AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

Kİ, 
XIX  əsrin  əvvəlbrində  Azarbaycanın  çar  Rusiyası  tərəfin- 
dən 
işğalı 
zamanı  erməni  ideoloqlarımn  çarizmin 
müstəmləKə- 
çilİK 
siyasətini həyata Keçirməıc üçün hazırladığı planlar bu pro- 
sesbrin  KöKündə  durur,  onun  əsas  istiqamətlərini  müəyyənləş- 
dirirdi  (137;  314; 441).
Bu  siyasi  gediş  məıcrli  milbtçiÜK,  milli  münaqişə  yarat­
maq  baxımmdan  «yararlı  olan»  erməni  ideologiyasımn təbliğat 
silahma  çevrildi.  Erm ənibr  üçün  düşünülmüş  strategiyanın 
həyata  Keçirilməsinin  üç  istiqaməti  müəyyənbşdirildi:  tarixi 
“əsas”  yaratmaq,  dünya ictimaiyyətini  inandırmaq,  işğal  etməıc 
və işğala boraət qazandırmaq (303).
Müsəlman Türciyəsi və Iranınm sərhəddindo xristian səd- 
di  yaratmağı,  Qafqazda  то Ь к э тЬ п эг эк   isti  dənizbrə  yol  əldə 
etməyi  ehtiva  edən  çar  Rusiyasmın  Qafqaz  siyasətində  erməni 
amilinin əsas rolu olmuşdur (231).
XIX  əsrin əvvəllərində  Gürcüstanın  Rusiya tərəfindən ə b  
K eçm lm əsi 
ib  Qafqazm işğalmm başlanması  Iran  və TürKİyədə 
yaşavan  erm ənibrin  də  fballaşmasma  səbəb  oldu  (273).  Gəncə 
xanhğmm  işğalından  sonra  Qarabağ  xam  Ibrahim  xan  Rusiya 
ib   saziş  imzaladı  və onun təbəəliyini  qəbul  etdi.  Rusiya çarmın 
nümayəndəsi  Sisianovla  Qarabağ  xam  Ibrahim  xan  arasmda 
bağlanmış  KürəKçay  anlaşması  (1805-ci  il)  Qarabağın  ilhaq 
edilməsinin  başlanğıcı  oldu  (149.  1  k.,  104-148;  338,  176; 
354;  465;  479).  Rusiya höıcuməti  Qarabağ xanlığmın  ərazisin-
29

H.İ.Məmniddova
də  öz  mövqelərini 
möhıcəmlətməK 
məqsədilə  yerli  müsəlman 
haKİm 
təbəqənin  iqtisadi  mövqelərini  zəiflətməyə 
üstünlüK 
verdi.  Bölgədə  ermənilərin  hərtərəfli  üstünlüyünü  təmin  etməıc 
siyasəti  yeridiJdi  (339).  Qarabağ  xanlığı  ləğv  edildiıcdən  sonra 
(1822-ci  il)  Şimali  Azərbaycamn digər yerbrində  olduğu  Kİmi, 
burada da ıcomendant idarə üsulu yaradıldı  və Hərbi-miisəlman 
dairəsinin təndbinə daxii edildi (267).
1813-cü il  Gülüstan,  1828-ci il TürKmənçay m ü q av ib b ri 
Azərbaycanı  İKİ  уегэ  böldü,  Qarabağ  da  daxil  olmaqla  Azər- 
baycanm  şimalı  Rusiyamn hakimiyyəti  altına düşdü.  Türkmən- 
çay  m üqavibsinin  XV  maddəsi  ilə  ermənilərin  Şimali  Azər- 
baycana köçürülməsi təsdiq olundu.
Bunımla 
əlaqədar 
1829-cu 
il  raartın 
30-da  Q.Lazarev 
er- 
m ənilərə 
ms  və  erməni  dillərində  xüsusi  miiraciət 
etdi 
(342, 
107-111;  231).  Müraciətdə  ermənilərin 
Irəvan, 
Naxçivan  və 
Qarabağ  torpaqlarında 
istədİKbri 
уегэ Köçm əbrinə 
ica zə 
veril- 
diyi 
və  onlar  üçün  g əld k ləri 
yerdə 
hər  cür 
şərait 
yaradılacağı 
və  KÖçərKən  onlara  hərtərəfii  котэкН к 
göstəriləcəyi  elan 
edilirdi 
(229).
1829-cu  il  deKabrm 24-də  l.Pasıceviçə  ətraflı  hesabat təq- 
dim  edən  Q.Lazarev  üç  ay  yarım  ərzində  8000-dən  yuxarı  er- 
məni  aibsinin  (40  min  nəfərin)  Arazı  KeçərəK  Rusiyanm  yeni 
tutduğu torpaqlarda -  Irəvan,  Naxçivan  və  Qarabağda  məsıcun- 
laşdırıldığmı bildirirdi (342,  114).
Rəsmi  və  tarixi  sənədlərdə  (1828-183 0-cu  illərdə)  Iran- 
dan 40 min nəfər,  Osmanlı Timdyəsi ərazisindən isə  84 min nə- 
fər  erməninin  Azərbaycan  ərazisinə  Köçürüldüyü  bildirilir.  Hə- 
min  dövrdə  rus  ordusunım  Köməyi  ilə  Qarabağm  tünc-müsəl- 
man 
Kəndləri 
boşaidılır,  həmin  ıcəndbrə  erməni  a ib b r i  yerləş- 
dirilirdi.  Qafqaza Köçürülmüş  erm ənibrm  hesabına demoqrafık 
situasiya  dəyişdirildi,  süni  surətdə  ermənilərin  sayınm  artırıl- 
ması  genişbndirildi  (417).
30
Azərhaycan Respublimsının xarici siyasətintb
Evntdnistan-Azərbaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
Qarabağda  1832-ci  ildə 
Keçirilmiş 
Kameral  sayımmm nəti- 
cəbri  göstərir 
Kİ,  burada 
ermənibrin  sayı  34,8  faizə 
çatdırılmış, 
türK-müsəlman əhalinin sayı isə 64,8 faizə enmişdir (450,21).
BeləlİKİə,  XIX  əsrin  əvvəllərində  Rusiyanm  Qafqazı  ələ 
KeçirməK 
üçün  Osmanlı  dövbti  və  Iranla  apardığı  müharibə 
nəticəsində  Azərbaycan  torpaqları  İkİ  hissəyə  bölündü.  Qara- 
bağ  Rusiya  imperiyasmm  təndbinə  daxil  edildi.  Rus 
hÖKuməti 
Iran  və  Timciyədən  bu  ərazilərə  xeyli  miqdarda  erməni  Köçür- 
dü.  Bununla  da Rusiya  Cənubi  QafqazdaKi m üstəm bkə  siyasə- 
tini  həyata  KeçirməK  üçün  özünə  dayaq  yaratdı.  Bu  siyasətdən 
yararlanan erm ənibr Qarabağda möhkəmbnməyə başladılar.
XIX  əsrin  scmlannda  erməni  m ilb tçib ri  Cənubi  Qafqaz- 
da  möhKəmbnməK  üçün  m üxtəüf partiya və  təşKİlatlar  yarada- 
raq  gcniş  fəaliyyətə  başladılar.  «Агтепакап»,  «QnçaK»  və 
«Daşnafcsütyun»  partiyalan  terror  aKtları,  hərbi  əməliyyatlar 
vasitəsilə etnİK təmizləmə apanrdılar.  Həmin partiyalar i k  növ- 
bədə  Iran  və  T üm yədən  Cənubi  Qafqaza  Köçürülmüş  erməni- 
b rin   daimi  məsKunlaşması  planmm həyata Keçirilməsinə  şərait 
yaradırdılar.
Rusiya  höKumətinin  erm ənibrə  münasibətindən  istifadə 
edən bu terrorçu partiya və təşıdlatlar fəallaşdıqca çar höKuməti 
ondan  istifadə  edir,  yeni  siyasi  addımlar  atırdı.  Rus  höKuməti- 
nin  1840-cı  il  10  aprel  islahatı  nəticəsində  Qarabağ  əyabti 
mərKəzi  Şamaxı  olan  Kaspi  vilayətinə  tabe  edildi  (473).  Qara- 
bağ ərazisinin inzibati-ərazi baxımdan parçalanması  sonralar da 
davam etdirilirdi  (164).
Rusiyanm geosiyasi maraqlarına uyğun oian bu prosesbr 
ermənilər  üçün  çox  məqsədəuyğun  idi.  Bununla  yanaşı,  ermə- 
nibrin  Q arabağda  möhKəmləndirilməsi  üçün  həyata 
Keçirilən 
etnİK 
təm izbm ə  siyasətinin  XX  əsrin  əvvəllərində  geniş  vüsət 
alması bu prosesbrin əsl  mahiyyətindən xəbər verir.  Erm ənib- 
rin  davam  edən 
etnİK 
təmizləmə  siyasəti  1905-1906-cı  illərdə 
türK-müsəlmanlann  silahlandırılmış  ermənilər  tərəfindən  qır-
31

H.İ.M ammədova
ğım  ilə  nəticələnmişdi (226).  Həmin dövrdə silahlanmış erməni 
quldur  dəstələri  Qarabağda  dinc  azərbaycanlı  əhaliyə  divan 
tutmuş, y üzbrlə 
Kənd 
və qəsəbə dağıdılmış, yandırılmışdı.
Qanlı  aKsiyalar təhdid xaraKteri daşıyırdı  və məqsəd  yerli 
əhalini  Şuşanı  və  Qarabağm  dağlıq  hissəsinin  digər  ərazilərini 
tərK 
etməyə  məcbur  etməK  idi.  «Ermənistamn  siyasi  ərazisi» 
proqrammı həyata Keçirməyə başlayan erməni terronmun ideoloq- 
ları  beta  bir faıctdan açıq-aşıcar narazı  iditar kİ,  ermənilərm Azər- 
baycan torpaqlanna Küttavi  şəKİldə Köçürülməsi befo,  demoqrafk 
vəziyyəti  dəyişə bilməmişdir.  A.M.SıdbitsKİnin tədqiqatlanna gö- 
гэ XX əsrin əwəllərmdə  Qarabağm dağlıq hissəsinds  ermənilərlə 
azərbaycanlılarm nisbəti müvafiq surətdə  1:4  təşıdl  edirdi.  Başqa 
sözta azərbaycanlılar 72,6 % təşıdl edirdilər (164).  Dinc Kəndliləri 
xüsusi  qəddarlıqla  qətlə  yetirdiyi  üçün  «DaşnaKsütyun»  beynəl- 
xalq  terror təşKİlatınm 
Komitəsi 
1905-ci 
il 
OKtyabrm  3-də  erməni 
terror  və  quldur  birtaşmətarinin  süvari  və  piyada  dəstələrmin 
rəhbəri Amazaspa general rütbəsi veraıişdi (435).
Azəbaycanlılarm  soyqırımı  haqqında  fərmanda  deyildiyi 
Kİmi:  «BöyüK  Ermənistan»  yaratmaq  xülyasından  ruhlanan  er- 
mənı  qəsbıcarlan  1905-1907-ci  iltardə  azərbaycanlılara  qarşı 
açıq  şəıtildə  genişmiqyaslı  qanlı aKsiyalar həyata Keçirdibr.  Er- 
mənilərin  BaKidan  başlanan  vəhşiiİKİəri  Azərbaycanı  vo  indi 
Ermənistan  adlandırılan  ərazilərdəıd  Azərbaycan  Kəndtarini 
əhatə  etdi.  Y üzbrlə  yaşayış  məntəqəsi  dağıdılıb  yerta-yeicsan 
edildi,  m in b r b   azərbaycanlı  vəhşicəsinə  qətlə  yetirildi.  Bu 
hadisələrin  təşKİlatçıları  məsələrım  mahiyyətinin  açılmasına, 
ona düzgün hüquqi-siyasi  qiymət verilmssmə raaneçilİK törədə- 
гэк  azərbaycanlıların mənfi  obrazım yaratmış,  özlərinin avantü- 
rist torpaq iddialarım pərdələmişdir» (78;  10,27 mart  1998-ci  il).
Yelizavetpol qubematoru olmuş  A.Kaçalov  1907-ci  il av- 
qustun  9-da  «Daş-naKsütyun»  partiyasmm  fəaliyyəti  ilə  bağlı 
olaraq,  Qafqaz  canişini  I.Vorontsov-Daşfcovun  əmri  i b   əlaqə- 
dar,  hazırladığı  geniş  məruzədə  bu partiyanm  ermənilər arasın-
32
Äzərhuycan Respublim sım n xarici siya sətm b
Ermmistan-Azərbaycan  Dağlıq Qarabağ müııaqişəsi
da mİlbtçilİK  təbiiğatı  apardığmı  qeyd  edərəK  yazırdı:  «Miltat- 
çilİK erməni  etnosunun çox  qədimlərdən başlıca xüsusiyyətidir. 
Нэг  bir  егп эш   özünü  hər  Kəsdən -   rusdan,  gürcüdərt.  tatardan 
(Azərbaycan  türKİəri -  H.M.) yüKSƏK, ağıllı,...  comərd və baca- 
rıqlı  bilır...  MilbtçilİK,  öz  dininə,  diiinə  bağlılıq,  acgözlfflÜK, 
ehtiyatlılıq,  hər şeyi  edən pula inam,  zənginlİK və  sərmayə qar- 
şısmda müqəddəs bir  şey  Kİmi  səcdə qılmaq -  ışdə  ermənilərin 
yarandığı  gündətı bəri  xüsusiyyətləri bunlardır» (344).
Rusiyanm  himayəsindən  istifadə  edən  ermənitar  Birinci 
Dünya müharibəsindən  sonra bəzi  Avropa dövlətbrinin  siyasə- 
tindən  də  yararlanmağa  çalışırdılar.  Bu zaman ermənilər Azər- 
baycana  qarşı  ərazi  tddialan  i b   daha  fəal  çıxış  edirdibr  (387). 
Azərbaycamn  bir  çox  ərazibri  i b   birlİKdə  Qarabağm  dağhq 
hİssəsinin ermənilərm tarixi torpaqlan Kİmi  qələmə verilməsinə 
başladılar.  Həmiıı  ərazibrin  erməııilərə məxsus  olmasını  slibut 
etməyə  yönəldilmiş  təbliğat  maşmmı  işə  saldılar.  Ermənitarin 
azərbaycanlılara  qarşı  etnik  təmizləmə  siyasəti  1918-ci  ildə 
yeni  soyqırımına  səbəb  oldu.  DaşnaK  Şaumyanm  göstərişi  və 
rəhbərliyi  ilə  Azərbaycanm  müxtəlif  ərazilərində  Шгк-müsəl- 
manlar vəhşilklə qətlə yetirildibr (230; 259).
Beta  bir  şəraitdə  Azərbaycamn  dövbtçilik  tarixində  özü- 
nəməxsus  yer  tutan  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  meydana 
gəldi  və çox çətin şəraitdə fəaliyyət göstərdi.
1918-ci  il  may  ayının  axırlarxnda  Zaqafqaziya  seyminin 
buraxılmasından sonra «DaşnaKsütyun» partiyası  tərəfmdən Er- 
mənistanın  müstəqilliyinin  elan  edilməsi  ilə  vəziyyət  daha  da 
gərginləşdi  (446,  19).  Gürcü  tarixçisi  Qaribi  1919-cu  ildə  yaz- 
mışdı:  «Daşnaıdar  gəldilər  milli  ədavət  gətirdilər,  erməni-mü- 
səlman ziddiyyətini daha da KƏSKİntaşdirditar» (377).
DaşnaKİar  əzəli  Azərbaycan  torpaqlan  olan  Qarabağ  və 
Naxçivan  ərazilərini  ələ  KeçirməK  üçün  m üxtəlif əsassız  iddia- 
lar irəli  sürorəK qəzalarda azərbaycanlılara qarşı hücumları  güc- 
b n d ird ib r  (109).  Bu  hücumlar  Irəvanda,  öz  ata-baba  torpaqla-
33

H .İM əm m sdova
n n d a yaşayan azərbaycanlılara qarşı  Keçırildi (391).  Bununla da 
azərbaycanlılann  yaşadığı  Eçmiədzin,  Sürməli,  Irəvan,  Şərar 
qəzalannm ərazisi erm ənibr tərəfindən zəbt olundu (179,  319).
Osmanlı imperiyasmda AmerİKa 
q üvvəbrin m  Komandanı 
admiral  Mane  Bristol  öz  gündəliyində  yazırdı:  «Mən  Dro 
ilə 
birÜKdə  xidmət  etmiş  öz  zabitlərimin  məlumatlarma  osasən 
bilirəm  Kİ,  müdafıəsiz 
Kəndlər 
əvvəlcə  bombalamr,  sonra  zəbt 
edilir,  qaçıb  gedə  bilməmiş 
saKinbr  vəhşiÜKİa 
öldürülür, 
Kənd 
talan edilir, bütün mal-qara apanlır və sonra isə Kənd yandınlır- 
dı. 
Müsəlmanlardan  yaxa  qurtarmaq  üçün  bütün  buniar  siste- 
matİK şəkİMə həyata Keçirilirdi» (492).
Erməni  tarixçisinə  görə  «nəticə  etibarı  ilə  Ermənistanm 
bir  ö k ə   Kİmi  yaşaması  ağlabatan  görünmürdü.  О  heç  də  tarixi 
Ermənistanm  uğrunda  əsas  mübarizə  getmiş 
böyüK 
yaylasında 
deyil,  bütün  mahiyyətində  rus  möhürü  olan  ucqar  əyalotdə 
mövcud  idi.  GərəK  Qafqazdara yarım milyon  T ü ra y a   ermənisi 
üçiin  hÖKumət  və  azad  edilmiş  Ermənistan  paytaxtı  Irəvanda 
deyil,  ya Karində (Ərzurum), ya Vanda,  ya da hətta KilİKİyanın 
əsas  şəhərində  yerləşəydi  (390).  Orılar sonsuz  sə b irsiz lk b   indi 
qərb tərəfdəıd  üfüqün arxasmda qalmış evlərinə  qayıtmaq  üçün 
imKan gözləyirdilər» (495, vol. 2, p. 450).
1918-ci il iyulun ortalarmda Tiflisdən Irəvana Köçən və ora- 
da  yerləşən  DaşnaK  partiyasımn  rəhbərliyinin  fəaliyyəti  barədə 
Lalavan  yazırdı:  «Əıcsmqilabi  daşnaK  höKumətinin  daxili  siyasə- 
tinin mahiyyəti  ö k ə  
zəhmətKeşləri  arasmda 
rtıilli  nifrəti  qızışdır- 
maqdan,  Ermənistan  ərazisində  yaşayan  azərbaycanlı  əhalini  fı- 
zİkİ cəhətdən məhv etməıcdən ibarat idi» (373,79-107).
DaşnaKİarın  ə b   KeçirdİKİəri  tarixi  Azərbaycan  torpaqla- 
rında  «erməni  dövbtinin»  «qayda-qanunları  höıcm  sürür,  er- 
məni  olmayan,  erməni  qayda-qanunlarına böyun  əyməyən  mü- 
səlmanlara divan tutulurdu» (179, 319).
Erməni  tarixçisinin də  etirafına  görə  «1918-ci  ilin  əvvəl- 
lərindən  avqustun  1-dəK  300  miisəlman  Kəndinin  dağıddması
34
Azərbaycıuı Respublimsının xarici siyasətində
Ermdnistun-Azvrbaycun Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
haqqmda məlumat vardır...  aşxara çıxmışdı kİ,  altı  Kəndin Kİşi- 
b ri  öldürülmüş, 
onların 
qadmları  isə  erməni  döyüşçülərinə  hə- 
diyyə  edilmişdir.  Azərb =ycan  öz toфaqlaпnm bir hissəsinin və 
adamlarmm  itxisi  hesabma  başa  gəbn  b e b   vəhşiliıdərə  daha 
dözə  bilməz».  Ermənistanm  paytaxtmda  daha  13000  nəfər, 
paytaxt  ətrafindaKi  Kəndbrdə  isə  50000  müsəlman  qaçqmı 
erməni  xristianlarınm  nəzarəti  altında  idi.  Erməni  xristianla- 
rmın  paytaxtımn  cənubundaıcı  ərazidə  heç  bir  yaşayış  vasitəsi 
olmayan  (179,  319)  70000-dən  80000  nəfərədəıc  müsəlman 
qaçqını  var idi və erməni  rəhbərliyi  onlara hər hansı  bir yardım 
göstərməKdən imtina 
edirdi (495, vol.  2, p.  180).
1919-cu  ıldə  erm ənibr  Ь ксэ  Azərbaycana  deyil,  eyni 
zamanda T üm yənin  şərq əy abtbrm ə də ərazi iddialan  i b  çıxış 
edirdibr.  Buna görə  də  «yaşadıqlan ərazilərm hamısmda ermə- 
n ib r azlıqda qaldığı  və  əhalinin  30 və ya  35  faizindən artıq ol- 
madığı  üçün  emıəni  problemi  həmişə  «sadəcə  çətin»  olmuş- 
dur» (495,  vol. 2, p.  265).
Erməni  publisisti  A.MelİKyanın  «DaşnaK  höKuməti  qon- 
şularla  dinc  yanaşı  yaşamaq  əvəzinə  yumruğunu  düyünbdi, 
abm ə  meydan  oxumağa  başladı,  milbtçilİK  azarmdan  əl  çək- 
т э к   istəmədi»  məlumatı  (179,  320)  erm ənibrin  separatizmb 
d ö v b t səviyyəsində məşğul olduqlarmdaıı  xəbər verirdi.
Yenə  onun  flkrinə  görə  «DaşnaK  höKuməti  qonşularla 
üm um i  dil  tapm ağa,  onlarla  yanaşı  əm in-am anlıqla  yaşayıb- 
yaratm aq  yolunu  tutm ağa  qadir  olmadı. 
...cılız  m ilbtçilİK  psi- 
xologiyasından əsla al 
çəkhiək
 istəmirdi» 
(179,  320).
Erm ənibr  «BöyüK  Ermənistan» yaratmaq  planlarım  real- 
laşdırmaqdan  ötrü  Qafqazm  bütün  ərazisində  müsəlman  əhali- 
sinin qırğmlannı törətdıbr.  Erməni  gcneralı A ndronk  Ozanyan
1918-ci  ildə  demişdi 
k
İ, 
«Rusiya  bizim  üçün  böyük  miqdarda 
döyüş  sursatı  və  silah,  ərzaq  məhsulları  və  geyim  formaları 
qoyııb getmişdir» (299,  57).
35

H.İ.Məmmədova
DaşnaKİann  Rusiyaya  meyl  göstərməsi  sonda  onlarm 
faciəsi  ilə  nəticələndi.  Erməni  ideoloqlarından  biri  Ruben  Dar- 
binyan  yazırdı:  «Son  k i   onillİK  ərzində  bizim  bütiin  siyasi 
səhvlərimiz,  büdrəmələrimiz  ruspərəstliyimizdən,  Rusiyaya 
güclü meyl  göstərməyimizdən irəli gəldi» (55,  36).
Erməni  separatizmi  Qafqaz  siyasətində  Rusiyaya,  sonra- 
dan  Sovet  höKimıətinm  yaradılmasma  xidmət  üçün  yararlı  idi. 
MosKvaya  Qafqaz  barəsinds  hər  cür  separatçı  məlumatı  da 
erm anibr  çatdırırdı.  Azərbaycatım  müstəqilliyinə  qarşı  çıxan 
b o lşev k b r,  Azərbavcan əhalisini məhv edən AndronİKİ,  Şaum- 
yam  və  başqa  daşnaKİarı  müdafıə  edirdilər.  1918-ci  ii  iyulun 
26-da MosKva  qəzetbrindən  biri  yazırdı:  «Erməni  xalq  sərıor- 
dəsi  Androniicin  sovetbrə  meyli  Sovet  haKİmiyyətinin  эп  iri 
qələbəsidir» (179, 322).
Lalayan  «ƏKsmqilabçı  «DaşnaKSütun»  və  1918-ci  ilb rin  
imperialist müharibəsi»  adlı  əsərmdə  yazırdı:  «Qaniçən  xınba- 
petbrin  (AndronİK,  Amazasp  və  b.)  başçılıq  etd k ləri  daşnaK 
dəstələri  tünc  qadm  və  uşaqlarmm,  qoca  və  x əstəb rin   məhv 
edilməsində  matcsimum «igidlk» göstərirdibr.  DaşnaK dəstələ- 
ri  tərəfindən ə b   Keçiribn Шгк  Kəndbri  canlı  insanlardan  «azad 
edilir» və  eybəcər hala  salıımuş  qurbanlarla  dolu  xarabalıqlara 
çevrilirdibr» (179, 323).
Arxiv  sənədlərindən  birində  deyilir:  «DaşnaK  dktaturası 
dövründə  bütün  qeyri-erməni 
əhalisi  qanundariKonar  hesab 
olunurdu. 
Ermənistan  ərazisində  yaşayan  azərbaycanlı  və  Kürd 
əhalisinin  qmlması  yolu  i b   öİKənin  «erm ənibşdirilm əsi»  haq- 
qmda  daşnaKsütyunun  «ideyası»  və  digər  milli  azlıqlarm  toqib 
olumnası ö k əd ə milli nifaqı qızışdırdı» (179, 323)
Ermənilərin  və  Azərbaycan  dövbtinin  düşm ənbri  olan 
erm ənıpərəstbrin  təxribatlanmn  və  separatçılığınm  ardı-arası 
Kəsilmirdi. 
Onların  əsas  məqsədi  Azərbaycan  Cümhuriyyətini 
məhv  etməK  idi.  Daşnaıdarm 
haKİmiyyəti 
dövründə 
azərbay- 
canlılara qarşı  silahlı basqınlar rnüntəzəm və planlı  şəKİldə ара-
36
Azarbaycan RespublİKasının xarici siyasəthıd?
Ermənistun-Azarbaycan  Dağlıq  Qarabağ m ünaqişəsi
rılmışdır.  Erməni Daşnaıc höıcuməti  1918-1919-cu ilbrdə «döv- 
b t  təb b b rin in   yerinə  yetirilməsi» bəhanəsi  altında Azərbaycan 
Kəndbrinin diac əhalisini ucdantutma məhv etmişdi (188).
Ingiltərənin  Cənubi  Qafqazda  Baş  Komissan  Con  Oliver 
Uardrop  qeyd  edirdi  Kİ,  erməni d ö v b ti  «ordu birbşm əsini  yan- 
varm  24-də  iyirmi  dörd  müsəlman  yaşayış  məntəqəsinə  hücu- 
ma göndərmişdir» (495,  vol.  2, p.  520).
Erm ənibr Azərbaycanın tarixi  ərazibri  olan Zəngəzur və 
Qarabağ bölgəbrinə ərazi  iddialarmdan əl 
çəkitiək
 
istəmirdibr. 
О zaman M koyan RK(b)P  MK-ya,  Leninə  ünvanladığı  22  may
1919-cu  il tarixli  məruzəsində  xəbər verirdi:  «Erməni  höKumə- 
tinin  casusları  olan  daşnaKİar  Qarabağın  Ermənistana  birbşdi- 
rilməsinə  çalışırlar.  LaKİn  bu,  Qarabağın  əhalisi  iiçün  BaKida 
öz  yaşayış  mənbəbrindən  məhnım  olmaq  və  heç  bir  zaman  və 
heç  nə  i b  bağlı  oimadıqları  Irəvanla talebrini  bağlamaq  deməK 
olardı» (179).
Erməni  daşnaK  ordusu  1920-ci  ilin  martmda  qəfbtən 
Azərbaycan RespubÜKası ərazilərinə hücuma Keçdi (248).
AmerİKalı müəllif Səmyuel  haqlı olaraq  soruşurdu:  «Bunu 
necə  «qiyam»  adlandırmaq  olar 
k
İ,  hər  şey  qabaqcadan  erməni 
liderləri  tərəfindən onlarm paytaxtmda planlaşdırlımış və həyata 
ıceçirilmişdi? Bu, «qiyam» deyil, təcavüz idi!» (243,283).
B eb   bir  şəraitdə  yaranmış  vəziyyəti  düzgün  qiym ətbn- 
dirən  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  rəhbərliyi  öz  Milli 
Ordusunun  bölməbrini  düşməni  d əf 
etməK 
üçün  Qarabağ  böl- 
gəsinə  göndərdi.  Qərb  ökələrindən alınma silahlarla (179,  328) 
təpədən  dımağadəK  silahlanmış  təcavüzKar  Errnənistamn  ni- 
zami  silahlı  birbşməiəri  darmadağm  edibrəK  qaçmağa  üz 
qoydular.
Bununla  belə,  erməni  müəllifmin  yazdığı  Kİmi,  «1918-
1920-ci  illərdə  daşnaK  m au zerçib ri  Ermənistanda  yaşayan  575 
m in  azərbaycanlıdan 
565  m in  nəfərini  qanına  qəltan  etm iş  və 
yaxud 
silah  gücünə  didərgin  salmışdı»  (179,  333).  BiitövlüKdə
37

H.İ.Məmmədova
isə  daşnatc  mauzerçiləri  1905-1906  və  1918-1920-ci  ilb r   ər- 
zində  500  mindən  artıq  azərbaycanlmı 
indİKİ 
Erm ənistan  əra- 
zisində qətb yetirmişdibr.
Qeyd 
etməK 
lazımdır 
Kİ, 
I  Dünya 
m üharibəsindən 
sonra 
ermənilərin  «gələcəK  taleyiniıı  m ü əyyən b şd irilm əsi»  m əsələsi 
ilə  əlaqədar 
Ingiltərə 
Qafqazda  öz 
proteKtoratlığı  altında 
bufer 
d övlət  yaratmağı  və 
onu  «Cənub-Qərbi  Zaqafqaziya» 
adlandır- 
mağı 
nəzərdə tutmuşdu 
(179,  333)
Ermənistan  daşnak  hökumətinin  yaranması  ilə  İrəvanm 
təbliği,  təhriıd  və  təzyiqi  ilə  Qarabağm  dağlıq  hissəsindəKİ  er- 
məni  əhaiisinin  müəyyən  təbəqələri  Azərbaycan  Respubliıca- 
sının haKİmiyyətini tanımaqdan imtina etdi.  D ağlıq Qarabağ er- 
m ənibrinm   1918-ci  ilin  iyulunda  fceçiribn  I  qurultayı  (Şuşa) 
bölgəni  müstəqil  elan  etdi.  Ermənistan 
höKuməti 
isə  işğalçılıq 
planlarmı  həyata 
KeçirməK 
üçün  oraya  silahlı  q ü w ə b r   yeritdi 
(152).  Bu  faıctlar  göstərir Kİ,  Ermənistan  Dağlıq  Qarabağ  prob- 
lemini hərbi yolla həll 
etməK 
istəyirdi.  Ona görə də  1918-ci  ildə 
AndronİKİn  silalılı  quldur  dəstələri  Qarabağa  yeridilmişdi 
(184).  Qarabağ  torpağım 
ələ 
Keçirməyə  can  atan  daşnaKİar  nə 
Kütləvi 
qırğmlardan,  пэ  də  onlarca  yaşayış  məntəqəsini  yer 
üzündən  silməıcdən  çətcimrdi,  Нэ1э  1919-cu  ilin  yanvarında 
daşnaK 
höıcuməti  Qarabağ  ərazisi  ilə  əlaqədar  iddialar irəli  siir- 
müşdü.  LaKİn  Azərbaycan  höıcuməti  bu  iddiaları  qəti  şəıdldə 
rədd  etmişdi.  Azərbaycan 
höKuməti 
əvvəlcə  bu  məsələni  dinc 
yolla  həll 
etməK 
üçün  Ermənistan  höıaıməti 
i b  
bir  neçə  dəfə 
danışıqlar  aparsa  da  danışıqlarm  nəticəsi  olmamışdı.  Azərbay- 
can 
höKuməti 
əzəli  Azərbaycan  torpaqları  olan  Zəngəzurda  və 
Dağlıq  Qarabağda erməni  təcavüzıcarlığım  dəf etməK  üçün  qəti 
tədbirbrə əl  atdi  (48).  Höıcumət Qarabağın m üdafbsini  gücbn- 
dirməK üçün  oraya fıərbi  qüw ələr göndərməli  oldu  və nəhayət, 
X.P.SuItanovım  rəhbərliyi  i b   mərıcəzi  Şuşa  şəhəri  olan  Zəngə- 
zur,  Şuşa,  Cavanşir və  Cəbrayıl  qəzalarını  əhatə  edən  Qarabağ 
general-qubernatorluğu  yaradıldı  (189).  Həmin  qubernatorluq
38
Azarbaycan RespublİKasuun xarici siyasətinda
Ertmnistan-Azzrbaycan  Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
Dağlıq  Qarabağda və Zəngəzurda erməni  separatçılığmın aradan 
qaldınlmasmda  son  dərəcə  mühüm rol  oynadı.  Azərbaycan par- 
lamenti  Dağhq  Qarabağda  törədilən  milli  toqquşmalarm  sə- 
bəbini  araşdırmaq  üçün  ora  xüsusi  Komissiya  göndərdi.  Sonra 
m əsəbni  1919-cu il 8 iyulda Keçiribn iclasda müzaKİrə etdi (25).
Cümhuriyyətin  Xarici  Iş b r  Nazirliyi  Gəncə  qubemiya- 
smm  Cavanşir,  Şuşa,  Cəbrayıl  və  Zəngəzur  qəzalarmm  erməni 
talanlarından  zərər  çəıcmiş  Azərbaycan  Kəndbrində  baş  verən- 
b r i  geniş  təhqiqata  cəlb  etdi.  Azərbaycan  Fövqəladə  Istintaq 
Komissiyası 
isə ermonilərirı  QarabağdaKi separatçı  hərəKətbrini 
dəqiq  faxtlarla  araşdırmış  və  öz  hesabatlarmda  bunu  göstər- 
mişdir.  Homin  faKtlarm  təhlili  əsasmda  belə  nəticəyə  gəlməıc 
olur 
Kİ,  özbrini  həmişə  «əzabKeş»,  «məzltım»  xalq  Kİmi  qəb- 
mə  verən  erm ənibr  Qarabağm  dinc  əhalisinə  qarşı  necə  qəd- 
darlıqlar törətm işdibr (34,  f.970, siy.l, iş  161, v .l).
Şuşada  erməni  zənginbrinin  bir  qədər  çoxluğu  və  se- 
paratçılıq  hərəKətlərinə  başçılıq  ecbn  Erməni  Milli  Şurasının 
burada  yerbşməsi  məqsədli  xaraıcter  daşımış,  onlarm  erməni- 
b rə   təsir  imKanlarını  bir  qədər  arlırmışdı.  Buna  görə  də  Şuşa 
qəzasmda erm ənibrin törətdiyi qırğmlar daha Kütbvi, mütəşəK- 
Kİİ  xaraKter  almış  və  bu  hadisəbr  Qarabağm  dağlıq  hissəsində 
millətçi-separatçı  m eylbri  arürmışdı.  B eb  bir  şəraitdə  Azar­
baycan  dövbti  özünün  ərazi  bütövlüyünü  qorumaq  və  Qara- 
bağdaKi  ermənİ  separatizminin qarşısım  almaq  üçün daba ciddi 
əməli tədbirlər görməyə məcbur olmuşdu.
Azərbaycan