AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

regiondaKi  m övqeyi,  ö k ə n in  
sosiai-iqtisadi  inKİşafı  və 
qlobal 
iqtisadi  layihələrin  həyata 
Keçirilməsi  istiqarnətində 
ardicıl 
addımları  v ə  sülhsevər siyasəti 
bu 
ideyanm  reallaşmasma  əlverişli  zəm in  yaratdı. 
Təəssüf 
k
İ, 
Ermənistanm 
təcavüzıcar  siyasəti 
«Ümumi  Qafqaz  evi» 
ide- 
yasmm həllinə iımcan 
vermədi.
Azərbaycan  Iran  və  Türıtiyə  ıdmi  böyik,  nüfuzlu  və  re- 
gionda  xüsusi  təsir  gücü  olan  d ö v b tb r b   qarşılıqlı  münasibət- 
brin  yaxşılaşması  və  imcişafma 
böyüK 
maraq  göstərdi.  I k  növ- 
bədə  TürKİyə  ib   İKİtərəfli  siyasi,  iqtisadi,  rnədəni  əlaqəbrin 
faydalı  müstəvidə  olmasma  diqqət  yetirildi.  Bu,  respublİKanm 
daxili  iqtisadi  imcişafı  və  beynəlxalq  vəziyyətinin  vaxşılaşması 
üçün  öz  təsirini  göstərdi.  Bundan  başqa,  Azərbaycan höıcuməti 
Tiindyə  ib   rnünasibətbrini  normal,  sivil,  qarşılıqlı  faydalı 
iqtisadi-siyasi  əməıcdaşlıq  və  tərəfdaşlıq  müstəvisi  üzərinə  ке- 
çirməK  üçün  çox  ciddi  və  məqsədyönlü  iş  apararaq  tezlİKİə 
müsbət  nəticəbrə  nail  oldu  (112).  Hər  şeydən  əvvəl  region 
dövbtbrini  və  beynəlxalq qurumlan  k i   ö k ə   arasmdaıcı  müna- 
sibətbrin  əvvəki  dövrdə  olduğu  Kİmi  sırf etnİK  am ilbr  əsasın- 
da  deyil,  ira  müstəqil  dövbtin  beynəlxalq  birgəyaşayış  norma- 
lanua söyıcənən qarşıhqh mənafeyi  üzərində  qurulduğuna inan- 
dırmaq  lazım  idi  və  bu,  I leydor  Əliyev  siyasətinin  gücü  ib  
münrnm  oldu.  Bu  isə  öz növbəsində Azərbaycanın  beynəlxalq 
münasibətbr  sisteminə  daha  uğurlu  inteqrasiyasma  əlverişli 
imKanlar açdı.
Iran  Islam  RespublİKası  ib   münasibətbrə  gəlincə,  qeyd 
etməK 
lazımdır 
Kİ, 
1993-cü 
ilin 
sonu  -  1994~cü 
ilin 
əw əlində 
IIR  ib   Azərbaycan  RespublİKası  arasında  münasibətbrdə  dö- 
nüş  yaratmaq 
т й т к й п  
oldu.  Bu  region  d ö v b tb ri  arasında 
münasibətbri  mehriban  qonşuluq  və 
əməKdaşlıq 
prinsipbri
7İ

H .İM sm m adova
üzərində  yenidən  qurmaqla,  İ
k
İ  ö k ə   arasındaıcı  əlaq əb ri  bütün 
mümKün  yollar  və  v a sitəb rb   yaxşılaşdırmaqla  imcişaf yoluna 
yönəltdi.
Azərbaycan  diplomatiyasının hər k i   dövlətlə  öz  əlaqələ- 
rini  tarazlıq  əsasında qurması  ilə  yaranan bu münasibət onlann 
imKanlarmdan,  bölgədə  Kəsişən  maraqlarından  Azərbaycan 
dövbtçiliyinin  xeyrinə  siyasi  cəhətdən  yararlanmağa,  mühüm 
problem! ərinin həllində istifadə etməyə imKan verdi.
Müstəqil  Azərbaycan dövbtinin xarici  siyasətinin ən  mü- 
hüm  istiqam ətbrindən biri  də  Qərbin  və  Şərqin  apartcı  ökələri 
i b   münasibətlərin  tənzimbnməsmdən,  hərrıin  Ə kəbrlə  эгаэк- 
daşlıq və tərəfdaşlıq prinsipbrinə əsaslanan qarşılıqlı əlaqələrin 
qurulmasından  ibarət  idi.  Bunun  üçün  i k   növbodə  Azərbay- 
canm  geosiyasi  mövqeyi  və  iqtisadi  tərəfdaşlıq 
im K an ları 
ob- 
yeKtiv  qiym ətbndirilım li,  həmin  am ilbrin  bəhs  ed ib n   ökələ- 
rin  iqtisadi  və  siyasi  maraqlan  ilə  uzlaşdırılması  yönümündə 
mühüm addımlar atılmalı idi (114).
Azsrbaycan  diplomatiyası  qarşısxnda  duran  bu  zərurət 
Azərbaycanm  dövlət  başçısı  tərəfindən  düzgün  müəyyənləş- 
dirildi.  1993-cü  ilin  axırlarından  başlayaraq  Şərq-Qərb,  həm- 
çinin  də  region  ö k ələri  ilə  münasibətbrin  sistemli  xarici  siya- 
sət Kursu səviyyəsinə qaldırmaq 
taKtkası 
qəbul ediidi.
Yeni  xarici  siyasi  xətt  dünyanın  aparıcı  d ö v b tb rin in  
siyasi  və  iqtisadi  maraqlar  sisteminə  daxil  olan  müstəqil  Azər- 
baycana  qarşılıqlı  faydalı  əlaqələr  yaratması  üçün  etibarh  bey- 
nəlxalq  təminal  qazanmağa 
imKan 
verdi.  Bu  siyasi  xətt,  hər 
şeydən əvvəl,  müstəqil dövbt quruculuğunun həyata 
Keçirilmə- 
si  və  onun  təhliiKəsizliyi  üçün  daxili  amilin  qiymətbndirilməsi 
ib   bağlı  olaraq  yürüdüldü.  Beynəlxalq  təminatın  m üəyyənbş- 
dırildiyi  пэгэгэ  almdıqda Azərbaycan  dövbtinin  qomnması  və 
inKİşafıru  şərtləndirən  hər  k i   amilin  tom in  edilməsi  və  möh- 
Kəmbndirilməsi  üçün  uzaqgörən  və  ciddi  addımlarm  atıldığı 
təsdiq olunur.
72
Azərbaycan RespublİKasımn xarici siyasətincb
Ernımistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ miinuqiş?si
Heydər  Əliyevin  diplomatiyası  beynəlxalq  məhəlii  təşıd- 
latlarla  six  əlaqəbr  yaratmaq,  beynəlxalq  hüquq  normalan  və 
qarşıhqlı  faydalı  əməıcdaşlıq  prinsipləri  ilə  tənzimbnon 
böyüK 
dünya  siyasətinə  qatılmaq  sahəsində  də  mühüm  iş b r  gördü 
(172).  BMT,  Avropa  Biriiyi,  Avropa  Şurası,  ATƏT,  MDB, 
IKf,   Yaxın  və  Orta  Şərq  ö k ə b rin in   təmsil  olunduğu  EKO, 
Qara  Dəniz  Iqtisadi  Əməıcdaşlıq  TəşKİlatı  və  digər  beynəlxalq, 
məhəlli 
təşKİlatlarla 
six  inteqrasiyanm,  hərtərəfli  m ünasibətbr 
qurulmasınm  yeni  yolları  və  vasitələri  müəyyənbşdirildi  və 
həyata xeçirildi  (62;  117;  152).
Azərbaycanın  cəlb  olunduğu  ədabtsiz  müharibədən  çıx- 
maq,  Ermənistanm təcavüzünü dəf etməK,  respublkanm  pozul- 
muş ərazi  bütövlüyünü bərpa etməK və işğalçıları 
ö
İ
kə
 
ərazisin- 
dən çıxarmaq qarşıda duran эп mühüm vəzifəbrdən  idi.  Bunun 
üçün,  qeyd  etdiyimiz  ximi,  Azərbaycan  diplomatiyası  i k   növ- 
bədə  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinm 
həlli  ib   bağlı  beynəlxalq  abm in  dəstəyini  qazanmalı  idi.  Bu, 
qarşıda duran mühüm siyasi  istiqamətbrdən idi.
Ermənistamn  Dağlıq  Qarabağa  ərazi  iddiaları  i b   yaran- 
mış münaqişənin dəhşətlori  göstərdi 
k
İ,  bu m əsəbnin həlli  üçün 
i k   növbədə  beynəlxalq  rəyi  пэгэгэ  almaq,  ayrı-ayrı  nüfuzlu 
beynəlxalq  toşKÜatların  və  d ö v b tb rin   dəstəyino  nail  olmaq, 
hərtərəfli  düşünülmüş  diplomatix  iş  aparmaq  lazımdır  (118). 
Bunu nəzərə  alan Azərbaycan höKuməti  bütiin  gücünü  dövbtin 
dünyada  tanmmasına,  beynəlxalq  nüfuzunun  artmasma,  icti- 
mai-siyasi,  iqtisadi  və  mənəvi  həyatın  bütün  sahəbrində  dünya 
birliyinə inteqrasiya olunmasma yönəltdi. Azərbaycan höxumə- 
ti  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  res- 
publixanm  ərazi  bütövlüyü prinsipbri  əsasında,  bcynəlxalq  hü- 
quq  normalarına  uyğun  olaraq  həllinə  əlverişli  beynəlxalq  dəs- 
təyin  təmin  edilməsi  zərurətini  пэгэгэ  aldı.  Bunun  üçün  sözü- 
gedən  problemin  dünya  səviyyəsinə  çıxarılması  və  həlli  ib
73

H.İMəmmədova
bağlı  xüsusi  bir  Konsepsiya  hazırlandı 
və 
b e b lk l ə   də  ardıcıl 
siyasi Kurs başlandı 
(61;  113;  116)
Bu  siyasət  nəticəsində  i k   növbədə  Ermənistanı  dəstəKb- 
уэп  ökələrin   bir  qismi  neytrallaşdırıldı.  Digər  bitərəf  qalan 
d ö v b tb r  Azərbaycanm ədabtli  m övqebrinin  müdafiəsinə 
cəlb 
edildi.  Azərbaycanm  müstəqil  dövbtçiliyində  marağı  olan  və 
onu  müdafıə  edən  dövləbrin,  beynəlxalq 
təşKİlatların  bu 
işə 
qoşularaq Ermənistana təzyiq efməsi  üçün hərtərəfli  diplom atk 
vo siyasi iş apanldı.
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişosinin 
tarixi  KÖKİəıinin  və  mahiyyətinin  hərtərəfli  açıqlanmasına, 
Azərbaycanın haqq səsinin bütün dünya ictimaiyyətinə  çatdırıl- 
masma,  mövcud  informasiya  boşluğunun  doldurulmasma  və 
dünyada  ictimai  rəyi  ölkənin  xeyrinə  dəyişdirmayə  yö nəlk 
genişmiqyaslı  işə  başlandı.  Problemin  milli  münaqişə  deyil, 
Azərbaycanm  istiqlaliyyəti  yolunda  süni  yaradılmış  т а п е э   və 
ayrı-ayrı  dövlətlər  tərəfmdən  düşünülmüş  strategiya,  Ermənis- 
tanm  Azərbaycana  qarşı  ərazi  iddiasmm  nəticəsi  olduğu  inan- 
dıncı 
şəKİldə 
bütün dünyaya bəyan edildi.
Heydər  Əliyev  dünya  öİKələrini  Azərbaycanm  Dağlıq 
Qarabağ bölgəsində  yaşayan erm ənibrin Azərbaycan dövlətinə 
qarşı  yönəlmiş  çıxışlarmm  beynəlxalq  separatizmin  tərKİb  his- 
səsi 
Kİmi 
qorxulu olduğunu şərh  etdı.  Həmçinin,  b eb   separatiz­
min  ağır  n əticəb r  törədən  və  digər  d ö v b tb rin   da  ərazisində 
oxşar  problem brin  alovlanmasına 
Ькап 
verə 
bibcəK 
təhlüKəli 
proses  olduğunu  açıb  gösbrdi,  dünya  ictimaiyətini  belə  təhlü- 
Kəli  ənəm nin  qarşısımn  almmasına  çağırdı.  Eyni  zamanda 
Dağlıq  Qarabağ  probleminin  Azərbaycanı  bir  sıra  region 
dövbtlərinin təsir və nüfuz dairəsində  saxlamaq,  onun müstəqil 
xarici  siyasət yeridərəK  Qərbə inteqrasiya olunmasmın qarşısını 
almaq üçün ortaya atılmış bir siyasət olduğunu sübut etdi.
Azərbaycanm  xarici  siyasətinin  əsas  istiqamətbrindən 
biri  də  terrorizmə  qarşı  mübarizədə  beynəlxalq  prosesbrə
74
qatılmaq  və  ABŞ-ın təşıcil  etdiyi  antiteror Koalisiyasmda iştiraK 
etməKdən  ibarət  oldu.  Erməni  separatizmi  və  terrorizmi  ib  
qarşılaşan,  erməni  terrorizminin  daimi  hədəfmə  çevribn  Azər- 
baycan b e b   problem brin aradan  qaldınlmasma dair məsəbləri 
özünün  daxili  və  xarici  siyasətinin  diqqət  məreəzində  saxla- 
dığım  bir  daha  bəyan  etdi.  Azərbaycanm  terrorizmə  qarşı  mü- 
barizədə  beynəlxalq 
əməKdaşlığm 
dərinləşdirilməsmi  və  təsirli 
tədbirbrin  görülməsini  həmişə  zəruri  lıesab  etməsi  əyani 
şəKİldə nümayiş  etdirildi.  Təssüf Kİ,  erməni  terrorizmi  i b   bağlı 
Azərbaycan  dövbtinin  çağırışlarma  beynəlxalq  abm də  uzun 
müddət laqeyd yanaşıldı.
ABŞ-da  2001-ci  ilin  sentyabrmda törədilmiş  terror 
акйп- 
dan  sonra  beynolxalq  abm də  antiterror 
Koalisiyası 
formalaş- 
mağa başlanan zaman Azərbaycan RespublİKası beynəlxalq ter­
rorizmi  pisbyən və  ona  qarşı  fəal  mübarizəyə  qoşulan i k  о к э- 
brdən biri oldu.  Azərbaycamn hərbi Kontingenti Kosovo,  Əfqa- 
nıstan  və  Iraqda beynəlxalq  sülhməramlı  q ü w ə b rin   təndbində 
iştiraK  edərəK 
terrora  qarşı 
mübarizədə 
həmrəyliyini  vo  prin- 
sipial mövqeyini nümayiş etdirdi.
Bununla  yanışı,  Heydər  Əliyev  erməni  terrorizminin 
Azərbaycana  və  regional  təhlüıosizliyə  vurduğu  ağır  zərbəbr 
barədə həqiqətbri  BMT, ATƏT, Avropa Şurası, Avropa Birliyi 
və  b.  beynəlxalq  təşKİlatlarm  yüKSƏK  Kürsübrindən  dünya 
ictimaiyyətinə  çatdırdı,  Azərbaycan  dövbtinin terrorun  hər cür 
təzahürünə  qarşı  beynəlxalq  əməKdaşhğa  hazır olduğunu  dəfə- 
b r b   boyan  etdi.  Bütün  bunlarm  Azərbaycan  RespublİKasınm 
xarici  siyasətində  öz 
äKtuallığım  saxlayan  prioritet  m əsəbbr- 
dən  oluğunu göstərdi.
BcblİKİə,  Azərbaycanın  xarici  siyasəti  dövbtin  strateji 
maraqları  üzərində  quruldu,  bu  istiqamətdə  hərtərəfli  işbnib 
hazırlanmış prinspial,  ardıcıl xətt götürüldü.  Azərbaycanm döv- 
b t   müstəqilliyinin  qorunmasına,  müstəqilliyin  möhKƏtnbn- 
məsinə  və  dünya biriiyinə  inteqrasiya olunmasına  xidmət  edərı,
Azsrbaycan Respublixusının xarici siyaaätində
____  
Ernwnistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ т й п а щ ш
75

H.İ.Məmmddova
tarazlaşdırıhnış  fəal  xarici  siyasət  nəticəsində 
respublİKa 
fəallaşdı,  dünya  birlivində  özünə  layiqli  yer  tutdu.  Beynalxalq 
aləmdə  və  regionda  mövcud  mssələlərin,  həmçınin  dünyanın 
qlobal  problemlərinin  həllində  mühüm  rol  oynayan  imKana  və 
rola malİK oldu.
Həyata 
Keçiribn 
fəal  xarici 
siyasət  nəticəsində  dünyanm 
aparıcı  sözə 
maiİK 
qüdrətli 
dövlətbrinin,  nüfuzlu  təşKİlat 
və 
qurumlarmm  diqqəti  Azərbaycana  yönəldi,  beynəlxalq  hüquq 
normalarma uyğun  qarşılıqlı  faydalı  əməKdaşlığm  qurulmasına 
və imdşafma əlverişli zəmin yarandı.
Təbii 
Kİ. 
sosialist birgəyaşayış tərzindən yenicə qurtarmış, 
müstəqil  xarici  siyasət 
Kursunu 
hələ  formalaşdırmamış,  istiqa- 
mətlərini  müəyyənbşdirməmiş  ök əni  dünya  siyasəti  müstəvi- 
sinə çıxarmaq,  beynəlxalq münasibətbr  sisteminə  qatmaq  çətin 
idi.  Lakin  Heydər  Əliyevın  uzaqgörən  siyasi  strategiyası  bu 
sahədə dönüş yaratdı.
Azərbaycanm  xarici  siyasətnin 
prioritetbri 
müstəqilliyin 
İİk  ilb rin d ə 
bir  çox  həlli  vacib  sahə 
üzərində 
qurulmaqla 
baş- 
landı.  I1k növbədə  ölıcənin  daxilində  düşünülmüş  siyasət  yürüt- 
məKİə 
bütün vətəndaşlarm,  milli,  sosial təbəqəbrin,  siyasi,  icti- 
mai 
və  digər 
resursların Azərbaycamn müstəqilliyi 
və 
ərazi  bü- 
tövlüyünün  qorunması  ətrafinda  səfərbər  edildi.  Bununla 
bəra- 
bər  bütün  xarici 
siyasət  imKanlarmdan,  diplomatİK  və 
siy a si 
üsullardan  istifadə 
etməıdə 
Azərbaycanın 
d ö v lə tç iliy in ə  
qarşı 
yön əlm iş 
təhlüfcəbr  aradan  qaldırılmalı, 
m illi 
təhlüıcəsizlİK  tə- 
m in 
edilməli,  erməni 
separatizminin 
və  Ermənistanm 
işğalının 
qarşısınm alınması, bu məqsədlə regionda və dünyada 
tərəfdaş- 
lann  qazanılması,  əleyhdarlarm  neytrallaşdırılması  baş  verdi. 
Eləcə  də, 
böyüK  d ö v b t b r b , 
beynəlxalq  və 
regional  təşKİlat- 
larla, Azərbaycanın qlobal maraqlannı müdafiə edə biləcəıc ins- 
titutlarla,  Kütbvi  införmasiya 
vasitəb ri 
və  diaspora  məncəzləri 
i b   hərtərəfli  iş  aparıldı,  Azərbaycanm 
onlar 
üçün 
Kəsb 
etdiyi 
əhəmiyyət  diqqətə  çatdırıldı,  Həmçinin,  SSRI  zamanmda  ö k ə-
76
AziJi'baycaa  RespubÜKasının xarici siyusjııtub
Erımnistan-Azarbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
nin  mövcud  olan  iqtisadi,  siyasi,  sosial,  mədəni  əlaqələrinin 
müstəqil  d ö vbt  maraqları  çərçivəsində  qiymətləndirilməsi  və 
tənzimbm.-əsi,  bu  əlaqəbrin  altemativbrinin  tapılması  və 
xarici  siyasət istiqamətlərinin tədricən, milli maraqlara müvafıq 
şəırildə dəyişdirilməsi həyata keçirildi.
Azərbaycanm xarici  siyasət fəaliyyətinin formal aşması və 
prioritet vəzifəbrin müəyənləşdirilməsi Heydər Əliyevin adı ilə 
bağhdır.  Məhz  Heydər  Əliyevin  prezidentliyi  dövründə  Azər- 
baycanın 
beynəlxalq 
m ünasibətbr  sistem ində iştiraKi 
və  özünə- 
məxsus  m övqebr  qazanması  üçün  lazımi  tədbirbr  görülmüş, 
ökənin  xarici ab m  üçün Kəsb etdiyi maraqlar dairəsi,  geosiyasi 
və  iqtisadi  əhəmiyyəti  düzgün  qiymətbndirilmiş,  beynəlxalq 
abm in  Cənubi  Qafqazda,  Xəzər  regionunda  və  Azərbaycanda 
təmsil  olunan  maraq  dairəbri  müəyyənbşdirilmiş,  həmçinin, 
beynəlxalq  münasibətlərin,  dövbtbrarası  əlaqəbrin prinsipbri, 
beynəlxalq  hüququn  təsir  dairəsi,  dünyanm  böyüK  dövbtləri- 
nin,  regionun  aparıcı  öİKəbrinin  və  beynəlxalq 
təşKİlatlarm 
Azərbaycanla bağlı  siyasəti  təhlil edildi  (172).
Dünyada  baş  verən  qloballaşma,  dcmoKratiıdəşmə  və 
beynəlxalq  inteqrasiya  fonunda  gənc  bir  dövbtin  birmənalı 
müstəqil  xarici  siyasət  Kursunun  müəyyən  edilməsi  о  zaman 
çox 
çətin 
idi.  Xüsusən  nəzərə  alınsa  Kİ,  Rusiya  və 
Iran 
qərb- 
yönümlü  xarici  siyasətə  xüsusi  qısqanclıq  vo həssaslıq niimayiş 
etdirir,  Ermənistan  ərazi  iddiası  ib   çıxış  cdir  və  Azərbaycan 
beynəlxalq  təcridolunmaya  məruz 
qalır, 
onda  Azərbaycanın 
xarici  siyasət  fəaliyyətinin  hansı  çətin  şəraitdə 
həvata 
Kçirildiyini  təsəvvür  etməıc  olardı.  11k  növbədə  Azərbaycanm 
bir  dövbt 
Kİmi  gələeəK 
dünya  nizammda  yeri,  daxili  və  xarici 
siyasətinin  xaraKteri 
və  prioritetbri  müəyyən  edilməli  idi. 
Onun  Qərbə,  Şərqə,  yoxsa  Rusiyaya və 
Keçmiş 
SSRI  тэкаш п- 
da mövcud  olan  dövbtlərin  birliyinə  inteqrasiya xətti  seçilməli 
idi. 
ÖİKənin 
təhlüKəsizliyi  mövcud  beynəlxaiq 
təhltiKəsizlİK 
sistem bri  i b  
əlaqədə,  yaxud  müstəqil,  bitərəf  şəıcildə  təmin
77

H .İ.M əm m ədova
olunması  Kİmi  m əsəblər  həllini  tapmalı  idi.  Bütün  bu 
m ə sə b lə rb   bağlı  operativ,  laırin  düşünülmüş,  hərtərəfli  ölçü- 
lüb-biçilmiş qərarlann qəbul edilməsi zərarətə çevrilmişdi.
1993-1994-cü  ilbrdə  Heydər  Əliyevin  rəhbərliyi  ib  
Azərbaycamn xarici  siyasətinin prioritetbri,  dövbti  beynəlxalq 
m ünasibətbr sistemində təmsilçiliyinin strateji  və cari  vəzifəb- 
ri  müəyyənləşdirildi,  xarici  aləm b  əlaqəbrinin  prinsipbri  də- 
qiqbşdirildi (118).
BeləlİKİə,  real  və praqm atk  məzmun  Kosb  etmiş,  ö k ənin 
pozulmuş  ərazi  bütövlüyünün  bərpası,  işğalçıların  Azərbaycan 
torpaqlanndan  çıxanlması,  onun  d ö v b t  müstəqilliyinin  möh- 
K əm bndirilm əsi 
və  təhlüKƏSİxliymin  tərnin  edilməsi  Kİmi 
vəzifələrin  həllində  beynəlxalq  abm in  dəstəyinin  qazamlma- 
sına zəmin yaradıldı  və  sonraKi m ərhəbdə  bu dəstəıc  qazamldı. 
RespublİKanın milli töhlüKəsxzlk m əsəb bri həll edildi.
Iri region d ö v b tb ri  - Rusiya,  Tünriyə və Iranla, həmçinin 
dünyanm  bir  sxra  apancı  dö v b tb ri  -  ABŞ,  Fransa  və  BöyüK 
Britaniya  ib ,  Orta  Asiyanın  türK  respublİKaları  vn  başqa 
d ö v b tb r b   münasibətlər  münasib  şəKİldə  qurularaq  inıcişaf et- 
dirildi,  beynəlxalq  və regional 
təşKİlatlarla 
əlaqəbr intensivbş- 
dirildi,  onlann  imıcanlanndan  Azərbaycanm  problem brinin 
həlli istiqamətində istifadə etməK üçün tədbirlər görüldü.
Heydər  Əliyev  diplomatiyası  Ermənistan-Azərbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  dünya  səviyyəsinə  çıxanlması 
və  həlli  ilə  bağlı  Konseptual  baxışlarmı  hazırlayaraq  KonKret 
vəzifələri  həyata  к е у ш т к   üçün  ardıcıl  siyasi  Kurs  yeritməyi 
planlaşdırdı.  Heydər Əliyev Kursu Dağlıq  Qarabağ probleminin 
tarixini,  mahiyyətini  və  KÖKİərini  hərtərəfli  açıqlamağa,  Azər- 
baycanın  haqq  səsini  bütün  dünya  ictimaiyyətinə  çatdırmağa 
xidmət  etdi;  mövcud  olan  informasiya  boşluğunu  doldurdu, 
dünyada  ictimai  rəyi  Azərbaycamn  xeyrinə  formalaşdırmaq 
m əqsədib qeyd  olunan problemin milli  zəmin əsasında baş  ve- 
rən  etnİK  münaqişə  və  ya  insan  hüquqlarmın  pozulması  ib
78
meydana  çıxan  qarşıdurma  deyil,  onun  istiqlaliyyəti  yolunda 
süni  yaradümış  maneə,  müstəqilliyinin  qarşısını  almaq  üçün 
daşünülmüş  siyasi  manevr  və  Ermənistanın  Azərbaycana  qarşı 
ərazi  iddiasmm  nəticəsi  olduğunu  inandırıcı  şəıcildə bütün dün- 
yaya  bəyan  etdi.  Bunlarla  yanaşı,  Dağlıq  Qarabağda  yaşayan 
ermənibrin  Azərbaycan  dövbtinə  qarşı  yönəlmiş  çıxışlarımn 
beynolxalq  separatizmin  tərıdb  hissəsi  Kİrai  qorxulu,  ağır  nəti- 
cəb r  törədən,  digər  dövbtlərin  də  ərazisində  oxşar  problem- 
b rin  alovlaıımasına təıcan verən təhlüKoli bir hərəıcət olduğu sü- 
but  edildi.  Dünya  ictimaiyyətinin  diqqəti  b e b   təhlÜKəbrin 
qarşısını  vaxtında  almağm  vacibliyinə  yönəldildi.  Bunların 
həyata  Keçirilməsi  üçün  Azərbaycanm  Avropaya  və  ABŞ-a 
meyl  göstərməsinin,  six  inteqrasiya  olunmasmın  qarşısınm 
ahnmasma,  onun ə w ə k i  Kİmi  ayrı-ayrı region d ö v b tb rin in  tə- 
sir  və  nüfuz  dairəsində  saxlanmasma  yönəldibn  xüsusi  məq- 
sədb  ortaya  atılraış  bir  m əsəb  olduğu  qeyd  edildi,  beynəlxalq 
abm də  bu  istiqamətdə  geniş  təbliğat  başlandı.  B e b lik b ,  aydın 
olur  ki,  Heydər  Əliyevin  formalaşdırdığı  xarici  siyasət  Kursun- 
da  Ermənislan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  həlli 
osas yer tuturdu.
2.2. 
Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ 
münaqişəsinin  həlli  nıüasir xarici siyasət xəttində: 
эпзпз və varislik
Yer Kiirssinin  çox  yerində  ərazi  münaqişələri  mövcuddur 
(140).  Ancaq  Dağlıq  Qarabağ  probleminin  digərbrindən  fərqi 
onun  müəyyən  siyasi  Kampaniyalarm  yaratdığı  siini  problem 
olmasındadır.  Bu  problemin  dərinbşməsi  Ermənistanm  özün- 
də,  ondan  Kənarlarda fəaliyyət göstərən təşKİlatlarm vo eləcə  də 
Azərbaycanda  sabitliyi  pozmaq  istəyən  bir  sıra  böyüK  dövbt- 
brin  шэкгЬ  siyasəti  ib  bağlıdır.
Az?rbaycaıı RespublİKimnın xarici siyasəthub
____________Ermənistan-Azərbaycan Dağhq Qarabağ münaqişdsi
79

H.İ.Məmmədova
Məlumdur 
k
İ,  bölgənin  strateji  mövqeyinin  və  regionda 
söz  sahibi  olmaq  istəyən  xarici  d ö v b tb rin   fəal  rol  oynama- 
lannm  burada  ciddi  təsiri  vardır.  МэкгН  siyasətə  xidmət  edən 
ermənilər  və  ermənipərəst  q itw ə b r  regionda  baş  verənləri 
beynəlxalq  ictimaiyyətə  m ü x b lif  ad  altmda,  həqiqətdən  uzaq 
şəKİldə 
təqdim etmişlər.  B e b  
ki
,  onlar Cənubi  Qafqazda  olduq- 
ca mürəKKəb siyasi vəziyyəti regionda xüsusi  etnİK  münaqişələr 
zəminində  baş  verən  hadisələriə  eynibşdirm əyə  cəhd  etmiş, 
dünya  ictimaiyyətinin  fııcrini  baş  verənlərin  əsl  mahiyyotindən 
yaymdırmışlar.
Azərbaycanda xarici  təcavüz  və  daxili  çəıdşm əbrin  уйк- 
sək 
həddə  çatdığı,  hadisələrə  nəzarət  etməyin  qeyri-mümKün 
olduğu  bir  zanıanda  respubliıca  rəhbərüyinə  böyüK  dövlətçilk 
təcriibəsinə malİK olan Heydər Əliyev  dəvət  olundu.  Daxili  sa- 
bitliyı  Ьэф а  etməK,  beynəlxalq  abm də  Azərbaycanm  müsbət 
imicini  formalaşdırmaq  üçün  KompleKS  təd b irb r  həyata 
Keçirilməsinə  başlandı.  Qeyd  etdiyimiz Kİmi,  Azərbaycan  döv- 
lətinin yeni  xarici  siyasət xətti  müəyyən edildi.  Bu  siyasət xal- 
qımızın  railli  mənafeyinə,  müstəqilliyimizin  m öhıom bdiril- 
məsinə, töKülüb qalmış problemlərin həllinə isüqam ətbndirildi. 
Azərbaycanm beynəlxalq mövqelərinin möhKəmləndirilməsinə, 
dünya  birliyində  layiqli  yer tuta bilməsinə yönəlmiş  siyasi  киг- 
sun  götürülməsinə  ehtiyac  duyulduğu  hərnin  dövrdə  эп  vacib 
m əsəb yenə  do Azərbaycam  Erməmstamn işğalçılıq  müharibə- 
sindən xilas ейпзк, davam edən münaqişənin  həlli  məsələsi  idi. 
RespublİKada  vüsot  alan  yeni  tədbirbr  silsiləsi  ö k əd ə  hadisə- 
ləri normal məcraya yönəltməyo imKan verdi.
Birmənalı şəKİldə  deməıc olar Kİ,  Ermənistan-Azərbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  Azərbaycanm  m üstəqilliyinə  alter- 
nativ olaraq onu öz təsir dairəsində  saxlamaq  istəyən dövlətbrin 
mürtəce qüwələrinin yaratdığı problemin hərtərəfli və Kompleıcs 
şəKİldə 
həllinin  vacibliyini  göstərdi.  Bunu  uzaqgörənlİKİə  dənc 
edən Heydər  Əliyev Ermənistanm təcavüzünün  d ə f edilməsinin,
80
Azvrbaycan RespubUı
Ernwnistan-Azdrhuycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
respublİKanın  pozulmuş  ərazi  bütövlüyünün  Ьэфа  olunmasmm 
və  işğalçıların  ö k ə  ərazisindən  çıxarılmasmın  diizgün  yolunu 
müəyyənləşdirdi,  Ona  görə  də  A/ərbaycan  höKUinəti  bütün  gü- 
cünü  müstəqil  dövbtin  dünyada  tanmmasma,  onun  beynəlxalq 
nüfuzunun  artmasına,  ictimai-siyasi,  iqtisadi  və  mədəni  həyatın 
bütün sahəbrində diinya birliyinə inteqrasiya olunmasına vonəlt- 
di  (121),  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi 
vs  respublİKanın  ərazi  bütövlüyü  prinsipinə  uyğun  olaraq  prob­
lemin  həllinə  əlverişli  beynəixalq  dəstəyin təmin  edilməsi  zəru- 
rəti  ib   qarşılaşdı.  Bundan  sonra  Dağlıq  Qarabağ  probleminin 
həll  edilməsi  i b   bağlı  beynəlxalq  abm in  dəstəyinin qazamlması 
müstəqil  d ö vbt  quruculuğunun  bütün  dövrbrində  Azərbaycan 
diplomatiyasınm  qarşısında  duran  эп  mülıüm  vəzifəbrdən  biri 
oldu.  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
nizamlanmasj  prosesi  göstərdi  xi,  bu məsəbnin həlli  yalnız bey- 
nəlxalq  rayi  nəzərə  almaqla,  ayrı-ayrı  nüfuzlu  beynəlxalq  təşıci- 
latların  və  d ö v btbrin  dəstəyinə  nail  olmaqla,  eb cə  də  səmərəli, 
gərgin  və  hərtərəfli  düşünülmüş  diplomatİK  iş  aparmaqla  müm- 
Kiindür  ( 118).
1993-cü  ilin  yaymda  baş  verən  ictimai-siyasi  d ə y işk lk - 
lər və Ileydər Əliyevin yenidən Azərbaycanda rəhbərliyə  qayıt- 
ması  i b   xarici  siyasət  xətti  fəallaşdırıldı.  Azərbaycamn  ərazi 
bütövlüyünün,  dövbt  müstəqilliyinin  əbədi  və  dönməzliyinin 
təmin  cdilməsi  ib   bağlı  olan  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq 
Qarabağ  münaqişəsiııin  holli  yolunda  gərgin  mübarizəyə  başla- 
yan  Heydər  Əliyev  ATƏT  sədrləri,  MinsK  qrupuna  daxil  olan 
ABŞ,  Fransa,  Rusiya  Federasiyasının  həmsədrbri,  habeb  bir 
çox  dövlət  xadimbri  ib   görüşdü,  damşıqlar  apardı  və  Ermənis- 
tan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsini  ön  sıraya  çıxar- 
mağa nail  oldu.  Bu münasibət Azərbaycanm  ərazi  bütövlüyünün 
tom in  edilməsi,  işğal olunmuş toфaqlarm ermnni  işğalçılarından 
təmizbnməsi,  bir  milyondan  artıq  qaçqın  və  KöçKünün  doğma 
yurdlarma qaytarılması prinsıpbrindən ıbarət oldu (117).
81

H.İ.Məmmədova
Heydər Əliyevin dünya ökələrinə  səfərləri  zamanı  dövlət 
və