AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

höKuməti 
fəaliyyətə  başladığı  i k   günbrdən 
qonşulara m üracbt edərəıc sərhəd m əsəbbrində razılığa gəlmə- 
yi  təKİif etmişdi.  Meydana çıxa biləcəıc  sərhəd  münaqişəbrinin 
qarşısmı  almaq  və mehriban qonşuluq münasibətbrini  bərqərar 
etməK 
məqsədılə  Cənubi  Qafqaz  respubliıcalarmm  üçtərəfli  da- 
nışıqlarında  bu  m əsəbni  müzaıdrə  edərəıc  razılaşmaya  gəlməK 
ideyasmı  irəli  sürmüşdü.
39

H,İ.M əmm ədova
LaKİn  Ermənistan  höKuməti  Azərbaycan  D övbtinin  irəli 
sürdüyü  təKİifləri  nəimd  qəbul  etmədi, 
əks
İ
iiə
, 
onun 
təhrİKİ  ilə 
Dağlıq  Qarabağda  eraısni  millətçiləri  daha  da  fəallaşdılar.  Bu­
na  baxmayaraq,  Ermənistan  hÖKuməti  Qarabağ  problemini 
silahlı  q ü w ə   tətbiq  etməıdə  öz  xeyrinə həll  edə  bilmədiyindən 
sülh danışıqlarma razılıq verməyə məcbur oldu.  Əslində, 
b u  
ra- 
zılıq,  bir  tərəfdən,  məcburiyyətdən  irəli  gəlirdisə,  digər  tərəf- 
dən, 
böyüK 
dö v b tb rin   bölgədəKİ  nümayəndələri  qarşısında 
«sülhsevərlİK» 
görüntüsü yaratmaq «arzusu» ilə bağlı idi.
1919-cu  il  fevralm  sonlannda  dünya  ermənibrinin 
Parisdə  Keçirilmiş  qurultaymda Hindistan,  Misir,  Italiya,  ABŞ, 
Fransa  və  bıgiltərədən  olan  ermənibr  və  həmçinin  daşnaK 
hÖKumətmin 
nümayəndə  heyəti  də  iştiraK edirdi.  Daşnaıdar ey- 
ni  zamanda  Irəvanda  qərb  ermənibrinin  qıırultaymı  çağırdılar. 
Onlarm  məqsədi  öz  dövlətbrini  qurultayda  dünya  erm ənib- 
rinin  ümummilli  dövbti  elan  etməıc  idi.  Ancaq  nüm ayəndəbr 
«Azad  və  vahid  Ermənistan»  uğrunda  çıxış  edirdibr.  B e b   bir 
vəziyyətdə  daşnaK  höıcməti  1919-cıı  il  fevralın  25-də  qərb 
ermənilərinm  Icraiyyə Komitəsinin təKİifini qəbul  etməyə məc- 
bur 
oldu  və  «Vahid  Ermənistan»  yaradılması  üzrə  tədbirbri 
işləyib hazırlamaq üçün Komissiya yaratdı.
İKİnci  Zaqafqaziya  Konfransı  1919-cu  il  aprelin  25-də 
açıldı.  Bu  dövrdə  Qarabağda  və  Naxçıvanda  erm ənilərb  azər- 
baycanlılar arasında qanlı toqquşmalar baş verirdi.
E rm əm br Naxçıvana da iddialarından əl  çəfcmirdibr.  On- 
lar  böyüK  dövlətlər,  xüsusib  ABŞ  və  BöyüK  Britaniya  vasitə- 
s ib  bölgəni  ə b  KeçirməK istəyirdibr.  Zaqafqaziya Koniransmda 
Azərbaycan  nümayəndəbri  ermənibrin  bu  məsələdə  əsassız 
olduğunu  faKtlarla  ortaya  qoydular.  Artıq  əhəmiyyətini  itirmiş 
Zaqafqaziya  Konfransı  Ermənistanm  DenİKİn  əleyhinə  yaran- 
mış  Gürcüstan-Azərbaycan  ittifaqma  qoşulmaqdan  imtinası  ilə 
başa çatdı  (453, 46).
40
АгэгЬаусап RespublİKasının xarici siyasaliıub
Emıənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
B elə lk b , daşnaK höKuməti  1919-cu il 28 may bəyannamə- 
si ib  özünü «Vahid Ermənistan höKuməti» elan etdi (299,  62.)
Am erİKa 
müəllifi  Səmyuel  yazırdı;  «Рагщ Ь  «dənizdən 
dənizə  torpaq»  tələb  edən  Ermənistanm  iddialarını  öyrənən 
m üttəfiqbr  b e b   bir  nəticəyə  gəldibr  Kİ,  hətta  həmin  torpaqlar 
onlara  verilsə  b eb ,  Ermənistan  о  cür  geniş  torpaqlan  пэ  tuta, 
nə də  idarə edə bibr» (243,  178).
Fransa  nümayəndə  heyətinin  Katibi  Filipp  Bertelot  ermə- 
nib rin  iddialarmı  beb dəyərləndirirdi:  «Ermənistan yaratmağm 
эп  böyüK  çətinliyi  orasmdadır  Kİ,  erm ənibr  əslində  heç  verdə 
ƏKSəriyyət  təşKİl 
etmirbr.  Onları  Kilixiya  Kİmi  m ilbtin  güclü 
nüvəsi  yaşayan  о к э у э   yerbşdirməK  də  böyüK  etiraz  doğurur, 
çünKİ  həmm  torpaqlar Ermənistandan 400 Kİlometrdən artıq bir 
məsafədə  y erb şir  və  b e b   gcnişiİKüə  ermənilərin  yerbşdiril- 
məsi onlarm müəyyən azlıq halmda Ştatlarda da yerləşdirilməsi 
i b  nəticəbnəcəKdir,  Əgər əhalinin yerbşdiriiməsi  haqqmda be- 
b   bir  dahivanə  məsləhət  baş  tutarsa,  onlar  erm ənibra  düşmən 
olan  çoxluğun  nümayəndələrini  seçməli  olacaqlar...  Trabzon- 
dan tutmuş AleKsandrettaya  qədər torpaqlarda  «BöyÜK  Ermənis- 
tan»  yaratmaq  xülyasına  qarşı  reallıq  və  məntiq  eyni  dərəcədə 
müxalifətdədir» (495, vol. 2, p. 4 54).
Damşıqlar başa çatdıqdan sonra Ermənistan höKuməti ye- 
nidən Zəngəzur və Qarabağda silahlı m üdaxibyə  əl  atdı.  LaKİn 
Azərbaycan  höKumətmin  yaratdığı  Qarabağ  gcneral-qubcr- 
natorluğu,  xüsusib  onun  başçısı  X.P.Sultanovun  gördüyü  qəti 
tədbirbr nəticəsində  1919-cu ilin OKtyabrmda erm ənibr Zəngə- 
zurda  hərbi  məglubiyyətə  uğradılar.  Bundan  sonra  Ermənistan 
tərəfı  Müttəfıq  D ö v b tb rin   nümayəndəbrinə  müraciət  etd ib r 
Kİ, 
Azərbaycan  tərəfıni  sülh  damşıqiarına  başlamağa  razı  sal- 
smlar.  1919-cu  il  noyabrm 23-də  Tiflisdə  Keçiribn Azərbaycan
-   Ermənistan  danışıqlarmda 
İKİ 
tərəf  razılığa  gəldi 
Kİ, 
müba- 
hisali  m əsəbləri  həll  etməK  üçün  Baıcıda  azərbaycanlı-erməni 
Konfransı  çağırsınlar  (210,  207).  Nəhayət,  23  noyabrda Ameri-
41

H .İ.M əm m ədova
ка  və  Gürcüstan  nümayəndəbrinin vasitəçiliyi  ilə  Azərbaycan- 
la  Ermənistan  arasmda  saziş  bağlandı  (210,  207).  Qeyd  etməK 
lazımdır  Kİ,  saziş  müvəqqəti  xaraKter  daşıyırdi.  Çox  Keçmədi 
Kİ,  erm ənibr  yaramnış  fasilədən  istifadə  edərəıc  vəziyyəti  öz 
xeyirlərinə  dəyişməyi  qərara aldılar və  dərhal  Zəngəzura  qoşun 
yeritdibr.
Məcburiyyət qarşısmda qalan Azərbaycan höKuməti  Zqn- 
gəzurda  qayda-qanun  yaratmaq  və  saKİtliyi  Ь эф а  etməıc  üçün 
Qarabağ  general-qubematorluğunun  ixtiyanna  əlavə  qüvvobr 
göndərdİ.  Bu  hadisəbr  erməni-azərbaycanlı  Konfransınm  ça- 
ğırılması  ərəfəsində baş verirdi. Ermənistan höıcuməti  Qarabağ- 
da  olduğu  Kİmi  Zəngəzurda  da  vəziyyətin  onun  xeyirinə  də- 
yişilməyəcəyini  görərəıc  Tiflisdə  oturan  ingilis  ali  Komssarı 
Uordropdan  və  ABŞ-m  QafqazdaKi  nümayəndəsi  p o k o v n k  
HasKelin müavini Ceyms Reydən xahiş etdibr Kİ, hərbi əməliy- 
yatlann dayandınlmasm a к о т э к  etsinbr.  Azərbaycan höıcumə- 
ti yararanış  vəziyyəti müzafdrə  edərəıc və münasibətləri  Kəsıcin- 
ləşdirməməK  üçün  qərara  aldı  Kİ,  öz  qoşunlarmı  Zəngəzurdan 
çıxarsm.  LaKİn  höKimıət  bu  qərarı  çıxararıcən  öz  ə w ə k i  möv- 
qeyində qalırdı Kİ, Zəngəzur Azərbaycanm aynlm az hissəsidir.
1919-cu  il  deıcabrm  14-21  arasmda  BaKida  erməni-azər- 
baycanlı  Konfransı  Keçirildi.  Konfransı  Azərbaycanm Xarici  Iş- 
b r  Naziri  M.Y.Cəfərov  giriş  sözü i b  açaraq bildirdi  Kİ,  эп mü- 
hüm  məsələ  Azərbaycanla  Ermənistan  arasmda  ərazi  müba- 
hisəsini  həll 
etməKdir. 
1919-cu  il  23  noyabr 
m ü q a v ib si 
bu 
m übahisəbri  həll  etməyin ümumi vəziyyətini  müəyyənbşdirir- 
di.  In d k i Konfransm vəzifəsi  bu vəziyyəti ətraflı  şəKİldə  işbyib 
hazırlamaqdır.  LaKİn Konfrans erməni  tərəfinm günahı  ucbatın- 
dan  yanm çıq  qaldı.  Danışıqlar 
göstərdi 
Kİ,  Ermənistan  höKu- 
məti, bir tərəfdən,  sözdə danışıqlara getməyə razılıq verir,  digər 
tərəfdən,  m əsələbrin  həlli  real  müstəviyə  KeçdİKcə,  müxtəlif 
b əh an ə b rb  onu pozmağa çalışır.
42
Azərbaycan RespublİKasının xcırici siycısətində 
.Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaquyəsi
B e b lk lə ,  Azərbaycanm  Ermənistanla  ərazi  m ə səb b rin i 
dinc yolla həll  etməx cəhdi miisbət nəticə vermədi.  Digər tərəf- 
dən də Erməmstamn qızışdırdığı  erməni  silahlı  dəstələri  Daglıq 
Qarabağda  separatçılıq  əm əlbrini  daha  da  genişbndirdibr. 
Erm ənibrin  bölgədə  möhKəmlənməsi  təhliiKəli  xaraıcter  aldı. 
B eb   vəziyyət  Azərbaycan  höKumətinin  daha  ciddi  tədbirlər 
görməK zərurəti qarşısmda qoydu.
Yeni  vəzifəyə  təyin  edildkdən  sonra  hələ  BaKida  inən 
X.P. Sultanov  general-qubematorluğun  təşıdli  ilə  əlaqədar  olan 
bəzi  işb rı  görmüş  və  1919-cu  il  fevralm  12-də  Şuşaya  gəbrƏK 
vəzifəsinin  icrasına başlamışdı.  Qeyd  etməıc  lazımdır  xi,  Cüm- 
huriyyət  hÖKumətinin  bu  addımı  azərbaycanh  əhali  tərəfmdən 
böyüK  razılıqla  qarşılanmışdı.  Qubematorluğun  yaradılması 
Qarabağ  ermənibrinin  Cümhuriyyət  höKumətini  tanımalarında 
əsas ami 1 brdon biri olmuşdur.
X.P.Sultanov Şuşaya g əb n  Kİmi  Qarabağda və Zəngəzur- 
da  vəziyyətlə  tamş  olmaq  üçün  ingilis,  Azərbaycan  və  erməni 
nümayəndəbrinin iştiraxı  ib  bir neçə  rəsmı müşavirə  Keçirmiş- 
dir.  Həmin  müşavirələrin  protoKollarmdan  mnlum  olur 
k
İ, 
general-qubernator vəzifəyə  çox  ciddi  yanaşmış  və  hər  bir  mə- 
sələyə  dair  Konıcret  göstəriş  vermişdi.  Qeyd  etməK  lazımdır  Kİ, 
Qarabağı  Azərbaycandan  ayırmaq  istəyən  və  daima  azərbay- 
canlılarla  erm ənibr arasmda  nifaq  toxumu  səpən  Erməni  Milli 
Şurasmm  rəhbərbri  bu  müşavirəbrə  gəlməmiş  və  Azərbaycan 
haKİmiyyətini  tanımadıqlarmı  bəyan  etmişdibr.  Buna  cavab 
olaraq  X.P.Sultanov  Erməni  Milli  Şurasının  rəhbərindən  5  nə- 
fəri  müttəfiq  nümayəndələrin  Köməyi  ib   Qarabağdan  sürgün 
edə bilmişdi.
Zəngəzur qəzasmı  da  əhatə  edən  Qarabağ  generai-quber- 
natorluğunun  yaradılması  və  X.P.Sultanovun  oraya  başçı  təyin 
olunması  Ermənistanı  xeyli  təşvişə  salmış  və  onun  Dağlıq 
Qarabağla bağlı ərazi iddialarım puça çıxarmışdı.
43

H j.M əm m ədova
R.Hovannesyan  bu  barədə  yazırdı:  «Acıqlanmış  erməni- 
lərin  özləri  üçün  təhqir  üstündən  təhqir  hesab  e td k b ri  və  Ьэгк 
qorxduqlan  məşhur araıenofob X.P.Sultanovun Tomson tərəfin- 
dən hər İ
k
İ 
ərazinin qubematoru təyin edilməsi idi» (210,115).
Azərbaycan  höıcuməti,  təbii  kİ,  Azərbaycanm  ərazi  bü- 
tövlüyünün  və  suveren  hüquqlarmm  pozulmasma  yol  verə  və 
qonşu dövlətin onun daxili  işbrinə qarışraası  cəhdbri i b  barışa 
bilməzdi.  Bunımla  yanaşı.  Azərbaycan  höKuməti  bütün  miina- 
qişələri  sülh yolu i b  həll  etməyə hazır olduğunu  bildirmişdi  və 
bu niyyətinə sadiq idi.
Uzun  sürən  müzaıdrə  və  mübahisədən  sonra  ingilisbr 
güzəştsiz mövqe tutaraq ermənilərdən M üttəfiqbrin ıcomandan- 
üğının  qərarlarına  tabe  olmağı,  Qarabağda  və  Zəngəzurda 
Cümlıuriyyətin haKİmiyyətini tamraağı tələb etdi.
Qarabağın  general-qubematoru  X.P.Sultanovun  gördüyü 
ciddi  tədbirlər  nəticəsində  Şuşa  rayonunda  qayda-qanun  bərpa 
olunmuş və həyat normal axara düşmüşdü (301, 249).
Qeyd  edildiyi 
Kİmi, 
Qarabağın  general-qubematoru 
X.P.Sultanov  Şuşaya  g ə b n   andan  Qarabağ  torpağmı  erməni 
quldur dəstəbrindən azad etməK  üçün gərgin fəaliyyətə başladı.
O,  1919-cu  il  fevrahn  12-də  Cavanşir,  Şuşa,  Cəbrayıl  və  Zən- 
gəzur  qəzalarının  əhalisinə  müraciət  edərəK  general-quberna- 
torluğun yaradılması səbəbbrini izah etmişdi.
X.P.Sultanovun  general-qubemator  Ləvin  olunmasmdan 
sonra  da  erməni  separatçıları  Ermənistan  höKumətinin  yardımı 
i b   Qarabağı  Azərbaycan  RespublİKasmm  təncibindən  ayrımaq 
səylərini  davam  etdirirdi.  1919-cu  il  4  iyunda  Dağlıq  Qarabağ 
erm snibrinin  silahlı  dəstələri  Şuşa  ətrafindaıa  azərbaycanlı 
hərbi  h issəb rin   yerbşdiyi  gözətçi  məntəqələrinə  hücum  etdi. 
LaKİn 
onlarm  bu  hücumu  X.P.Sultanovun  gördüyü  qəti 
tədbirbr nəticəsində dəf edildi.
X.P.Sultanovun  Dağlıq  Qarabağda  erməni  separatçüarı- 
nm  qiyamçı  hərəKətbrini  qəti  tədbirbr  nəticəsində  aradan
44
qaldırması,  dinc  erməni  əhalisi  tərəfmdən razılıqla  qarşılanmış 
və  onlar  X.P.Sultanovun  yanma  gələrəıc  təşəxKÜrbrini  bildir- 
m işb r (34, f.970, siyahı  1, iş  163, v.22).
Qarabağ  erm ənibri  1919-cu  ilin  avqustunda  fövqəladə 
qurultay  çağıraraq  Azərbaycan  hÖKumətinə  tabe  olmaq  haq- 
qmda  qərar  qəbul  etraişdibr.  Qarabağ  ermənilərimn  VII  qurul- 
taymın xüsusi nümayəndəbri və erməni kilsə xadim bri X.P.Sul­
tanovun  hüzuruna  gələrəK  Qarabağın  dağlıq  hissəsinin  ernıəni 
əhalisinin  onun  haKİmiyyətinə  tabe  olmaq  arzusunda  olduqla- 
rım  bildirm işdibr.  Danışıqlar  İ
k
İ 
gün  davam  etmiş  və  nəhayət, 
m üqavib layihəsi işbnib hazırlanmışdı.
1919-cu  il  avqustun  28-də  Qarabağm  erməni  əhalisinin 
nümayəndə  heyəti  Baıcıya  gəbrəıc  Baş  Nazir  Nəsib  bəy  Yusif- 
bəylinin qəbulunda olmuşdular. Nümayəndə heyəti  Qarabağ mə- 
səbsinin  dinc  yolla nizama  salınmasma  görə  ona  Qarabağm  er- 
məni əhalisi admdan öz minnətdarlığmı bildirmişdi (301, 288).
Dağlıq  Qarabağda  milli  münaqişənin  beynəlxalq  aspeıct- 
də tənzim bnm əsi  Azərbayean hökumətinin qarşısmda duran  ən 
mühüm  m əsələbrdən  idi.  1918-1920-ci  illərdə  Azərbaycan 
Xalq  Cümhuriyyətinin  xarici  siyasətinin  başlıca  məqsədi 
Azərbaycanm  müstəqilliyinin  beynəlxalq  aləmdə  təsdiqlənmə- 
sindən  ibarət  idi.  Qonşu  ö kələrin  Azərbaycanm  istiqlaliyyətini 
tanıması  müstəqilliyin  dönməzliyinin təmin  edilmasi  üçün h əb  
yetərli  deyildi.  Dövlətin  xarici  siyasətinin  ana  xəttini  təşıdl 
edən bu vəzifənin həyata Keçməsinə ö k ənin ən nüfuzlu şəxsləri 
cəlb  edilmiş,  bu  sahəyə  birinci  dərəcəli  əhəmiyyət  verilmişdi 
(218,203-204).
1919-cu  il  yanvarm  8-də  Azərbaycan  nümayəndə  heyəti 
parlamentin  sədri  Ə.M.Topçubaşovun  rəhbərliyi  altında  Paris 
Sülh Konfransına yola düşdü.
Azərbaycan  Xalq  Cühuriyyəti  haqqmda  məsələyə  1919- 
cu  il  mayın  2-do  D ördbr  Şurasının  iclasmda rəsmi  şəKİldə  ba- 
xıldı.  Həmin  gün  ABŞ  prezidenti  V.Vilson  tələb  etdi  Kİ,  Azər-
Azsrbaycan RespubiİKasının xarici siyasətində
____________Ernmdstan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişdsi
45

H .İM dm m ədova
haycan  nüm ayəndə  heyətinə  Konfransın  işində  iştiraK 
e tm ə K  
üçün icazə verilsin.
May  aymm  28-də  Azərbaycan  nümayəndə  heyəti  ABŞ 
prczidenti  V.Vilsotı tərəfmdən qəbul  edildi.  Nümayəndə  heyəti 
V.Vilsona  qısa  siyasi  memorandum  təqdim  etdi.  Memoran- 
dumda  Azərbaycanda  baş  verən  ictimai-siyasi  hadisəbr,  ərazi 
bütövlüyü  m əsəbsi  qısa  şəKİJdə  təsvir  edibndən  sonra  Aznr- 
baycan niimayəndə heyətinin tələbləri  verilirdi.  Bu tələb b r  altı 
maddədən  ibarət  idi.  Vilsonun  cavabı  isə  dörd  bənddən  ibarət 
olmuşdu.
Azərbaycan 
höKuməti 
14  bölrnədən  ibarət  olan  «Qafqaz 
Azərbaycan  RespublİKası  nümayəndəbrinin  Versal  Sülh  Kon- 
fransma  memorandumu»  adlı  sənəd  təqdim  etdi.  Memorandu- 
mun  ən  əhərniyyətli  bölm əbri  dövlətin  ərazisi  və  əhalisi  ib  
bağlı  bölmələr  idi.  Ennənibrin,  gürcülərin  va  iranlılarm  коп- 
fransa  təqdim  e td k b ri  ərazi  iddiaları  bilavasitə  Azərbaycana 
aid  olduğu  üçün  ölkənin  hüdudları  barədə  Konfransın  rəhbərb- 
rində  aydm  təsəvvür  yaradılması  zərurəti  meydana  çıxmışdı. 
Bu  memorandumda  Qafqaz  Azərbaycanımn  ərazisi  Keçmiş 
inzibati bölgü sistemi  üzrə yeddı  maddədən ibarət göstərilmişdi 
(120,  203).  Ə.M.Topçubaşov  bu m ünasibətb  yazırdı:  «Mənim 
tərəfımdən  erm ənibr  haqqmda  d ey ib n b r  qərb  diplomatları 
üçün tam am ib yenilİK idi» (120).
1919-cu  ilin  yayrnda  Paris  Sülh  Konfransmda  Azərbay- 
can  nümayəndəbrinin  qarşılaşdığı  ciddi  m əsəblərdən  biri  də 
erməni  nümayəndəbri  i b   m ünasibətbr  idi.  Ermənİlər  Paris 
Sülh  Konfransının  onların  bütün  problem brini  həll  edəcoyinə 
ümid  bəsbdİKİəri  üçün  ona ciddi  hazırlaşmışdılar,  Onlar Araiıq 
dənizindən  Qara  dənizə.  Qara  dənzdən  Xəzər  dənizinə  qədər 
«BöyüK  Ermənistan»  yaratmaq  barədə  tə b b b rin i  sülh  коп- 
fransma  təqdim  etm işdibr.  B eb   böyüK  iddialarm  nəticəsi  idi 
kİ, erm ənibr Parisə 
İ
k
İ 
niimayəndə heyəti göndərmişdibr.
46
Aıərbaycan RespubÜKasımn xarici 
siyasətində
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişdsi
Ə.M.Topçubaşov  Paris  Sülh  Konfransında  görüşdüyü 
müxtəlif  nümayəndə  heyətbrinin  üzvbri  i b   söhbətbrində  və 
böyüK  dö v b tb rin   başçılarma və xarici  iş b r nazirlərinə  göndər- 
diyi  notalarda «erməni əzabKeşliyinin» iç üzünü açıb  göstərmiş 
və erməni m ilbtçibrinin əsl  simasını üzə çıxara bilmişdi.
ParisdəKİ  erməni  nümayəndəbri  isə  Qarabağda  özbrinin 
törətdiyi  cinayətləri  başqalarmm  ayağına  yazır  və  bununla  da 
müttəfıq  ökələrin  nümayəndəbri  qarşısmda  Azərbaycan  Res- 
publİKasını 
və  onun  VersaldaKi  nümayəndəbrini  nüfuzdan 
salmağa çalışırdılar.
Azərbaycan 
höKuməti 
təıdif etdi 
Kİ, 
erməni-azərbaycanlı 
münaqişəsini  təhqiq 
etməK 
üçün  beynəlxalq  istintaq  m m issi- 
yası  yaradılsın.  Bu  m əsəb  Parisdə  olan  Azərbaycan  nümayən- 
dəbri  tərəfmdən  də  qaldırılmışdı.  Ə w əllər  beynəlxalq  istintaq 
Komissiyasının 
yaradılmasına  ermənilər  razılıq  v ersəbr  də 
sonralar  müxtəlif  bəh an əb rb   bu  işi  pozdular.  L arin  1919-cu 
ilin  yaymda  Azərbaycan  höKumətinin  qəti 
m övqeyi 
və  məq- 
sədyönlü  siyasəti  nəticəsində  respublkanm   Qarabağda suveren 
hüquqları  bərpa  edildi.  Azərbaycanm  Parisdə  olan  nümayəndə 
heyətinə  göndəribn  məlumatda  qeyd  edilirdi:  «Qarabağ  məsə- 
bsi  adlandmlan məsələ qəti şəıdldə həll edildi. VII е г т э т  qurul- 
tayında  Qarabağ  erməmlərinin nümayəndəbri  Azərbaycan höıcu- 
mətinin 
haKİmiyyətini 
tanımaq  barədə  general-qubemator  X.P. 
Sultanovla  saziş  bağladılar»  (382;  301,  23).  Bu  sənəd  Ə.M.Top- 
çubaşov tərəfındən Versal Ali Şurasına bqdim  edilmişdi,
1919-cu 
il 
yanvarm  8-də  Azərbaycan  Parlamentinin  icla- 
sında çıxış edən parlamentin sədri bildirmişdi:  «1917-ci  ilin de- 
Kabrından  1919-cu  ilin  iyununa 
Kİmi 
erməni  qoşunları  tə- 
rəfındən Irəvan qubemiyasmda 200-dən  çox  azərbaycanlı ıondi 
dağıdılmış  və  yandırılmışdı.  Тэгк  edilmiş  azərbaycanlı  ıcənd- 
lərinə Tünriyədən olan erm ənibr yerbşdiriiir» (301,  136-137).
47

H. İ.Mdtnmədo va
Baş  nazir  F.XoysKİnin  Ermənistan  höKirnıətinə  notasında 
azərbaycanlılara  qarşı  təcavüz  siyasətinin  dayandırılması  qəti 
şəKİldə tələb edilirdi  (24,153).
LaKİn  m ünasibətləri  bərpa  etməK  mümKün  olmadı.  Er- 
mənilər  azərbaycanlılann  malım, 
müİKünü 
talan  edir,  ev b rin i 
yandırırdılar. 
Belə  Kİ,  daşnäK  höKumətinin  qoşunları  Zəngiba- 
sar bölgəsini 
talan etdkdən  sonra,  talançılann apardıqları  qəni- 
m ətiərdən  əlavə, 
dövlətə  qalan  82  adda  Külli  m iqdarda  эт1ак
1920-ci  il  avqustun  2-də  maliyyo  nazirinin  səroncamı  i b   hər- 
raca qoyulmuş və əldə edilmiş m əbbğ dövbt büdcəsinə Keçiril- 
mişdi.  Erm ənibrin  yeritdiyi  separatizmb  daşnaK  höKUməti 
tərəfmdən  türK-müsəlmanlar  əleyhinə  yeritdiyi  talançıhq  siya- 
səti d ö v b t səviyyəsində aparılırdı (179, 331).
AmerİKa  B irbşm iş  Ştatları  da  ermənibrə  həm  höıcumət, 
lıəm  də  ayrı-ayn  ermənipərəst  təşKİlatlar  vasitəsilə  yardımlar 
edirdi.  A BŞ-ın  Istanbuldaıa  baş  Komissarı  admiral  Bristol
1921-ci  il m artin 28-də  doKtor Bartona göndərdiyi  məKtubunda 
Ermənistanın  ABŞ-a  olan  borcları  haqqmda  yazırdı:  «Sizin 
məKtubunuzdan  öyrəndim  Kİ,  Ermənistana  borc  pul  verilməsi 
uğrunda  hərəıcat  başlanmışdır,  həqiqətən  çox  təəccübbndim. 
Biz  artıq  Ermənistana  50  milyon  dollardan  artıq  vermişİK  və  о 
pul  itirilib.  M ən  b eb   borclarm  vaxtmda verilməsini  tƏKİif edi- 
rəm.  Başqa  bir  borc  verilməsi  sadəcə  yaxşı pulu  pis  işə  sərf et- 
т э к  olardı» (243, 244).
DaşnaK  höıcuməti  cilddən-cildə  girərəK  taKtİKasmı  çox 
tez-tez  dəyişirdi.  HalbuKİ, 
daşnaKİarın 
bəzi  dairəbri  tündər 
əleyhinə  düşmənçilİK  təbliğatmı  davam  etdirirdibr.  RadİKal 
erməni  qrupları  bildirirdibr 
k
İ, 
«erməni  m əsəbsinin»  həlli 
üçün  qan  töıcməK,  «TürKİyə  Ermənistanı»  torpaqlarmı  qan  seli 
i b  suvarmaq  lazımdır» (277).
1918-1920-ci 
ilb rd ə  daşnaKİar tərəfmdən 
157 
Kənd  tama- 
m ib , 
67 
ıcənd 
isə 
qism ən  azərbaycanlılardan  «təm izbnm işdi». 
Ü m u m iy y ə tb ,  erməni  m illb tçib rin in   yeritdiyi  ardıcıl  təqib  və
48
Azsrbaycan RespublİKasının xaricı siyasətində
.Ermznistun-Azərbaycan  Dağhq Qarabağ münaqişəsi
qırğm  siyasəti  nəticəsində  1828-ci  ildən  1920-ci  ibdəK  738 
tarixi 
Шгк-müsəlman 
Kəndindən  (indİKİ 
Ermənistan  ərazisində) 
azərbaycanlılar qovuldu və həm in Kəndlər erm ənibşdirilib xris- 
tian yaşayış mənətəqələrinə çevrildi.
1920-ci  il  aprelin  28-də Azərbaycanda sovet hakimiyyəti 
elan  edildi.  Mayın  3-də  XI  Ordımun  silahlı  dəstələri  Azərbay- 
cana  soxuldu.  Ruslar  Qarabağda  yuva  salmış  erməni  quldur 
dəstələrinin  bilavasitə  Köməyi  i b   Qarabağ  general-qubernatoru 
Xosrov  boy  Sultanovu  haKİmıyyətdən  uzaqlaşdırdı.  Şuşa,  Xan- 
Kəndi 
və  Qarabağın  digər  şəhor  və  ıcəndləri  rus  qoşunlannm, 
erməni  quldur  dəstəbrinin  nəzarəti  altma  Keçdi  (35,  fond  27, 
siyahı 2,  iş 54,  vər,  43-44.).
1918-1920-ci  ilbrdə  Qarabağda  soyqırım törədən  ermoni 
daşnatdarı  Qarabağm  qəzalarmda  Kəndbri  məhv  edərəK 
m in b rb   azərbaycanlmı  öz  doğma  yurdlanndan  qovdular  (35, 
f.970,  siyahı  L,  iş  1,  v.51).  Baxmayaraq 
Kİ, 
Nuru  Paşanm  rəh- 
bərliyi  i b   Тйгк-Islam  odusu  Xosrov  bəy  Sultanovun  başçılıq 
etdiyi  müqavimət  Ьэгэкай  (30;  36)  ilə  birgə  1920-ci  il  iyun 
ayınm əw əlb rin d ə  Şuşanı  XI  Ordunun  silahlı dəstəbrindən tə- 
m izbyə  bildi,  ancaq  Dağlıq  Qarabağa  rus  və  erməni  quldurla- 
rına  к о т э к   məqsədi  ib   gətirilmiş  birbşm iş  ordu  hissəbri 
iyunun  15-də Şuşada sovet höKumətini bərpa etdi (136,  80).
Sovet  Rusiyası  höKuməti  Qarabağda  başlanmış  azərbay- 
cansıziaşdırma  siyasətini  davam  etdirdi.  1920-1921-ci  illərdə 
Ermənistandan  Azorbaycana  850  erməni  aibsi  Köçürüldü.  Bun- 
lardan  765  a ib   Dağlıq  Qarabağda yerbşdirildi.  Onların məsKun- 
laşdırılması  və  yaşaması  üçün  hər  cür  şərait  yaradıldı  (34,  fond 
27,  siyahı  1,  iş  649,  vər.  190;  fond  24,  siyahı  1,  iş  137,  vər.18; 
fond 410,  siyahı  1,  iş  11,  vər.45.).  Həmin dövrdə  Qarabagın  hər 
verindo  azərbaycanhlarm  hüquqları  tapdalanmış,  hər  hansı  bir 
münaqişəyə görə yalnız onlar cəzalandırılmışlar (185, 38).
Erm ənibrin  torpaq  iddiaları  Azərbaycan  və  Ermənistan 
SSRI-nin  torKİbinə  qatıldıqdan  sonra da davam  etmişdir.  Tarixi
49

H.İ.Məmmədova
Azərbaycan torpaqları  olan  Irəvan,  Zəngəzur  və  Göyçə  mahal- 
lannın  Ermənistana  verilməsi  azmış  Kİmi,  Dağlıq  Qarabağm 
Ermənistana  birləşdirilməsi  siyasəti  ermənilər  tərəfındən  daim 
diqqətdə  saxlanmış  və  bu  iddia  ilə  onların  vaxtaşırı  çıxışları 
olmuşdur.
Sovet  Rusiyasmın  Köməyi  ilə  DQMV-nin  yaradılması 
Dağlıq  Qarabağın