiddir.  Q n u n   «Er- 
m ənistanm  A zərbaycana  ləcavüzü  və beynəlxalq təşkilatlar» 
adlan an   k itab ı  (61)  giriş  və  üç  bölmədən  ibarədir.  Bu  k itab ­
da  A T Ə T -in  M insk  q ru p u n u n   yaradılm ası  və  fəaliyyətin- 
dən,  Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsi- 
nə  d air  B M T   Təhlükəsizlik  Şurasm m   işbrindən,  münaqişə- 
nin  A vropa  Şurası,  A vropa  Birliyi  və  İslam   K onfransı  Təş- 
kilatm da  m üzakirəsındən  bəhs  edilir.  M üəllif nədənsə  öyrə- 
n ib n   məsələlər  üzrə  nəticə  verməmişdir.  E .Ə hm ədovun  di- 
gər  kitabı  bıırada  ırəli  sürülmüş  m ə sə b b rə  -   m ünaqişənin 
A vropa  Şurası,  A vropa  Birliyi  və  İslam  K onfransı  Təşkila- 
tm da müzakirəsinə həsr edilmişdir (62).
Beynəlxalq  təşkilatlar  vo  bu  təşkilatlarda  Erm ənistan- 
A zərbaycan,  Dağlıq  Q arabağ  münaqişəsinə  dair  ümumi 
əsərlərb  bırgə,  BM T,  A TƏ T,  A vropa  Şurası  və  İK T   kimi 
təşkilatlarm   bu  vo  ya  digər  m ə səb b rin ə  dair  xüsusi  əsərbr 
də vardır.  F .A bbaszadə  BM T  m exanizm brinin  mübahisə  və 
m ü n aq işəb rin   aradan  qaldırılm ası,  idarəsi  və  həlli  üzrə  ləa- 
liyyəti,  H .R əcəbli  isə  BM T-nin  ixtisaslaşdırılmış  qurum - 
larını öyrənm işdir (298;  232).
A TƏ T-in və  onun  M insk  qrupunun  Erm ənistan-A zər- 
baycan,  D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsinin  həlli  üzrə  fəaliyyəti 
Ə .H əsənovun,  E.Ə m rahqızm m ,  R .Ə hərinin,  F.İsm ayılov və 
S.H əsənovun  kitab  və  m ə q a b b rin d ə   nəzərdən  keçirilmişdir 
(115;  116;  100;  318;  140).  A .G übliyeva isə  2007-ci  ildə Azər- 
baycan  R espublikasm m   A v ro p ad a  Təhlükəsizlik  və  Əmək- 
daşlıq  Təşkilatm da  iştirakm a  d air  namizədlik  dissertasiya 
müdafıə  etm işdir  (106).  İ.Şükürov  Budapeşt  samm iti  (475) 
və  Sülh  diplom atiyası  (477)  adlı  əsərbrində  Azərbaycan
19

H.LM əmm ədova
R espublikası  Prezidentiııin m üxtəlif görüşləri,  d an ışıq ları  və 
tədbirlərinə geniş yer vermişdir.
H .R əcəbli  və  V .İbayev  E rm ənistan-A zərbaycan,  D ağ- 
lıq  Q arab ağ   m ünaqişəsinə  dair  m üzakirələrdə  iştirak   edən 
digər  bir  beynəixalq  q u rum -A vropa  Şurası  h aq q ın d a  ayrıca 
k itab   nəşr  etdirm işdir  (233).  A .Ə bilov,  T.Əliyev,  N . K ari­
m ova, A.Vəliyev və b. əsərlərində A zərbaycanm  A v ro p a  Şu- 
rasın a qəbul  olunm ası,  onunla əməkdaşlığı məsələləri  tədqiq 
edilm işdir  (60;  309;  381;  254).  A zərbaycanın  beynəlxalq  təş- 
kilatlarla  əm əkdaşlığm a  dair  bir  sıra  k itab larııı  müəllifi 
V .İbayev  İslam   K onfransı  Təşkilatı  haqqm da  d a   xüsusi  ki­
ta b  nəşr etdirm ışdir (132).
M övzu  ilə  əlaqədar  o laraq   xarici  tarixşünaslıqda  d a 
m üəyyən  işlər  görülmüşdür.  O nlarm   içərisində  ilk  yerdə 
Türkiyə  tarixşiinaslığı  dayanır.  İşdə  Türkiyə  m üəlliflərindən 
K .G ü ru n u n ,  M .K oçaşm ,  N .S arıəhm ədoğlunun,  Y .K alafa- 
tm ,  N .G ül,  G .Ekici,  LÖzçelik,  A .D em ir,  A .A ttarin   tədqi- 
q atlarm d a n   və  b.  k itab lard an   istifadə  edilm işdir  (350;  277; 
291;  275;  270;  271;  272;  288;  265;  259;  315;  266).  İ.Özçeliyin 
“K a ra b a ğ   tarih i  ve  K arab ağ d a  erm əni  olayları”  k itab m d a 
(288)  Q arab ağ m   qədim   tarixinə  ekskurs  edilir,  Q arab ağ m  
ta rix   boyu   geostrateji  və  geopolitik  m övqeyindən  bəhs 
olutıur,  E rm ənistanm   A zərbaycanm   bu  bölgəsinə  ərazi  id- 
d iaları  və  e rm ə n ib rin   etnik  təmizləmə  siyasətinə  to x u nulur. 
Baş  verən  hadisələrə  dünya  ictim aiyyətinin  və  böyük  döv- 
lə tb rin  laqey d m ünasibətlərinə narazılıq bildirilir.
N .G ül  və  G .Ekicinin  «A zərbaycan  və  Türkiyə  i b   bit- 
т э у э п   q a n   davası  istiqam ətində  E rm ənistam n  xaricı  siya- 
səti»  adlı  m ə q ab sin d ə  (272)  R usiyanın  Q afq aza  dönm ək, 
b u ra d a   keçm iş  nüfuzunu  Ьэгра  etm ək  üçün  yürütdüyü  foa- 
liyyətdən,  elocə  də  bu  region  dövlətinin  «D ağlıq  Q arab ağ  
pro b lem i» n d ən   hərtərəflı  istifadə  etm əsindən  bəhs  edilir, 
E rm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  problem inin  həlli 
i b   b irb aşa  m əşğul  olan A TƏ T-in  fəaliyyətinə m ünasibət  bil-
20
Л и г  buy ı an Respublimsımn xarici siyasətində
Evmdnistan-Azərbaycan  Dağlıq Qarabağ miinaqişəsi
dirilir.  N .G iilün  «Azərbaycan  vətandaşlığından  E rm ənistan 
d ö v b t  başkanlığına:  Robert:  K oçaryan»  (270)  və  «Yüzyilin 
BaşJanğıcmda  H aydat  (ermənilərin  davası)»  (271)  əsərlərin- 
də  D ağlıq  Q arabağ  problem inı  yaradan  süni  səb əb b rə  və 
E rm ənistanm   irticaçı  siyasətinə  toxunulur.  Bu  tədqiqatlar 
içərisində  son  dö v rb rd ə  nəşr  olunan  «K arabağ  savaşı: 
siyasi-hiikuki-ekonom ik  analiz»  kitabı  (2008)  problem lorin 
qovuluşu,  faktik  bazası  və  nəticələrilə  diqqəti  cəlb  edir 
(276).  D örd  bölmədən  ibarət  olan  bu  kıtab d a  D ağlıq  Q ara- 
bağ  münaqişəsmin  tarixinə  nəzər  salmmış,  m ünaqişənin  si- 
yasi  və  hüquqi  tərəfləri,  iıısan  haqları  baxım m dan  təhlili, 
Q arabağm   iqtisadiyyatı  və  m üharibənin  iqtisadi  təsiri  kimi 
problem  araşdırılm ışdır.
Erm onistan-A zorbaycan,  D ağlıq  Q arabağ münaqişəsi- 
nin  tarixi  k ö k b ri,  erm əm lərin  Şimali  A zərbaycan  to rp aq - 
larına  köçürülməsi,  R usiyanm   m ünaqişənin  həllindəki  rolu 
və b.  m əsələbr R usiya tarixşünaslığm da d a əks  olunm uşdur. 
Bu məsələlər üzrə S.Qlinka,  V.Veliçko,  N .Şavrov,  V .Q urko- 
K ryajin,  V .K azim irov və  b.  müəlliflərin əsərlərindən ıstifadə 
edilmişdir (342;  330; 471;  349;  375).
D issertasiya  işində  ABŞ  müəlliflərindən  T.Svietoxovs- 
ki, C.  və K .M akkartilər, S.U im z və b. əsərb rin ə də yer veril- 
m işdir  (453;  390;  243).  Taıım m ış  A m erika  alimi  Z.Bjezins- 
kinin  k itabm da  böyük  dövlətlərin  region  m araq ları  təhlil 
edilmiş,  m araqb  m ülahizəbr söylənilmişdir (329).
Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  miinaqişə- 
sinin  tarixi  kö k b ri,  on u n   m ərhələbri,  m üasir  vəziyyətiııə 
dair  E rm ənistanda  və  ounn  sərhədbrindən  kənarda  erməni 
m üəllifbri  tərəfindən  xeyli  k itablar,  m ə q ab lər  nəşr  etdiril- 
mişdir.  Bu  kitab   və  m əq ab lərd ə  m ünaqişənin  tarixi  təhrif 
edilmiş,  əsas  diqqət  erm ən ib rin   m ənafebrm in  təbiiğinə  yö- 
nəldilmişdir.  İşdə  erməni  müəlliflərimn  əsərb ri  də  nəzərə 
almmjş  (423;  378;  407;  403;  341;  466;  299;  495;  414;  418; 
447) və tənqidi  şəkildə istifadə olunm uşdur.
21

НЛМяттэйо va
Beləliklə,  mövzunun  öyrənilməsi  səviyyəsmdən  aydm  
olur  ki,  onun  bəzı  məsələlərinin  tədqiqat  obyekti  olm asına 
baxm ayaraq kompleks  şəkildə araşdınlm am ışdır.
Tədqiqat  işində  problem in  hərtərəfli  öyrənilməsi  üçün 
geniş  mənbə  bazası  yaradılmışdır.  İşin  m ənbə  bazası  içə- 
risində  ilk  yerdə  ulu  öndər  H eydər  Əliyevin  A zərbaycan 
Respublikasının  xarici  siyasətinə,  о  cümlədən  E rm ənistan- 
Azərbaycan,  D ağbq  Q arabağ  münaqişəsinə  d air  çıxışları, 
nitqbri, bəyanatları, müsahibələri, m əktub, m əruzə və  b.  Sə- 
nədləri  tutur.  Bütün bu sən ədbr xronoloji ardıcıllıqla «M üs- 
təqilliyimiz əbədidir» adlı fundam ental çoxcildlikdə  (buraxı- 
lışa məsul  akadem ik R.Ə.M ehdiyevdir)  nəşr  edilmişdir.  Hə- 
ləlik  bu  nəşrin  1993-cü  ilin  iyun  ayından  2000-ci  ilin  iyul 
ayına  qədər  olan  dövrü  əhatə  edən  iyiımi  səkkiz  k itabı  işıq 
üzü  görmüşdür.  Heydər  Əliyevin  dissertasiya  m övzusu  üzrə 
hər bir çıxış,  nitq və s. m aterialları xronoloji-problem  istiqa- 
mətində  sistem bşdirilm iş  və  tədqiqata  cəlb  edilm işdir.  Bu 
materiallar  içərisində  Heydər  Əliyevin  23-24  fevral  2001-ci 
ildə Dağlıq Q aıabağ probleminə dair Mılli Məclisdə keçiribn 
müzakirələrdə  çıxışı  xüsusi  yer  tutur.  H eydər  Əliyev  böyük 
dövlət  adam ına  və  dahi  şəxsiyyətə  məxsus  m üdrikliklə  Er- 
mənistan-Azərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  m ünaqişəsinin  tari- 
xini, mahiyyətini, onun həlli sahəsində görübn  iş b ri iimumi- 
bşdirm iş,  perspektiv  üçün  böyük  tarixi  əhəm iyyətə  m alik 
olan  baxışlarını  ifadə  etmişdir.  H eydər Əliyev  M illi  M əclis- 
do  yekun  nitqinin  sonunda  demişdir:  «Milli  M əclis  iki  gün 
bu  m əsəbni  müzakirə  etdi  və  gələcəkdə  əldə  o lu n an   hansısa 
bir  müsbət  hadisə  ib   əlaqədar  Milli  Məclisə  m əlu m at  verə- 
сэуэш.  Bir  də  deyirəm,  danışıqlar  aparm aq  işin  birinci  his- 
səsidir. A m m a nəyəsə nail olm aq əsas hissəsidir, ikinci hissə- 
sidir.  Əgər  hansısa  bir  razılığa  golsəm,  hansısa  m ən  başa 
düşdüyüm,  mənim  nöqteyi-nəzərimdən  bizim   üçün  qəbul 
olunası  varianta  razı  olsam,  m ü tb q   o nu  M illi  M əclisin 
müzakirəsinə  verəcəyəm.  Əgər  M illi  Məclis  razı  olm asa,
22
Azərbaycan Respublinasımn xarici siyasətindd
Ermdnistun-Azdrbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
mən  Milli  Məclissiz  heç  bir  şey  etməyəcəm.  F ikrim   b eb d ir 
ki,  əgər  M illi  Məclis  hansısa  bir  təkliflə  razı  olsa,  ondan 
so n ra  b u n u  xalqın  m üzakirəsinə verməliyik.  X alqsız  heç  bir 
şey  etməməliyik.  M ən  həyatım m ,  dcmok  o lar  ki,  çox  böyük 
hissəsini  b u   işə  həsr  etmişəm  və  b undan  sonra  da  m ənim  
üçün A zərbaycan xalqınm  q arşısm da x id m ətb rim  sahəsində 
bu n dan   vacib  heç  bir  vəzifə  yoxdur»  (10,  25  fevral  2001-ci 
il).  H eydər  Əliyevin  xarici  siyasət xəttinə,  Erm ənistan-A zər- 
baycan,  D ağlıq  Q arab ağ   m ünaqişəsinin  həllinə  d air  sənəd 
və  m ateriallar,  onlarm   tem atik  topluları  da  nəşr  edilmişdir 
ki,  təd q iq at zam anı o n lar da nəzərə almmışdır.
«A zərbaycan  beynəlxalq  abm də»  nəşrində  (14;  15;  16; 
17;  18;  19)  rəsmi  d ö v b t  agentliyi  olan  AzərTac-ın  m aterial- 
larm dan  istifadə  ed ib rək   A zərbaycanın  beynəlxalq  aləmdə 
təmsil olunm asına dair m ateriallar toplanm ışdır.Bu m aterial­
lar,  əsasən,  Heydər  Əliyevin  2001-ci  ildəkı  xaricı  səfərbrinə 
həsr edilmişdir.  K itab d a H eydər Əliyevin A zərbaycam n ərazi 
biitövlüyünün,  d ö v b t  müstəqilliyinin  əbədi  və  dönməzliyinin 
təmin edilm əsib bağlı olan D ağlıq Q arabağ problem inin həlli 
yolunda  gördüyü  işb r  işıqlandırılmışdır.  Ümummilli  liderin 
müxtəlif  şəviyyəbrdə  keçirilmiş  ikitərəflı  və  çoxtorətlı  danı- 
şjqlarm da,  ATƏT-in  sədrləri,  M insk  qrupuna  daxil  olan 
ABŞ,  F ransa,  R usiyadan  olan  həmsədrləri,  h a b eb   bir  çox 
başqa  dövlət xadim bri ib  görüşbrindo,  digor rosmi dam şıqla- 
rında  D ağlıq  Q arabağ  problem inin  prioritet  m əsəb  kimı  ön 
sırada durm asına dair m ateriallar toplanmışdır.
H eydər  Əliyev siyasi kursu n u  uğurla  davam   etdirən  və 
o nu  d aha  d a   zənginləşdirən  İlh am   Əliyevin  A vropa  Şurası 
P arlam ent  A ssam bleyasm da,  Baş  nazir  vəzifəsində  və  prezi- 
dentlik  dövründə  Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ 
m iinaqişəsinin  həlli  sahəsindəki  gərgin  fəaliyyətinə  d air  sə- 
nədlər  də  işin  mənbə  bazasm da  xüsusi  yer  tu tu r  (11;  13;  94; 
95;  96;  97;  98;  306).
23

H.İ.Mdmmədova
М эпЬ э  bazasınm   başlıca  qruplarm dan  biri nəşri  Azər- 
baycan  R espublikası X arici İşlər Nazirliyi  tərəfm dən həyata 
keçirilən  A zərbaycanm   xarici  siyasətinə  d air  sənədlər  məc- 
m uəsidir  (37;  38;  39;  40;  41;  42;  43;  44;  45;  46).  S ən ədb r 
m əcm uəsi illər üzrə çap olunduğundan hər b ir ilə d air (2004; 
2005; 2006; 2007 və 2008-ci illər) bütövlükdə xarici  siyasət, о 
c ü m b d ən   xarici  siyasət  xəttində  Erm ənistan-A zərbaycan, 
D ağlıq  Q arab ağ   münaqişəsinə  dair  m ühüm   sənəd  və 
m a teria llarla  tanış  olm aq  mümkündür.  H ər  bir  i b   dair 
sənədlər  m əcm uəsinin  müqəddiməsində  g ö rü b n   iş b r   qısa 
şəkildə  təhlil  edilmiş,  nailivyət  və  uğurlar  m üəyyənbşdiril- 
raişdir.  Bütün  m üqəddimolərdə  Erm ətıistan-A zərbaycan, 
D ağlıq  Q arab ağ   m ünaqişəsinin  həllinə  d air  sənəd  və  mate- 
rialların   təhlilinə  xüsusi  yer  verilmişdir.  2004-cü  i b   aid  sə- 
nədlər  m əcm uəsinin  m üqəddiməsində  deyilir:  «İ1  ərzində 
A zərbaycan  diplom a tiyasınm  Erm ənistan-A zərbaycan,  Dağ- 
lıq  Q arab ağ  münaqişəsinin Azərbaycanın suverenliyi və ərazi 
bütövlüyü  çərçıvəsində  sülh yolu ilə  həllinə yönəlm işdir.  Bü- 
tü n   beynalxalq  to p lan tılard a  ilk  növbədə  Erm ənistanm  
A zərb ay can a  qarşı  təcavüzünü  önə  çəkən  P rezident  Ilham  
Əliyev  2004-cü  il  sentyabrm   23-də  BM T  Baş  M əclisinin  59- 
cu  sessiyasm da  çıxış  edərək  bu  məsələni  B M T-nin  ali  tribu- 
nasın d an   b ir d ah a  dünyam n diqqətinə çatdırm ışdır.  2004-cü 
il  A zərbaycanm   və  Erm ənistam n  d ö v b t  başçıları  və  xarici 
iş b r   n a z ir b r i  səviyyəsində  gö rüşbrin  fəallaşm ası  i b   əla- 
m ətdar  olm uşdur.  29  oktyabr  2004-cü  il  tarixində  B M T  Baş 
M əclisi  «A zərbaycanın  işğal  olunm uş  ərazilərində  vəziyyət» 
adlı  bəndi  özünün 59-cu sessiyasının gündəliyinə salm ağı qə- 
ra ra   a ld ı...»   (37,  3).  Bebliklə,  A zərbaycanm   xarici  siya- 
sətinə  d a ir  fund am en tal  sənədlər  məcmuəsi  problem in  hər- 
tərəfli  öyrənilm əsində,  onun  tarixi  xronologiyasm m   müəy- 
yənləşdirilm əsində  əvəzsiz  rol  oynayır.  B ununla  birgə  işdə 
A zərbaycan  R espublikası X arici  İş b r  nazirliyinin  cari  arxiv 
m aterialların d an  d a  istifadə edilm işdir (32;  33). Erm ənistan-
24
A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  münaqişəsinin  m üxtəlif  as- 
p e k tb rin in   işıqlandırılm ası  üçün  Azərbaycan  Respublika- 
sının  X arici  İş b r  N azirliyinin  nəşr  etdirdiyi  «D iplom atiya 
ab m i»  ju rn alm d a dərc olunm uş rəsmi sən əd b r və arxiv ma- 
terialları d a elmi dövriyyəyə cəlb edilmişdir.
Beynəlxalq  hüquqi  sənədbr,  hüquqi-norm ativ  aktlar, 
ikitərəfli  münasibətlərə  dair  sənəd  və  m ateriallar  toplusu, 
beynəlxalq  təşkilatların  və  ebcə  də  BM T-nin sənədləri  (433),
о  cüm bdən  Baş  Assam bleyam n,  Təhlükəsizlik  Şurasınm, 
beynəlxalq  hüquq  kom ıssiyasm ın,  insan  hüquqları  komissi- 
yasınm ,  insan  hüquqları  üzrə  üm um dünya  konfederasiya- 
sm ın  rəsmi  sənədbri,  həm çinin A T Ə T -in  sən ədbri,  A vropa 
Ittifaqınm   sən ədbri,  A vropa  Şurasınm   sənədbri.  müqavi- 
lə b r,  saziş,  deklarasiyalar,  bir sıra d ö v b tb rin  rəsm i şəxsləri- 
nin  dövrü m ətb u atd a  çap  e d ib n   məruzə,  çıxış,  müsahibələri 
və s.  işin m ə n b ə b ıi içərisində mühüm yer tutur.
E rm ənistan-A zərbaycan,  D ağhq Q arab ağ   münaqişəsi- 
пэ  və  onun  nizam a  salınm ası  ib   birbaşa  məşğul  olan 
A TƏ T-in  M insk  q ru p u n u n   rəsmi  sənədləri  (bəyanat  və  s.) 
əsərin  yazılm asında  m ühüm   rol  oynam ışdır.  Bu  baxım dan, 
v a x tib   A TƏ T-in  M insk  q ru p u n u n   həm sədri  olmuş  C on 
M areskanın m üsahibobri (504) d ah a diqqətəlayiqdir.
T əd q iq at  zam am   B M T-nin  və  AŞ-nin  nizam nam əb- 
rindən  (421),  A TƏ T-in  «Helsinki  aktı»  (1975-ci  i l ),  (363), 
«Paris  xartiyası»  (1990-cı  il)  (514),  «Istanbul  xartiyası» 
(1999-cu  il)  (461),  N A T O -nun  «Sülh  nam inə  tərəfdaşlıq» 
p roqram ı  (214) kimi sənədbrdən də istifadə olunm uşdur.
Problem in  tədqiq  olunm asında  Erm ənistan-A zərbay- 
can,  D aglıq  Q arabağ  münaqişəsinin  nizama  salınm asında 
əsas  rol  oynayan  beynəlxalq  təşkilatlardan  biri  kimi  A TƏT- 
in  Lissabon  sammitinə,  sam m itdə  A zərbaycan  diplom atiya- 
smın  qazandığı  uğurlara  həsr  edilmiş  «Lissabon  samm iti-
A ısrbaycan Respublimsının xarici siyasatində
_____________Ermdnistan-Azərbaycun Dağlıq Qarabağ münaqişdsi
25

H.LMəmmədova
96»  adJı  kitab  (1625)  da  istifadə  edüm iş  m ənbələr  sırasına 
daxildir.
Erm ənistan-A zərbaycan,  D ağlıq  Q arabağ  m ünaqişə- 
sinin  tarixi,  m ə rh ə b b ri  və  s.  b u   kimi  m əsəbləri  əks  etdirən 
sənəd  və  m ateriallar  toplusu  (301;  217;  382;  455;  408;  53; 
314) d a m ənbə bazası içərisində xüsusi yer tutur.
Beynəlxalq  münasibətlərə dair Azərbaycan R espublika- 
sında  vo  xarici  ölkəbrm   m ətbuat  orqanlarında,  internet  so- 
hifəbrində işıq üzü görmüş siyasi, tarixi, nəzəri və hüquqi ma- 
teriallardan əsərin yazılmasmda geniş istifadə olunm uşdur.
D övri  m ətbuatdakı  rəsmi  xəbərlər,  inform asiya  agent- 
lik b rin in   elektron  poçtundakı  m ateriallar  və  digər  kütləvi 
inform asiya  vasitələrinin  m ühüm   m əlum atları  əsərin  məııbə 
bazasm ın  tərkib  hissəbrindəndir.  A zərbaycan  R espublika- 
smm  «A zərbaycan»,  «Xalq»  qəzeti,  «R espublıka»,  «Yeni 
A zərbaycan»,  «EXO»,  «Zerkalo»,  həm çinin  R usiyanm  
«Izvestiya»,  «N ezavisim aya  qazeta»,  ABŞ-m  «V aşinqton 
post»,  «N yu-Y ork  tayms»,  Türkiyənin  «M illiyyət»,  «Sa­
bah» və s.  dövri n əşrbrinə də m üraciət edilmişdir.
26
Azdrbaycan RespuhlİKasının xarici siyasstindz
Erımnistan-Azsrbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişssi
I FƏSİL
ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN, DAĞLIQ  QARABAĞ 
MÜNAQİŞƏSİ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ 
XARİCİ  SİYASƏTİNİN İLK DÖVRÜNDƏ
1.1. Erməmstan-Azərhaycan, Dağlıq Qarabağ 
münaqişəsinin tarixi kökləri və mahiyyəti
Ermənilər  xristian  dininə  mənsubiyyətbrindən  istifadə 
edorəK  (163)  “BöyüK  Ermənistan”  yaratmaq  xülyasmı  “reallaş- 
dırmaq”  fııcrinə,  əsasən,  XVII  əsrdən  düşmüşlər  (144).  Bu  mə- 
səb   İİ
k
 
növbədə  öz  xristianlıq  missiyasını  Şərqə  doğru  geniş- 
ləndirməK 
məqsədi güdən Roma papasmm istəyinə,  sonralar isə 
Şorq  siyasəti  yeridən  Avropamn  və  Qafqazda  möhkəmlənmək 
siyasəti  yürüdən  Rusiyanm  istəyinə  uyğun  gəlirdi  (150).  Bu 
məsəblərdə  xristian-erməni  Kartmdan  istifadə  ettnəK  эп  əlve- 
rişli üsul idi (163).
Yeri  gəlm işıan,  Rusiya  imperiyası  tərəfındən  Cənubi 
Qafqaz  istüa  olunana qədər  Azərbaycan  xanhqlarmm  ərazisin- 
də  yaşayan  xristian  əhali,  əsasən  ermənibr,  bu  ərazilərdə 
yaşayan 
saKİnbrin 
az   bir  hissəsini  təşKİl  edirdi  (425).  Qarabağ 
xanlığmda  yaşayan  12  min  ailədən  yalnız  2,5  mini  xristian  idi 
Ki, onlarm da çoxu mənşəcə erməni  deyil, alban id ib r (164).
Erməni  Keşişi  T.Geğemyans  “Erməni  hərəKatmm  taıixi” 
əsərində  yazırdı:  “Məhz  Şərqə  əl  uzatmağa çalışan avropalılar, 
İI
k
 
növbədə  Roma  papasmm  KatolİK  missionerbri  XVI-XVII 
əsrbrdə  KilİKİyadan  Irana  KÖçərəıc  buradaıcı  erməniləri  də  din 
atəşinə  salmağa başladılar” (İqtibas götürülmüşdür:  230).
Dini  m issionerbr  Avropadan  göndəribn  pullarla  Şərq 
öİKəbrində  yaşayan  ermənilər  üçün  xəstəxanalar,  məıctəbbr 
açır,  xolvəti  mətbəələr  düzəldir,  gizü  təşıdlatlar  yaradır  və
27

H. İ.Məmmado va
onların  vasitosi  ilə  avara  camaatı  və  ruhanilərin  bir  çoxunu  öz 
nüfuzları  altma  alırdılar  “M əqsədbri  isə  Şərq  xristianlanm,  о 
cümlədən  erməniləri  papanm  nüfuzuna  tabe  etdirməK,  bundan 
ıstifadə  edoroK  Avropa dövbtbrinin  əllərmi  islam  məmbıcətlə- 
rinin qibləgahına uzatmaq idi” (230).
Məlum  olduğu Kİmi,  artıq  XVII-XVIII  əsrbrdən  başlaya- 
raq  Yaxın  Şərqin islam dövbtbrinin, xüsusib də Iran və zəifb- 
miş  Osmanlı  imperiyasımn torpaqlannı  ələ  KeçirməK  üçün  fəal 
istilaçılıq  siyasətinə  başlayan  qərb  d ö v b tb ri  bu  ərazibrə  mü- 
d a x ib b rin in   reallaşdınlmasmda  burada  yaşayan  xristianlarm, 
i k   növbədə  isə  erm ənibrin  Köməyinə  arxalanırdılar  (290).  Bu 
məsələdə  din  qardaşlarmm  “problemlərini  həll  etməıc”  onlara 
“yardım etməK”  məqsədilə fəaliyyətbrini  gemşbndirirdilər. Bu 
sahədə  Ingiltərə,  Fransa  və  çar  Rusiyası  daha  çox  fəallıq 
göstərirdi  (294).
Qeyd  etməK  lazımdır  Kİ,  Rusiya  lıəb   XVIII  əsrdən  Qaf- 
qazı  öz  təsiri  altında  saxlamaqla  iqtisadi  maraqlarını  təmin  et- 
т э к  üçün daha böyüK nıyyətini m üxtəlif üsullarla reallaşdırma- 
ğa  çalışırdı  (336).  Bunun üçün  Rusiya  iıöKuməti  öz  nüfuz  dai- 
rəsinə  daxil  etdiyi  bölgsiərdə  imperiyanm  siyasi  təsir  gücünü 
göstərirdi.  Rus  çarizminin  “Isti  dənizbr  uğrunda”  arzusunun 
reallaşdırılması  onun  planlannm uzaq nəticəsi  Kİmi  nəzərdə tu- 
tulmuşdu.  Bu  niyyətini  həyata  KeçirməK  üçün  Rusiya  i 1 к  növ- 
bədə  Qafqaza  yiyəbnməKdən  başlamağı  planlaşdırırdı.  Bunım 
üçün  imperiya  siyasətinə  “yararlı”  olan  “erməni  Karti'nm 
mühüm  rol  oynayacağı  rıəzəro  almmışdı  (101).  Erraənibrdən 
Qafqaz  siyasətində  istifadə  etməyə  iİK  maraq  göstarən  I  Pyotr 
imperiyanm  “Şərq  m əsəbsini”  “Erməni  m əsəbsi”  i b   bir  məc- 
raya yönəltdi.  Bu  isə  birinci  növbədə Rusiyanm  Qafqazda geo- 
siyasi  maraqlarını  həyata  KeçinnəK,  regionda  müstəmbK9çilİK 
siyasətinin real bazasım yaratmaq təşəbbüsü idi (143).
28
Azərbayean Respııblinasımn xarici siyasətindz
Ermmistan-Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ nıünaqişəsi
XVIII  əsrdən  Qafqazı,  о  cüm bdən  Cənubi  Qafqazı  ələ 
KeçirməK  üçün  geniş  hərbi  fəaliyyətə  başlayan  Rusiya  XIX 
əsrin birinci yarısmda buna nail oldu (250).
Rusiyanm  Qafqazdaıcı  geosiyasi  maraqlanmn  həyata  ке- 
çirilməsi  üçün  ideoloji  zəmin  yaratmış  I  Pyortrun  simasında 
Rusiya  tərəfmdən  tamnmış  və  dəsbKİənmiş  “Qarabağ  erməni- 
brinin qotiyyətli azadlıq hərəıcatı” osas rol oynadı  (205).
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabag  münaqişəsinin 
geosiyasi  KöKİərindən  danışarKən  onu  da  qeyd  etməK  lazımdır