AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

höKumət 
başçıları  ilə,  digər  qurumlarm  rəhbərləri  ilə  müx- 
təlif səviyyəli  görüşbrində Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin  sülh 
yolu  ilə  və  te z lk lə   həll  edilməsi  m əsəb b ri  söhbətbrin  əsas 
mövzusunu  təşKİl  etdi.  Ardıcıl  olaraq  Fransaya,  Tünciysyə  və 
ABŞ-a rəsmi dəvətlə səfərlər edən Azərbaycan R espublkasının 
Prezidenti  görüşbrin  hamısmda  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağ- 
lıq Qarabağ münaqişəsini beynəlxalq hüquq normalarma uyğun 
şəıdbdə  həll 
etməK 
tobbini  irəli  sürdü.  Dağlıq Qarabağ və  digər 
işğal olunmuş ərazibrin sülh yolu ilə  azad edilməsi  üçün bütün 
imKanları səfərbər etməK məramım ortaya qoydu.
Azərbaycan  RespublİKasmda  1993-cü  ilin  iyunundan 
Heydər  Əliyevin  götürdüyü hərtərəfli  düşünülmüş,  aydın,  ardı- 
cıl  və  prinsipial  siyasi  xətt  sayəsində  respublkanm   müstəqillİK 
və  təhlüıcəsizlk  problemləri  beynəlxalq  təşKİlatlar  vasitəsib 
ümumavropa  təhlüıcəsizliyi  fonuna  çıxarıldı,  regionda  sülhün 
bərqərar  olmasma  onların  təsiri  sürətləndirildi.  X ü su sib   Azər- 
bayeanm  cəlb  olunduğu  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qara- 
bağ  münaqişənin  həlli  məsələsində  d ö v b t  başçısı  özünün  əsas 
diqqət  və  səylərini  beynəixalq  və  məhəlti  təşıdlatlarda  müna- 
qişə  haqqmda  ösl  həqiqətbrin  dünyanın  siyasi  dairəbrinə  və 
dırnya  ictimaiyyətinə  çatdırılmasma,  Ermənistamn  təcavüzıcar 
Kİmi  tanınmasma,  Azərbaycam  dəstəxbyən  ökələrin   saymın 
artmasma və  bu  təşKİlatların  yığmcaqlannda münaqişənin  həlli 
yollarma dair qərarlar qəbul edilməsinə nail oldu (371).
Azərbaycan  prezidentinin  səlahiyyəüərini  həyata  keçirən 
Respublilca  Ali  Sovetinin  sədri  Heydər  Əliyev  1993-cü  il  iyu- 
lun 2-də  xarici  ölkəbrin  Bakıdakı  səfirbrini  və  diplomatik  nü- 
m ayəndəlikbrim n  başçılarını  qəbııl 
edərəK 
Ermənistan  silahlı 
qüvvəbrinin  Azərbaycanda  höıcm  sürən  hakimiyyət  böhranm- 
dan  istifadə 
edərək öz işğalçılıq 
hərəKətlərini  daha  da g e n işb n - 
dirməsini  onlarm  diqqətinə  çatdırdı.  Heydər  Əliyev  Dağlıq 
Qarabağ  münaqişəsinin ATƏT  çərçivəsində  aparılan  danışıqlar
82
Aurbaym n 
RespublİKasının xarici siyasətinda
Ermanistan-Azzrbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
yolu  ib   həll  edilməsinə  tərəfdar  olduğunu,  bu  istiqamətdə  irəli 
sürübn  bütün  sülh  təşəbbüslərini  bəyəndiyini  bildirdi.  O,  Er- 
mənistanm  Azərbavcana  qarşı  həyata  tceçirdiyi  təcavüzıcar 
planlarm  qarşısmın  alınması  üçün  diplomatlardan  büffin  bey- 
nəlxalq  ictimaiyyəü,  təmsil  etdkləri  d ö v b tb ri, xüsusib  ATƏT 
üzvbrini  BM T-nin köməyi  ib  tədbirbr  görməyə  çağırmalarmı 
xahiş  etdi.  Lakin nə  ATƏT üzvbri,  nə  do  digər beynəlxalq  təş- 
Kİlatlar və  d ö v b tb r  Dağlıq  Qarabağ  ətrafında  yaramnış  vəziy- 
yətlə  bağlı lazımi  reaksiya nümayiş  etdirmirdi.  Vəziyyətin  b e b  
axanndan  yararlanan  Ermənistan  silahlı  birləşməbri  Azər- 
baycan torpaqları  istiqamətində  öz hücum əməliyyatlarmı  daha 
da  gücbndirərəK  Ağdam,  Füzuli  və  Cəbrayıl  rayonlarının  da 
böyük  bir  hissəsini  ə b   xeçirdibr.  Bununla  əlaqədar  A B Ş-m  
BMT-dəki  səfiri  Y.Yoker b e b  bır f k ir  səsbndirmişdi:  “Bu hə- 
rəkətbr  təşəbbüsçüsü  ATƏM  olan,  dinclikb  və  bütün  tərəfbr 
üçün  yeganə  düzgün  sayılan  nizamasalma  prosesinin  pozul- 
masına  gətirib  çıxarmışdır.  ABŞ  Minsk  qrupunun  bd b irb rin i 
tam am ib  müdafiə  edir  və  bu  qətnamədə  Minsk  qrupunun  fəa- 
liyyəti  üçün lazımi şərtbrin təsdiqini görür».
ATƏT-dən Dağlıq  Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması 
ib   əlaqədar  üzərinə  götürmüş  olduğu  vəzifəni  axıradok  yerinə 
yetirməyi  tələb edən Heydər Əliyev həm də vasitəçi  ölkəbrin -  
Rusiya,  ABŞ  və  Türkiyənin,  habeb  BMT TŞ-nin bu problemin 
həlli  ilə  bağlı  zəif  fəaliyyot  göstərməbrindən  də  narazı 
olduğunu biidirmişdi.
1993-cü  il  iyul  aymm  sonlarında  Ağdam  şəhərinin  er- 
məni  hərbi  birləşm əbri  tərəfmdən  işğal  edilməsi  i b   əlaqədar 
Heydər  Əliyev  BMT  TŞ-nin  sədrinə,  BM T-nin  Baş  katibinə 
müraciət  edərək  crmənibrin  təcavüzıcarllq  aKtlarmm  qarşısının 
alınmasını,  işğal  olunmuş  Azərbaycan  ərazibrinin  tez  bir 
zamanda  azad  edilməsi  üçün  lazımi  tədbirbrin  görülməsini  tə- 
ləb  etmiş,  eyni  zamanda,  vəziyyəti  qiymətləndirməK  üçün 
dərhal  Təhlükəsizlik  Şurasmın  çağınlmasını  da  xahiş  etmişdi.
83

HJ.Məmmədova
Heydər  Əliyevin  beynəlxalq 
təşKİlatlara 
ünvanladığı  müraciət- 
lərdə onlann  Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqi- 
şəsinə  la q e y d lk b   yanaşmaları  ciddi  tənqid  olunurdu:  “Əgər 
dünya  birliyi  Ermənlstanm  və  onun  şimikləndirdiyi  Dağlıq 
Qarabağ  liderbrinin  Azərbaycana  qarşı  törətdikləri  əm əlbri 
beləcə  1 aqeydliklə  seyr  etməsəydi  təcavüzkarın  öz  plaıılarım 
həyata keçirməsi əsla mümkün olmazdı” (92).
Ağdamı  işğal  etməyəeəkbrini dəfələrb  Minsk  Qrupunun 
sədrinə  bəyan  ecbn  Dağlıq  Qarabağın  errnəni  icmasmm  lider- 
b ri  öz  bəyanatlarına əməl 
etməməKdə 
ayrı  məqsəd  güdürdübr. 
Onlar bununla həmin qrupun ATƏT çərçivəsində  Dağlıq  Qara- 
bağ  münaqişosiıün  aradan qaldırılmasma dair  aparılan  damşıq- 
lar prosesinə  daxil  edilməsinin mümkünsüzlüyünü  sübut  etraə- 
уэ  çalışırdılar.  ATƏT-in  Minsk  qrupu  isə  artıq  bir  il  əvvol  öz 
arzusu  i b   Dağlıq  Qarabağla  əlaqədar  yaranmış problemm  dinc 
yolla  aradan  qaldırılması  üçün  fəaliyyətə  başlamışdı.  Bununla 
yanaşı,  ATƏT  öz  fəaliyyətini  davam  etdirərəK  atəşin  dayan- 
dırıiması  barədə  irəli  sürüimüş  şərtlərə  hər  k i   tərəfm  əməl  et- 
məsinə  nəzarəti  həyata  KeçirməK  üçün  çoxsaylı  müşahidəçibri 
bölgədə  yerbşdirməyə  çaiışırdı.  Qrupu  düşündürən  m əsəb b r- 
dən  biri  də  Dağlıq  Qarabağm  siyasi  statusunu  müəyyənləşdir- 
т э у э   dair  danışıqlar  üçün  hüquqi  və  siyasi  bazanın  axtarılıb 
tapılması  idi.  Lakin,  onun  göstərdiyi  bütün  səybr  hər  dəfə  Er- 
mənistan  tərəfinin  hərbi  omoliyyatladarı  gücbndimıəsi  sayə- 
sində nəticəsiz qalırdı.
Münaqişənin  həlii  vasitəbrinin  te z lk b   tapılmasına  çah- 
şan Minsk konfransımn  sədri  isə ATƏT-dən bolgədə  öz nüma- 
yəndələrmi  mümKün qədər tez bir zamanda yerbşdirməyi xabiş 
etmiş  və  bu  vasitəbrin  tapılmasına  əngəl  törədən  m aneəbr 
barədə hazırlanmış məruzəni  isə müzakirə olunması  üçün BMT 
TŞ-уэ təqdim etmişdi.
MüzaKİrəiərin nəticəsi  olaraq  BMT TŞ  1993-cü  il  iyuluıı 
30~da Ağdam  rayonunun erm ənibr tərəfmdən işğalım pisləyən
84
AzJrbaycan Respublimsının xarici siyasztiııdə
Ermənistıın-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
853  saylı  qətnaım   qəbul  etdi,  BMT  TŞ-nın  bu  qətnaməsinin 
bəndbri  bundan  əvvəl  qəbul  edilmiş  822  sayiı  qətnamənin 
bəndbri  ib   tam am ib  üst-üstə  dfişür  və  onu  bir  daha  təsdiq 
edirdi.  Burada Ermənistan Respublikasından öz hərbi birləşmə- 
b rin i Ağdamdan və  Azərbaycanm işğal  etdkləri  dıgər rayonla- 
rmdan dərhal  çıxarmaq tələb olunurdu.
Bu qətnajrnədə  erməni  hərbi  birbşm əbrinin Ağdam  şəhə- 
rini  işğal  etməsi  və  Azərbaycanm  digər  yaşayış  məntəqələrinə 
hərbi  təcavüzü  pisbnilm iş,  A TƏ T-in  müşahidəçilərin  bölgəyə 
göndərilməsi,  eb cə də atəşin dayandmlmasına nail  olunduqdan 
sonra  onun  davamlılığınm  təmin  edilməsi  və  sülh  damşıqla- 
rımn  davam  etdirilməsi  yönümündə gördüyü işlər,  habeb ürtıu- 
m ilkdə  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişə- 
sinin  nizamlanması  istiqamətində  göstərdiyi  bütün  səyiər  müs- 
bət qiymətbndirilmişdi.
Münaqişənitı  A TƏ T-in  Minsk  qrupu  çərçivəsində  dinc 
yolla aradan qaldırılmasmı tə b b  edən  BMT  TŞ,  eyni  zamanda, 
Azərbaycanm  ermənilər  tərəfmdən  zəbt  olunmuş  ərazibrinin 
azad  edilməsiııə  dair  təxirəsalınmaz  tədbirlər  görülməsinin  va- 
cib olduğunu da bildirirdi.
Bundan başqa, TŞ  Minsk qrupuna xarici hərbi q ü w ə b rin  
va  silahlann  bölgədən  çıxarılması  üçün  həyata  Keçiribcəıc  təd- 
birbrin  nəzərdən  KeçiribrəK  özünün  hazırladığı  “təxirəsalm- 
maz  tədbirbr  codvoli'’  «planı»na  daxil  etməyi  tövsiyə  cdirdi. 
BMT  TŞ-nin  qəbul  etdiyi  bu  qətnaməbrdə  Azərbaycanın  son 
dövrdə  işğal  olunmuş  Kəlbəcər,  Ağdam,  Füzuli,  Cəbrayıl,  Qu- 
badlı  rayonlarmdan  Brmənistan  hərbi  qüvvələrinin  çıxarüması 
üçün təxirəsahnmaz tədbirbr görülməsi tələb olunurdu.
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi
1993-cü  ilin  iyulunda  Iqtisadi  Əməkdaşlıq  Təşkilatının  (IƏT) 
Istanbulda keçiribn  iclasında da müzaKİrə olundu.  Burada döv- 
b t   baçşılannm  imzaladıqları  birgə  bəyanatda  deyilirdi:  “Ermə- 
nistanın  Azərbaycana  qarşı  təcavüzü  BMT  Nizamnaməsinin,
85

H.İ.Məmmədova
beynəlxalq  hüququn,  insan haqlan  barədə  ATƏM  sənədbrinin 
prinsip  və  məqsədlərini  pozur”.  MüzaKİrələrin  sonunda  görüş 
iştirakçıları  Ermənistam  təcavüzkar  əməllərindən  əi  çəKməyə 
və bölgədə  vəziyyəti  sabitləşdirməıc  istiqamətində  addımlar  at- 
mağa çağıran müraciət qəbul  olundu.
Həmin  dövrdə  BMT-nin  problemin  aradan  qaldırılması 
istiqamətindəKİ 
fəaliyyəti  ilə  bağlı  fiKİr  mübadiləsi  aparmaq 
iiçiin Azərbaycan RespublİKası  Prezidentinin səlahiyətlərini  hə- 
yata keçirən Respublika Ali Sovetinin sədri Heydər Əliyev sen- 
tyabrm  23-də  BMT-mn  Azərbaycandakı  nümayəndəsi  Mah­
mud  əl-Səidi  qəbul  etdi.  Görüş  zamanı  BMT  ilə  əməkdaş- 
lıqdan.  onun  Bakıdakı  fəaliyyətindən  razı  qaldığmı  bildirən 
Heydər  Əliyev  eyni  zamanda,  münaqişənin  həlli  ilə  bağlı 
ATƏT-dən  də  ugurlu  nətieələrin  gözləndiyini  vurğuladı: 
“ATƏT-in  M insk  qrupunun  Parİsdə  keçiribn  iciasında  Azər- 
baycan  nüm ayəndəbri  də  iştirak  edir.  Biz  bu  təşkilatdan  çox 
şey  gözbyirik.  Amma  son  vaxtlar  bəzi  dövlətlər  bu  təşkilatm 
fəaliyyətinin  sıxışdırılmasmı  istəyirbr.  Biz  bununla  qətiyyən 
razı  deyilik.  Çünki  ATƏM-ə  BMT-nin  bir hissəsi  kimi  baxırıq 
və  istəyirik  ki,  bu  təşkilatlar  öz  fəaliyyətinin  əməli  nəticələrini 
əldə etsinlər”(1 2 5 ,25  sentyabr  1992-ci 11).
Dağlıq  Qarabağ  problem!  ilə  bağlı  ATƏT-in  göstərdiyi 
fəaliyyəti  həm in  ilin  oktyabr  aymda  BMT  TŞ-mn  daimi  üzvü 
olan  beş  dövlətin  xarici  işb r  nazirləri  toşKİlatm  rəhbori
B.B.Qali i b  keçirilmiş görüşün yekunlanna dair qəbul  etdİKİəri 
bəyanatda da dəstƏKbdİKbrini bildirirdibr.
Bəyanatm Azərbaycandan bəhs  edən  bölməsinin rnüddəa- 
ları TəhlÜKƏSİzlİK  Şurasımn bundan  ə w ə l  Dağlıq  Qarabağ  mü- 
naqişəsinə  dair  qəbul  etdiyi  822  və  853  saylı  qətnam əbrin 
müddəalarını  xatırladırdı və mövzu baxımmdan,  deməK olar Kİ, 
еупШк təşKİl edirdi,
Sözügedən  bəyanat  Errmnistanm  təcavüzkar  siyasətinin 
əsl  mahiyyətni  açıb  göstərdi.  Bu  vaxta  qədər  Ermənistanm
86
А гэг bay can Respublimsının xarici siyasətinda
Ermənistan-Azzrhaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
işğalma  hər  hansı  bir  don  geyindirən  ermənipərəstbrə  ciddi 
zərbə  vurdu.  Ermənistan  Ali  Sovetinin  1992-ci  il  iyulun  29-da 
çıxaıdığı  qərarda  deyilirdi:  “Dağlıq  Qarabağ  Respublikasinm 
Azərbaycamn  ayrılmaz  hissəsi  olduğunu  qeyd  edən  hər  hansı 
bir material Ermənistan Respublikası üçün qeyri-məqbul hesab 
edilsin'  Sənəddə  “Azərbaycan  Respublikasmın  Daglıq  Qara- 
bağ  bölgəsi”  ifadəsinə  yer  verilməıdə  bölgənin  məhz Azərbay- 
camn  olması  birmənalı  təsdiq  edilirdi,  Ermənistanm  adı  isə  tə- 
cavüzKar 
dövbt Kİmi çəKİlirdi  .
Ümumiyyətb,  bu rəsmi  sənəddə təqdim  olunmuş  prinsip- 
b r  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin ni­
zama salmması  üçün  tutarlı  bünövrə  yaratmış  oldu.  Bu prinsip- 
brin  həyata  keçirilrnəsində  özünü  büruzə  verən  yeni  yanaşma 
üsulları  ATƏT-ə  üzvü  olan  ölkəbr,  о  cüm bdən  Ermənistanla 
Azərbaycan  arasmda davam edən  münaqişənin  aradan  qaldırıl- 
ması yolunda perspeKtivbr açırdı.
Heydər Əliyev andiçmə mərasimindəki (10 oktyabr  1993- 
cü  il)  nitqində  demişdir:  “Biz,  ümumiyyətb  sülhsevər  mövqe 
tutaraq  bu vəzifəni  (işğal olunmuş torpaqlarm  geri  qaytarılması
-   H.M.)  birinci  növbədə  sülh  yolu  ilə,  danışıqlar  yolu  i b   həll 
etməyə  üstünlük  veririk.  Bu  baxımdan  müstəqil  Azərbaycan 
respublikası  diplomatik  vasitəbrdən  samərəli  istifadə  etməli, 
sülh  danışıqlarmı  Azərbaycan  Respublikasınm  mənafelərini 
təmin  etmək  yolıı  ib   apannalı  və  bu  danışıqlar  nəticəsində 
məqsədimizə  nail  olmalıyıq.  Biz,  Birbşm iş  M ilb tb r  Toşkilatı- 
nın,  ATƏT-in,  BMT  TŞ-nm,  bu  münaqişənin  aradan  qaldırıl- 
masında  iştirak  edən  böyük  d ö v b tb rin   və  bütün  beynəlxalq 
təşkilatlarm  imkanlarından  səmərəli  İstifadə  edərək  Azorbay- 
cam  müharibə  şəraitindən  çıxarmaq,  işğal  olunmuş  torpaqla- 
rımızı  geri  qaytarmaq  üçün  bundan  sonra  da  səy  göstərəcəyik” 
(10,  11  oktyabr  1993),  Bu  çıxış  beynəlxalq  təşKİlatların  və  bö- 
ytiK  dö v b tb rin   münaqişənin  həlli  üçün  ım qbul  sayılan  fəaliy- 
yətbrinə inamın açıq şərhi  idi.
87

H.I.Mammədova
ATƏT-in Nazirlər Şurasımn  1993-cü il noyabrm 30-dan 
dekabrm  1-dək  Romada  Keçıribn  toplantısmda  Ermənistan- 
Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişcsi  ilə  bağlı  gündəliyə 
salınmış  m əsəb   “Ermənistanın  Azərbaycana  qarşı  təeavüzü” 
adlandırlmışdı.  Əslində,  m əsəbnin gündəliyə bu  adla  salmması 
ATƏT-in obyeKtiv mövqe tutmasmdan, bu baxımdan da burada 
müsbət  nəticələrin əldə  olunacağmdan хэЬэг verirdi.  LaKİn Er- 
mənistan  tərəfinin  qeyri-KonstruKtivlİK  nümayiş  etdirməsi 
üzündən heç bir qərar qəbul olunmadı.
Heydər  Əliyev  1993-cü  il  dekabrm  19-da  Fransa  prezi­
denti  F.M itteranın  dəvəti  i b   Parisdə  rəsmi  səfərdə  oldu  və  bu­
rada  Azərbaycanm  ATƏT-in  yeni  Avropa  üçün  Paris  Xartiya- 
sına  qoşuimasmı  təsdiq  edən  sənədi  imzaladı.  Bununla  da 
Heydər Əliyev həm öz üzərinə bir sıra öhdəlikbr  götürdü,  həm 
də öz öİKƏSinin BMT prinsipbrinə sadiq  olduğunu və sülhsevər 
mövqeyini ortaya qoydu (14).
Bir müddət sonra MDB  dövlət başçıları  şurasmın Aşqabad 
görüşündə  iştiraK  edən  Heydər  Əliyev  öz  çıxışmda  beynəlxalq 
təşkilatlarm  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  həllində  qətiyyətsizlk 
nümayiş etdirməsindən narazılığmı  ifadə etdi:  “Təəssiiflər olsun, 
son  dövrün  təcrübəsi  göstərir  ki,  qətiyyətsizlik,  tərəddüdlük, 
təcavüzkann mənafeyi  ilə  onun qurbanlannm mənafeyi  arasmda 
tam am ib  yolverilməz olan tarazhq  yaratmaq  nəinki təcəvüzkara 
münasibətdə  sohbnkərhqdır,  horn  do  bütün  Qafqaz  regionunda 
əmin-amanlığı  sarsıtınaq  və  münaqişənin  MDB  sərhədbrindən 
kənara genişlənməsi qorxusu törədir” (64).
N üfuzlu  beynəlxalq  b irlk b rd ə n   biri  olan NATO-nun  üz- 
vü ö lk əb rin  dövlət və hökunıət başçılarınm  1994-cü il yanvarın 
11-də  Brüsseldo  keçirilmiş  görüşünün  yekunlarına  dair  bəya- 
natda  Ermənistanın,  Azərbaycanın  və  Gürciistanın  ərazi  bütöv- 
iüyünə.  müstəqilliyinə  və  suverenliyinə  hörmət edilməsi  hərniıı 
bölgədə  sülhun,  sabitliyin  və  əməkdaşlığın  bərqərar  olunması- 
nm zəruri  cəhəti  kimi qeyd  olunur.  Sənəddə  deyilir:  “Biz bütün
Azərbuycan Respublimsuun xarici siyasətiıuiı
Ernidnistıın-Azdrbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişzsi
d ö v b tb ri  BMT-nin,  ATƏT-in  himayəsı  altmda  beynəlxalq 
səylərə  qoşulmağa  çağırırıq.  Bu  səybr  mövcud  problem brin 
nizama sahnmasma yönəldilmişdir” (10,13  yanvar  1994).
Bununla  əlaqədar  Avropa  Ittifaqı  Şurasınm  о  zamankı 
sədri  V.Klass  Minsk  qrupunun  fəaiiyyətinin  Avropa  Ittifaqı 
tərəfmdən dəstəkbnməsinin tərəfdarı  olduğunu bildirirdi.
LaKİn 
beynəlxalq  təşKİlatların  tə b b   və  tövsiyələrinə  heç 
bir  məhəl  qoymayan  Ermənistan  silahlı  birləşməbri  m.əhz 
ATƏT  sədri  Yan  Eliassonun  başçılıq  etdiyi  nümayəndə  heyə- 
tinin  bölgədə  səfərdə  olduğu  bir  vaxtda  atəşin  dayandırılması 
barədə Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya müdaiiə nazirbrm in
1994-cü  il  fevralm  18-də  Moskvada  imzaladıqları  razılşmanı 
pozaraq  Füzuli  rayonu istiqamətində  getıiş miqyaslı hərbi  əmə- 
İiyyatlara  başladı,  eyni  zamanda  raket-artilleriya  və  iriçaplı  si- 
lahlardan istifada  etməıdə Azərbaycanın şimal-qərb  rayonlannı 
da güclü atəşə məruz qoydü.
Bıınunla əlaqədar Heydər Əliyev  1994-cü il  aprelin  15-də 
MDB  D övbt  Başçıları  Şurasınm  Moskvada  Keçiribn  iclasın- 
daKi 
çıxışında birliyin  üzvü  olan  dö v b tb ri  Ermənistamn  Azər- 
baycana  qarşı  təcavüzünə  obyeKtiv  siyasi  qiymət  verməyə 
çağırdı.
Bir  müddət  sonra,  yəni  maym  6-da,  MDB  Parlamentbr- 
arası  Məclisi  Şurasının  sədri  VİKtor  Şumeyko qurumun  iclasın- 
da  Ermənistan  Respublkasının  bu  münaqişədə  iştirakına  heç 
bir  şiibhə  olmadığmı  təsdiq  etdi.  Dağlıq  Qarabağın  statusu  ba- 
rədə  mövzuya  toxunan  ŞumeyKo  bu  məsəbdə  bir  çox  mühüm 
am ilbrin  nəzərə  alınmalı  olduğunu  diqqətə  çatdırdı:  «Dağlıq 
Qarabağm  gəbcək  statusu  mövcud  reallıqlar  nəzərə  alınmaq 
şərtilə  müəyyənləşdirilməlidir  və  m ilb tb rin   öz  müqəddaratmı 
təyin etmək hüququ haqqında tezisin həyata keçirilməsində çox 
ehtiyatlı  omaq  və  hər şeyi  ətraflı  ölçüb-biçrmk  gərəkdir,  çünki 
bu  tezis  digər m ilbtin  (azərbaycanlılar  nəzərdə  tutulur -  H.M.) 
mənafebrinə də labüd surətdə toxunur».
89

H.İ.Məmmədova
Hevdər  Əliyevin  apardığı  danışıqlar  və  göstərdiyi  səy b r 
nəticəsində  nəhayət,  1994-cü  il  may  ayınm  12-də  Minsk  qru- 
рш ип  vasitəçüiyi  i b   Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ 
münaqişəsinin  nizama  salmması  istiqamətində  çox  mühüm  bir 
irəliləyişə -  atəşıcəsə nail olundu.
Bəzi  neqativ  hallar  istisna  olumnaqla heç  bir  vasitəçi  və 
ayrıca  q ü w ən in   Köməyindən  istifadə  olunmadan,  əldə  edilmiş 
bu  anlaşmaya  hər  İ
k
İ 
dövlət  tərəfmdən  uzun  müddət  riayət 
olunması  həqiqətən  də  böyük  nailiyyətdir.  Ölkətıin  iqtisadi 
yüksəlışini təm in etmək üçün miiharibəyə  son qoyulması.  ö k ə - 
də  sabitiiyə  nail  olunması  və  onun  qorunub  saxlanılması  baxı- 
mmdan  atəşKəs  rejiminin  əhəmivyəti  danılmazdır.  Onun  mü- 
hüm  siyasi,  ictimai  və  psixoloji  əhəmiyyəti  də  vardır.  Heydər 
Əiiyevin  sö zb ri  ilə  desək,  atəşıcəsin  əldə  oiunması,  lə tta   milii 
şübhə  doğuran  mürəkkəb  məsələbrdə  belə,  razılığın  mümkün- 
lüyünü sübut etdi.
A təşkəsin  imzalanması  i b   Ermənistan-Azərbaycan,  Dağ- 
lıq  Qarabağ  münaqişəsi  üzrə  diplomatik  fəaliyyət  yeni  müs- 
təviyə keçdi.
Dağlıq  Qarabağ  problemı  ib   bağlı  ABŞ-m  mövqeyinə 
aydmlıq gətirməK məqsədilə bu ök ənin Azərbaycandakı  fövqə- 
ladə  və  səlahiyyətli  səfiri  Riçard  Dey3  Kozlariç  1994-cü  ilin 
mayında  Keçirdiyi  mətbuat  Konfransında  bunu  befə  açıqladı: 
“Hotta  hakimiyyətin  ən  yüksək  pillələrində  b eb ,  kimin 
təcavüzkar,  kim in  zərərçəkən və  ümumiyyətb,  kirain günahkar 
olmasını  A m erika  hökümətinin  göstərməsini  tə b b   edirbr. 
Lakin  beynəlxalq  həyatdan  bir  çox  misallar  sübut  edir  ki,  bu, 
uğursuz  addımdır.  Çünki  son nəticədə  münaqişədə  iştiraıc  edən 
torəfbrdən  heç  biri  özünün  “günahkar”  rolunda  olması  i b  
razılaşmır»  (346).  Danışıqlar  apannaq  və  sülhü  bərqərar  etmək 
üçün  konsensusa  nail  olmasma  gəlincə  isə  o,  Dağlıq  Qarabağ 
probleminin  aradan  qaldırılmasmda ABŞ-m  öz  səybrini  əsirgə- 
mədiyini,  A BŞ-ın  yaxasım  kənara  çəkmədiyini,  bu  m əsəb  ib
90
Azərbayccuı Respublmasımn xarici siyusntimb
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişasi
bağlı  Rusiyanm  yaxından  iştiraKinı  yüıcsəK  qiym ətbndirdiyini 
desə  də,  bu  işbrin,  əsasən,  MinsK  qrupu  çərçivəsində  həyata
1994-eü  ilin  maymda  Parisdə  Avropada  sabitlik  barədə 
beynəlxalq  sazişin  imzalanmasma hazırlıqla  bağlı  Keçiribn  tə- 
sis Konfransmda müşahidəçi  qismində  iştiraK edən Azərbaycan 
nümayəndə  heyətinin  rəhbəri  məruzə  i b   çıxış  etdi.  M əru/əda 
Dağlıq  Qarabağ  ətrafında  yaranmış  münaqişənin  əsl  mahiyyəti 
və  baş  vermə  səbəbbri  dəqiq  faıctlarla  açılıb  göstərildi  və  bu­
nunla  da  Ermənistanm  təcavüzıcar  d ö v b t  tim i  əsl  simasını  bir 
daha nümayiş etdirdi,
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
sülh  yolu  i b   həlli  istiqamətində  göstəribn  səylərin  heç  bir 
nəticə verməməsi  Azərbaycan cəmiyyətində mübaribə ab-hava- 
smm 
artmasma  səbəb  olurdu.  Bu  isə  təbii  olaraq  beynəlxalq 
təşkilatları,  о  cüm bdən  münaqişənin  həlli  ib  bağlı  məsuliyyəti 
öz  üzərinə  götürən 
MinsK 
qrupunu  və  dünyamn bir  çox  apancı 
dövbtbrini  narahat  edirdi.  Ona  görə  do  onlar  bu  münaqişənin 
hərbi  yolla  həllinin  т й т к й п   olmayacağını  deyirdibr,  Bunu 
həmin  dövrdə  ABŞ-ın  Azərbaycandakı  səfiri  olan R.Kozlariçin 
səsbndirdiyi  fiKİrbr  də  sübut  edirdi:  “Qafqazda  gəbcək  sabit­
lik  və  tərəqqi  Ermənistan  i b   Azərbaycan  arasmdaKi  sülhdən 
asılıdır.  Dağlıq  Qarabağ  probleminin,  onun kökbrinin və  inki- 
şafmm 
ciddi  şəkildo  öyrənilməsi  məndə  belə  bir  inam  yarat- 
mışdır  ki,  münaqişəm  hərbi  yolla  aradan  qaldırmaq  mümkün 
deyildir”.
Bununla  yanaşı,  ABŞ  höKuməti  münaqişənin  ATƏT  va 
onun  MinsK  qrupu  çərçivəsində  həllini  ən  doğru  yol  hesab 
edirdi.  LaKİıı 
problemin  aradan  qaldırılm ası  m əsəbsində  ABŞ~ 
la  bu  işi  heç  Kİmin  öhdəsinə  buraxmaq  istəməyən  Rusiya 
arasında z id iy y ətb r yaranmışdı.  Qərbin  bir sıra  iri  d ö v b tb ri  də 
bu  m əsəbdə  ABŞ-ı  dəstəKİəyirdıbr.  Bu  d ö v b tb r  d ə fə b rb  
ATƏT-ə  hərbi  və  siyasi  baxımdan  yardımlar  etməyə  hazır
91

H.İ.Məmmədova
olduqlanm  biidirmişdibr.  ATƏT  m üşahidəçibrinin  qərargaht- 
mn N ATO-nun ƏrzurumdaKi  bazasmda  yerləşdirilməsi  barədə 
Dağlıq  Qarabağ  probleminin  Azərbaycanın  xeyrinə  həll 
olnmasını  istəyən  Türkiyə  dövləti  iiə  rəsmi  razılıq  əldə  oiun- 
muşdu.  B u  işləri  həyata KeçirməK üçün ATƏT-э  (1994-cü ildə) 
5  milyon  ABŞ  dollan  məbləgində  vəsait  d3  ayrılmışdı.  Gös- 
təribn bütün səy b r о dövrdə ATƏT-in problemin həlli ilə bağlı 
üstünlüyü  э1э  Keçirməsinə  xidmət  edirdi.  Bu  amil  Minsk  qru- 
punun  sədri  Y.Eliassonım  rəhbərliyi  ilə  1994-cü  il  iyunun  18- 
də bölgəyə  səfər  edən nümayəndə  heyətinin təncibində  də  özü- 
nü  göstərirdi.  Yəni  həmin  nümayəndə  heyətinin  üzvbri 
arasmda  Rusiya  Federasiyasmı  təmsil  edən  heç  bir  diplomat 
yox  idi.  Bu dəfə  isə  onun  əvəzində  damşıqiarda  M insk  qrupu- 
nun  digər  üzvü  olan  Türkiyənin  Azərbaycandakı  lovqəlaeb  və 
səlahiyyətli  səfiri  Altan  Karamanoğlu  iştiraK  edirdi,  Bu  cəhəli 
ATƏT-in  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  nizamlanmasmda 
Rusiyadan  daha  çox  regionun  digər  böyüK  dövbti  olan  Tür- 
kiyənin mövqeyinə  üstünliiK  verməsi  Kimı  də  qiymətləndirməK 
olardı.  Ancaq  görüş  zamam  Yan  Eiiasson  “Indi  çox  incə  bir 
məqam  yetişmişdir.  E b  vəziyyət  yaraxımışdır ki,  vəziyyət  həm 
yaxşıya,  həm də  pisə doğru ə y ib  bibr.  Atəşkəs  əldə  edilmişdir, 
ona xeyli müddətdir ki, əməl olunur,  lakin sakitliyin pozulacağı 
qorxusu  qalmaqdadır”-