AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adııra tariX İnstitutu

həd-Keçid 
məntəqəbrində  tətbiq  olunan  qeyri-məqbul  qərarlann 
icrası  ilə  yaradılan  iqtisadi-ticarət 
çətinlkbri 
və  digər  süni  prob- 
lembr Azərbaycan Respublkasma göstəribn təzyiqlərdir (271).
Heç  şübhə  yoxdur  Kİ,  erməni  ideolqji  təxribatçıiarmm 
çox  ciddi  m övqebr  э1э  Keçirdiyi,  fəaliyyət  dairalərinin  geniş- 
lənməsi  üçün  ideal  şərait  yaradıldığı  ökələrdən  birincisi  Rusi- 
yadır.  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi 
başlanan  dövrdən  Rusiyada  antiazərbaycan  əhval-ruhiyyəsinin 
qızışdırılması üçün ermənibrə çox əlverişlj  mühit yaradılmışdı.
Rusiyanm  paytaxtı  MosKva  şəhərində  fəaliyyət  göstərən 
Rusiya  Ziyalılarınm  Qarabağ  Komitəsi,  Erməni  Icmaları  Kon- 
federasiyasx,  Rus-Erməni  Təşəbbüsbri  Məreəzi,  Diaspor  və 
Inteqrasiya  Problem bri  Institutu,  Mosıcvada  «Dağlıq  Qarabağ 
RespublİKasınxn daimi Nüınayəndəliyi» və  b.  Azərbaycan  əley- 
hinə  geııiş təbliğat  aparan 
mərKəzlərdir 
xi,  buniarm  da  «imcişa- 
fına» çox böyüK şərait yaradxldığx sirr deyil.
Münaqişə  prosesinin xronoloji  ardıcıllığx  açıq-aydxn  gös- 
tərir 
Ki, 
Rusiya bir qayda  olaraq  Azərbaycana  qarşı  miinasibət- 
do  k ili  standartlar  diplomatiyasından  heç  vaxt  əl  çəıcməmişdir. 
B eb  Kİ,  sozdə müharibənin dayandırılmasxna tərəfdar olduğunu 
bildirən  Rusiya  Azərbaycanm  sərhədbrini  güciü  nəzarətdə 
saxlayır,  istədiyi  vaxt  iqtisadi  problem br  yaradır,  Ermənistana 
isə  silah-sursat  və  enerji  daşxyxcıları  ib   к о т э к   edir.  Rusiyanm
124
A zjrbaycan RespublİKasının xarici siyasətim h
Ermənistan-Azdrbaycım  Dağlıq  Qarabağ miinaqişəsi
Ermənistana  min  tonlarla  yanacaq,  milyonlarla  rubl  Kredit 
verməsini başqa mənada izah etməıc т й т к й п  devil.
Rusiya  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlxq  Qarabağ  rnüna- 
qişəsinə də həmin  k ili  standartlardan yanaşxr.  Bir tərəfdən,  ras- 
mi  MosKva  MinsK  qrupunun  həmsədri  Kİmi  Ermənistan-Azər- 
baycan,  Dağlxq  Qarabağ  münaqişəsinin  həllini  öz  boynuna 
götürmüş,  digər  tərəfdən,  Ermənistanx  fhal  şəıdldə  silahlandır- 
maqla,  İrəvam  BaKiya  qarşx  daha  sərt  mövqe  tutmağa  tə h rk  
etməKİə 
problemin bir az da dərinləşməsinə şərait yaratrmşdxr.
Məlum olduğu Kİmi,  cəbhədə Ermənistanın hərbi  əməliy- 
yatlarımn  zaman-zaman  fəallaşmasx  təsadüfi  deyildi.  Rusiya 
AzərbaycandaKi  mövqeyini  itirməməK  üçün  bu  münaqişəni 
müxtəlif yollarla qızışdırxrdı (483).
Rusiyanm  müdafıə  naziri  Pavel  Qraçovun  Ermənistan- 
Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsini  dayandxrmaq  üçün 
vasitəçilk  səyləri  Rusiyanxn  bu  münaqişə  üzrə  ATƏT-in  vasi- 
təçiliyini  himayə  etmasi  haqda  bəyanatlarmı  şübhə  altında  qo- 
yurdu.  B eb   kİ,  1992-ci  il  maym  16-da Pavel  Qraçovun sədrliyi 
ilə  Azərbaycanm  və  Ermənistaxxxn  müdafıə  nazirbri,  eləcə  də 
Qarabağ  ermənilərinin  separatçx  hərbi  q ü w əb rin in   başçısmın 
iştiraKi 
ib  
M osK avada 
Keçirilmiş 
görüşdə  tərəfb rin  
ataşKƏS 
haqqında  prinsipcn  razılığa  gəlməsi  Rusiyanm  Ermənistan- 
Azərbaycan,  Dağlxq  Qarabağ  münaqişəsi  üzrə  v a sitəçilk   pro- 
sesində təşəbbüsü ATƏT-dən zorla qoparmaq cəhdi  idi.
Rusiya  prezidenti  Boris  Yeltsin  qonşu  respublkada  baş 
verən  ixtilafların  onun  ökəsində  sabitliyə  zərər  vura  biləcəyini 
önə 
çəKərəıc 
bu  münaqişələrin  aradan  qaldmiması  barədə 
BMT-nin 47-ci  sessiyasında  TŞ-dən  ona səlahiyyət  verilməsini 
xahiş etmişdi  (125,  6 mart  1993).
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağhq  Qarabağ  müharibəsinin 
dayandırılması  barədə  təKİifləri  müzaıcirə  etməK  məqsədi  i b
1993-cü ilin martmda Вакхуа gələn  Tünciyənin Xarici  Işb r Na­
ziri  Hiıanet  Çetin  əvvəlcə  rusiyalı  Ь этк ап   Andrey  K ozırevb
125

H. LMəmnıədova
görüşdə  Ermənistanm  öz  qoşunlanm  Azərbaycan  ərazisindən 
çıxarması  təbbini  qoydu.  Onu  da  xatırlatmaq  lazımdır  kİ, 
həmin  mərhələdə  Tündyə  və  Rusiya  xarici  siyasət  başçıları 
arasmda  Dağlıq  Qarabağm  Azərbaycan  torpağı  olması  və  Er- 
mənistan  qoşunlarınm  oradan  çıxarılması  barədə 
fiKİr 
birliyi 
var idi.  Hətta apanlan danışıqlarda bölgədə  sülh yaratmağa dair 
proqram  hazırlanmasma  müsbət  yanaşan  ökələrdə  bu  istiqa- 
mətdə  birgə  siyasətin  yeridilməsinin  vacibliyi  önə  çədlirdi 
(125,  10 m art  1993).
1993-cü  il  aprelin  30-da  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq 
Qarabağ  münaqişəsinə  dair  BMT  TŞ-nın  822  saylı  qətnaməsi 
qəbul  edildkdən  sonra  ABŞ,  Rusiya,  Türeiyə  may  aymıtı  3-də 
sülh  təşəbbüsü  ilə  çıxış  edərəıc  təKİifbr  planı  işbyib  hazır- 
ladılar  (61,  67).  Adları  çəKİlən  öİKəbrin  sözügcdən  münaqişə 
üzrə  «Təxirəsalınmaz  tədbirlərin  dəqiqləşdirilmiş  cədvəli» 
Azərbaycan və Ermənistanm müzaıcirəsinə təqdim edildi.
Üç  d ö v b tin  -  ABŞ,  Rusiya,  T ü ray ə -  birgə  qərarına gö- 
rə,  cəbhədəKİ  erməni  hərbi  qüw ələri  1993  -  cü il  martin  27-nə 
qədər 
işğal  etdiyi  Azərbaycan  ərazilərindən  çıxarılmalı,  sonra 
vəziyyət  bərpa  olunmalı  idi  (61,  67).  LaKİn  erməni  tərəfi  qo- 
şunlarmm  çıxanlm ası  müddətinin  mayın  14-э  qədər müəyyən- 
ləşdirilməsinə  etirazım  bildirdi  və  qoşunlann  ATƏT-in  müşa- 
hidəçibri  bölgədə  yerbşdirildİKdən  sonra  çıxarılmasınm   müm- 
Künlüyünü  bildirdi.  Bu  azmış  Kİmi,  crməni  torəli  Tünciyənin 
adını təşəbbüsçübr sırasından çıxarılmasını təKİif etdi.
1993-cü  il  mayın  14-15  -  də  MosKvada  Rusiya,  ABŞ, 
Tündyə  nüm ayəndəbri  «Cədvəl»ə  yenidən  baxdılar.  “Ayna” 
qəzetinin  məlumatma  görə  (19  may  1993-cü  il).  «Cədvəl», 
əslində,  mühüm  bir  dəyişİKİİK  cdümədən  maym  18-də  müna- 
qişə  tərəflərinə  təqdim  edildi.  Mayın  25-də  MosKvada  Rusiya 
və Ermənistamn  prezidentbrinin görüşündən  sonra Ermənistan 
üçtərəfli  Rusiya-Tünciyə-ABŞ  sülh  planından  imtina  etdi. 
Ermənistan  tərəfı  Kəlbəcərin  boşaldılmasına  dair ABŞ-Rusiya-
126
Azərbaycan RespublİKasının xarici siyasətində
Ermaııistan-Azarbuycun  Dağlıq Qarabağ miinaqişasi
TürKİyənin təqdim etdiıdəri planla razı olmadıqlarını bildirdi və 
bunu imzalamaqdan imtina etdi.  «Независимая газета»уа görə 
(2  iyım  1993-cü  il)  bəhanə  də  о  oldu  Kİ,  Tündyənin  bu  pro- 
sesdə iştiraKmı məqbul saymırlar
1993-cü  ik b n   başlayaraq  Rusiya  Federasiyası  XIN-nin 
xüsusi  tapşırıqlar  üzrə  səfıri  V.Kazimirovun bir-birinin ardınca 
irəli  sürülmüş  sülh  planı  layihəbrini  həyata  KeçirməK  üçün 
canfəşanlıqla  MosKva-BaKi-İrəvan-XanKəndi  arasında  Ьэгэкэ!- 
b r i  və  Pavel  Qraçovun  bir  neçə  dəfə  açıqcasma  ATƏT-in  va- 
sitəçilİK  səylərinin  monasız  olduğunu  bəyan  ctməsi  ısə  Rusiya 
höKumotinirı  əsas  məqsədindən  xəbər  verirdi.  Münaqişə  bölgə- 
sində  hərbi  vəziyyətin  süni  surətdə  pisbşm əsinə  nail  olandan 
sonra  MosKvanm  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  aradan  qal- 
dırılmasına dair «sülh» plam  ortaya qoyuldu.  Onun Azərbaycan 
tərəfindən  qəbul  edilməsi  Rusiya  qoşunlarınm  sülhməramlı 
qiiw ələr  adı  altmda  yenidən  Azərbaycana  qaytarılması  üçün 
hüquqi baza yaratmaq olardı.
О 
zaman  nəticəni  uzaqgörənlİKİə  qabaqcadan  duyan 
Heydər  Əliyev  bu  m əsəbdə  son  dərəcə  prinsipialhq  nümayiş 
etdirdi.  Rusiyanm  sülhməramh  qüvvobrinin  regiona  yeridil- 
məsi  haqqmda  məsələnin  hətta  müzaıcirəyə  çıxarılmasına  b e b  
imKan vermədi.
Rusiya  xarici  işlər  naziri  Audrey  Kozırevin,  bir  tərəfdən 
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinə  dair 
Rusiya planınm эп real plan olduğunu iddia etməsi,  digor tərəf- 
dən  isə  Rusiyanm  yalnız  ATƏT  və  BMT  ib   birÜKdə  münaqi- 
şənin  ədabtli  həllinə  tərəfdar  olduğunu  bildirməsi  onun  «İKİli 
standart»  mövqeyindən  çıxış  etməsini  açıq-aydm  göstərirdi. 
Rusiyanm  təqdim  etdiyi  yeni  planında  ATƏT-iıı  rolu  və 
mövqeyi  barədə  suala  cavab  verərKən  Rusiya  Federasiyasınm 
AzərbaycandaKi  səfıri  VİKtor  Şoniya  da  bu  sənədin  ATƏT  ib  
razılaşdmldığmı  bildirdi.  LaKİn  vaxtmda  qarşısı  alınmış  b e b  
«sülh» planmm qeyri-realbğı sonradan tam am ib məlum oldu.
127

H .LM əmmədova
Vəziyyətin məhz Rusiyanm nəzarətində olduğunu hiss et- 
dirməK  məqsədi  Rusiya  prezidentinin  səlahiyyətli  nümayən- 
dəsi,  xüsusi  tapşınqlar  üzrə  səfır  Viadimir  Kazimirovun  diplo- 
matİK  ifadəsində  özünü açıq-aşıcar  bıruzo  verdi:  «Əidə  edilmiş 
sülh  h ə b   çox  KövrəKdir  və  altı  il  gedən  silahlı  münaqişənin 
aradan  qaldırıimasında  maKsimalist  olmaq  yersizdir».  Görün- 
düyü  Kimi,  Rusiya  MinsK  qrupunun  Ermənistan-Azərbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  həlli 
istiqam ətindoK İ 
danılmaz 
səybrini  Kölgə  altına  salmaqda,  bu  nüfuzlu  beynəlxalq 
toşKİ- 
latm  dünya  ictimaiyyəti  qarşısmda  gözdən  düşməsi  üçün  də- 
ridən-qabıqdarı çıxmaqda davam edirdi.
MosKvamn  münaqişənin  həllinə  münasibətinin  əsl  ma- 
hiyyətini  dənc etməK  üçün həmin dövrdə  ökədə və xaricdə baş 
verən bəzi hadisəbrə bir daha nəzər yetirməK lazımdır.
1994-cü 
il i n  
əvvəlindən,  xüsusiiə  mart-aprel 
a y l a r ın d a n , 
ö k ə  üçün 
is t ə r  
cəbhə xəttində 
v ə z iy y ə t, 
istərsə də arxada hərbi- 
siyasi 
d u r u m  
qəribə 
b ir  m ə n z ə r ə n i 
əks 
e td ir ir d i. 
Düşmənin 
c ə b -  
h ə d ə ıd  
fəallığı  Вак!  şəhərindo,  öİKənin 
d ə m i r   y o lla r m d a   tö ro - 
d ilə n  
təxribatlar,  ö lıo  
d a x ilin d ə   v ə tə n d a ş   h ə m r ə y liy in m  
a rt- 
ması,  sabitliyin 
y a r a n m a s ı  K İm i 
təzadlı 
v ə z iy y ə t 
mövcud 
id i. 
Azərbaycan  prezidentinin  xarici 
ö k ə l ə r ə  
səfərləri,  əldə 
olunmuş  diplomatİK 
u ğ u r la r  
Cənubi  Qafqazda  sabitliyin  yaran- 
masmı 
is t ə m ə y o n  
d a ir ə lə r i  n a r a h a t  e d ird i. 
Öz 
g e o s iy a s i 
maraqlan 
ç o r ç iv o s in d ə  
düşündüyünü 
g iz lə t m ə y ə n  
Rusiya  Qər- 
b in  
iddialan  qarşısında 
la q e y d  
qala  bilmirdi.  ÇünKİ  Rusiya, 
SSRI-nin  varisi  Kİmi, 
K eçm iş  ittif a q  
resp u b lİK aların ı, 
о 
c ü m - 
İədən Azərbaycan RespubÜKasım 
«böyüK 
qardaş»lıq 
« s ta tu s u n -  
dan»  bəhrələndirməyi 
d a v a m  
etdirməK 
fİK rin d ə  id i. 
Ona  görə 
də MosKva 
K e ç m iş 
SSRI məıcanmda öz nüfuz 
d a irə s in i  q o r u y u b  
saxlamağa 
ç a lış ır ,  re g io n d a K i  K o n flİK tlə rd ə  s ü lh y a r a d ıc ı  ro l 
oynamaq 
i s t ə y ə n  
başqa  dövlətlərə 
v o  
beynəlxalq  təşxilatlara 
qısqanclıqla  yanaşırdı.  Rusiyanm  Ermənistan-Azərbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
h ə l li 
üçün 
tə K İif  e t d iy i 
plan  da
128
Aidrbaycan  RespublİKasımn xarici siyasztindj
Ernwnistan-Л zərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
məhz  Azərbaycanm  düşdüyü  vəziyyətə  görə  narahatçılıqdan 
deyil,  həmin  qısqanclıqdan  doğurdu,  Məhz  Keçmiş  ittifaq 
respublİKalaınıa  «böyik  qardaş»lıq 
etməK 
ıddiasımn  nəticəsi 
idi  Kİ,  Rusiya  dünyamn  fövqəldövlətlərmin  getdkcə  qütbləş- 
məK'də  olan  qlobal  maraqlarınm  toqquşma  nöqtələrindən  biri 
olan  Qafqaza öz geosiyasi maraqları çərçivəsində baxırdı.
1994-cü il  aprelin 26-da MosKvada Rusiya Dövlət Duma- 
smın  Beynəlxalq  Işlər  Komitəsində  Ermənistan-Azərbaycan, 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  aradan  qaldınlması  prosesinin 
m üxtəlif 
cəh ətb ri  müzaKİrə 
olunan  zaman  Rusiyamn 
tƏKİif 
et­
diyi 
plan 
layihəsi 
Azərbaycan 
höKuməti 
tərəfindən  ökənin 
milli  mənafeyinə  x əb l 
gətirən 
bir  sənəd 
Kİmi 
qiymətbndirildi. 
Sənədin  əsas  Kİmi  qəbul  edilməsi  Azərbaycan  Respublkasınm 
bir sıra ərazibri üzərində nəzarətini itirməsi  deməıc olardı.
Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin 
dine  yolla  nizama  salınmasma  dair  1995-ci  il  fevrahn  6-11-də 
Rusiya  paytaxtında  damşıqlar  apanldı.  Danışıqlar  zamam 
Budapeşt  zirvə  toplantısmın  qəbul  etdiyi  prinsipial  qərarm 
(513)  həyata  Keçirilməsi  yolları 
müzaKİrə 
edilməli 
idi. 
Laxin 
bu,  Ermənistanm  tutduğu  qeyri-KonstruKtiv  mövqe  ucbatından 
mümKün  olmadı.  Maraqlıdır 
Ki,  MinsK 
qrupu  həmsədrbrimn 
hazırladıqları  baza  sənədində  bəzi  prinsipial  əhəmiyyətli  mə- 
qamlarm  -   i k   növbədə  Laçm  və  Şuşanın  boşaldılması  -  
ohatə 
olunmadığı,  digər  tərəfdən,  burada  crm ənibrin  və  onlann 
havadarlarmın  təzyiqi  ilə  Dağlıq  Qarabağm  erməni  icmasmı 
münaqişədə  iştiraK  edən  müstəqil  tərəf  Kİmi  tanıtdırmaq 
cəhdbri  ortaya  çıxdı.  Bu  isə  münaqişəni  həll 
etməK 
yox,  onun 
tənzimlənməsini 
sonsuzadəK 
uzatmaq 
deməK  idi.
1995-cü  ildə  Rusiya  D övbt  Dumasmm  deputatı,  Rusiya 
Ümumxalq  Ittifaqmm  lideri  S.Baburinin  başçılığı  ib   BaKiya 
gəlmiş  Rusiya  deputatlarınm  bir  qrupu  ib   söhbət  zamanı 
Heydər  Əliyev  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağhq  Qarabağ 
münaqişəsinin  aradan  qaldmlmasmda  Rusiyamn  roluna  xüsusi
129

II. İ.Məmmddova
rnəna  verdi.  «Qarabağ  probleminin həllininin  «açarı»  Mosıcva- 
dadır»  deməKİə  Heydər  Əliyev  dünyanm  heç  bir  dövlətinin  bu 
mürəKKəb 
məsələni  Rusiya  Kimi  həll  edə  bilməyəcəyinə 
əminliyini  ifadə  etdi.  Azərbaycan  dövlətinin  başçısı  haqlı  ola­
raq  hesab  edirdi  Ki,  Rusiyanm  «istor  regionda,  istərsə  də  özü- 
nün  cənub  sərhədlərində  münaqişə  ocağını  söndürməyə,  ümu- 
mən  Qafqazda vəziyyəti  sabitləşdirməyə» imsanı vardır.
Bu  məsolə  ona  görə  gündəmə  gəlmişdi 
kİ, 
Rusiyadan  və 
digər  dövlətlərdən  maliyyə  KÖməyi  alan  Ermənistan  MosKva 
damşıqlan  pozulduqdan  sonra  daha  da  azğmlaşmışdı.  Bunun 
əsas  səbəbi  1995-ci  il  martm  16-da  MosKvada  Rusiya  ilə 
Ermənistan  arasında  25  ii  müddətinə  imzalanmış  hərbi  müqa- 
vilə,  həmçinin  həmin  müqavibyə  əsasən.  Rusiyamn  faKtİKİ 
olaraq  Ermənistanda  özünün  hərbi  bazasını  yaratması  idi. 
Təsadüfı  deyil  kİ,  Ttinciyəya  vo  Azərbaycana təzyiq  göstərməK 
üçün martin 27-dən 30-dəK bütün növ silahlardan istifadə olun- 
mmaqla  Ermənistan  və  Rusiya  silahlı  qüvvəbrinin  birgə  horbi 
təlimi Keçirildi.
Heydər Əliyev MosKva görüşündən sonra  1996-cı  il yan- 
varm  23-də  hələ  90-cı  illərin  əw əllərində  MinsK  qrupunda 
ABŞ-m  nümayəndəsi  olmuş  Praqa açıq  KIV  üzrə  tədqiqat  ins- 
titutunun  rəhbəri  Con  Maresxa  ilə  söhbət  zamanı  bu  məsələdə 
«İKİli  standartlarm» mövcudluğunu KəsKİn tənqid etmişdi  (10, 2 
yanvar  1996-eı il).
1996-ci  il  sentyabrm  26-da  MosKvada  MinsK  qrupu 
görüşünün  növbəti  mərhələsi  Keçİrildi.  Münaqişə  tərəfbrinin 
iştirax  etmədiyi  bu  iclasda,  əsasən,  Lissaboııda  ATƏT  çərçı- 
vasində  KeçiriləcoK yÜKsəK səviyyəli  görüşdə  Ermənistan-Azər- 
baycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  həlli  yollarmın  axtarıl- 
masma dair mosolələr müzaKİrəyə çıxarıldı.
Rusiyanm  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  ilə  bağlı  Azər- 
baycana  qarşı  mülayimləşən  münasibətindən  guya  narahatlıq 
Keçirən  Ermənistan  Qərb  istiqamətində  diplomatk  uğurlar
130
Azarbaycan RespublİKasuıın xarici siyasətındə
Ermdnistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
qazanmağa  cəhdlər  etməyə  başladı.  MosKva  zirvə  görüşündən 
(1996-cı  il)  dərhal  sonra  qondarma  «Dağlıq  Qarabağ  Respub- 
Ikası»  adından  R.Koçaryamn  ABŞ-a  səfəri  zamanı  ABŞ 
höKuməti  Ermənistan-Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişə- 
sinin yalmz  MinsK  qrupu  çərçivəsində həliinə tərəfdar olduğunu 
rəsmi 
bildirdi 
və bu məsələdə Dağlıq Qarabağm erməni icmasım 
tərəf  Kİmi  tanımaqdan  bir  daha 
imtina  etdi. 
Bunun  ardmca 
Dağİıq  Qarabağ  məsəbsində  ABŞ-ın  Azərbaycana  qarşı 
münasibətbrinin 
istibşməsindən 
narahat 
olan  Rusiya  haKİ- 
m iyyət 
dairələri  bu  işdə  Ermənitsanı 
dəstƏKİədiyinə 
işarə  verən 
siyasi  gedişlərə 
üstünlüK 
verdi.  Çeçen yaraqlılannm  guya Azər- 
baycanda  təlim  Keçdkbrini  bəhanə  gətirən  Rusiya  tərəfmin  şi- 
mal  sərhədlərimizin qeyri-müəyyən vaxtadəK faıctki olaraq bağ- 
laması,  sentyabrm  16-19-da  Dağlıq  Qarabağm  separatçı 
lider- 
bm ıin də  iştiraK  etdiyi  Rusiya və Ermənistan hərbi  qüw əbrinin 
birgə 
təlim Keçirməsi 
məhz bu siyasətin təzahürü idi (478).
Həmin  dövrdə  Dağlıq  Qarabağda  üzdəniraq  «prezident 
seçKİbri» 
Keçiribcəyi  barədə  məlumatlar  dünya  iclimaiyyə- 
tinin,  İİK  növbədə  isə  Timriyə,  ABŞ  və  eləcə  də  Rusiyanm 
rəsmi siyasi dairəbrinin etirazı ilə üzbşdı.
«Izvestiya»  qəzeti  (30  sentyabr  1997-ci  ii)  «İrəvan  daha 
Qarabağın  müstəqilliyinə  israr  etmir»  adlı  məqaləsində  Ermə- 
nistan RespublİKasmm о  zamanKi prezidenti  L.Ter-Petrosyanın 
Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsi  mövzusunda 
K eçirdiyi 
mətbuat 
Konfransmda  söybdiyı  b e b   bir  mülahizəni  sitat  gətirmişdi: 
«Qarabağın  tam  müstəqilliyinə  ısrar  etsəıc,  Bosniya  serbbrinin 
variantma  düçar  ola  bibrİK:  öz  inadKarlıqlan  ucbatından  onlar 
qazana biləcəKİərindən də çox itirdibr».
Heydər  Əliyevin  BöyüK  Britaniyaya  rəsmi  səfəri  zamanı 
21  iyul  1998-ci  il  tarixli  birgə  bəyannamə  imzalandı.  Bəyana- 
mədə  Ermənistan-Azərbayean,  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsınin 
məhz  Lissabon  sammitində  qəbul  olunmuş  prinsipbr  əsasında 
həlli  məqsədəuyğun  sayılırdı.  Belə  bir məqamda  Rusiya  Azər-
131

H.İ.Mdmmədova
baycana  qarşı  münasibətdə  İ
k
İIİ  standartlar  diplomatiyasından 
əl  çəıcmədi.  MinsK  qrapunun  həmsədri  Kİmi  Dağlıq  Qarabağ 
münaqişəsinin  həllini  öz  boynuna  götürmüş  rəsmi  MosKva, 
digər  tərəfdən,  Ermnnistanı  fəal  şəKİldə  silahlandırır,  İrəvam 
Baxıya  qarşı  daha  sərt  mövqe  tutmağa  təhrİK  edir  və  beblİKİə 
də  problemin  bir  az  da  dərinləşməsinə  şərait  yaradırdı.  Rusi- 
yamn  müdafıə  naziri  I.Sergeyevin  Ermənistana  S-300  tipli 
uzaqvuran raKetlər göndərəcəyi  barədə İrəvanda verdiyi vədlər- 
dən  (10,  21iyul  1998-ci  il),  L.Ter-Petrosyanın  Ermənistan- 
Azərbaycan,  Dağlıq  Qarabağ  ınünaqişəsinin  həllinə  yaxınlaş- 
mağa dair məlum  çıxışından sonra Rusiya Federasiyasınm pre­
zidenti  Boris  Yeltsinin  «Ermənistan  stateji  maraqlarımız  dairə- 
sindədir,  o,  bizə  yaxm  ökədir,  çünKİ  xristian  ökəsidir»  (223, 
28)  deməsi  Rusiyanm  Qafqaz  bölgəsindəKİ  siyasi  dayağının 
Ermənistan  olduğunu  və  buradaKi  bütün  münaqişələrin  həllinə 
rəsmi  MosKvanın  məhz  bu  prizmadan  yanaşdığı  haqda  qənaəti 
bir  daha  təsdiqləyir.  Təsadüfı  deyil  Kİ,  Rusiya  Federasiyasının 
Dövlət Dumasının Beynəlxalq  Işlər Komitəsinin  sədri  V.Luırini 
qəbul edərxən Heydər Əliyev demişdi:  «Bu təfsirlər MosKvanın 
əvvəllər,  Sovetlər  Ittifaqı  dövründə  də,  indi  də  Zaqafqaziya 
respublİKalarına  eyni  münasibət  göstərməməsindən  ibarətdır. 
Rusiya  Ermənistanı  özünə  Azərbaycandan  həmişə  daha  yaxın 
hesab etmişdir» (10, 4 aprel  1998-ci  il).
Rusiya  tərəfındən  iroli  sürülmüş  «Ümumi  dövbt»  prin- 
sipinə  əsaslanan  tƏKİil' də  MinsK  qrupunda  həmsədr  olan  Rusi- 
yanın  beynolxalq  aləmdo  güclü  potensiala  malİK  geosiyasi 
subyeKtə  çcvrilən  Azərbaycana  qarşı  qısqanc  münasibətindən 
irəli  gəlirdi.  Belə  Kİ,  Xəzərin  Karbohidrogen  ehityatlarınm  Baxı- 
Tbilisi-Ceyhan marşrutu i b  nəqlinin,  «BöyÜK 1рэк Yolu» magis- 
tralmın  və  digər  beyəlxalq  əhəmiyyətli  KommunİKasiya  xətlə- 
rinin reallaşmasmın  Azərbaycanı  Qərbb  daha sürətli  inteqrasiya 
yoluna  çıxarması  və  rəsmi  MosKvanın  bu  prosesə  təsir  göstər-
132
Azarbııycan RcspublİKasının xarici siyasatind.;
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq  Qarabağ münaqişəsi
т э к  
şanslarını  heçə  endirməsi  Rusiyanm  irticaçı  qüwələrini 
həddindən artıq narahat edirdi (10,26 noyabr  1998; 328).
MinsK  qrupunurı  həmsədri  Kİmi  Rusiya  tərəfindən  guya 
hamı  üçün  münasib  hesab  olunduğu  üçün  ortaya  atılmış  avan- 
türist «Ümumi dö v b t»  ideyasında məqsəd isə bu təıdifi növbəti 
zirvə  görüşündə  ATƏT-in  rəsmi  sənədi  ximi  qəbul  etdirməıc 
idi.  «Ümumi  dövlət»  ideyası  Azərbaycanla  müstəqil  dövbt 
Kİmi  tamnmamış  qondarma  Dağlıq  Qarabağ  RespublİKası 
arasında  yalnız  üfuqi  münasibətbrin  yaradılmasım  özündə 
ək s 
etdirirdi.  Bu  isə  Azərbaycan  RespublİKası  ərazisində  yeni  bir 
suveren  dövlətin yaranması  üçün zəmin  vermiş  olardı.  LaKİn  о 
zaman Heydər Əliyev başda olmaqla Azərbaycan diplomatiyası 
sözügedən  avantürist  ideyanın  reallaşmasına  imKan  vermədi 
(12).  Hətta,  1998-ci  il  deıcabrm 2-3-də Norveçin paytaxtı  Oslo- 
da Keçirilən  ATƏT  üzvü  olan  dövlətbrin  Xarici  Işb r N azirbri 
Şurasmm iclasmda bu məsələ müzaKİrə olunmadan bir 
həftəliK 
gündəlİKdən 
çıxanldı (10,  5  dexabr  1998-ci il).
M əlumdur 
k
İ, indiyə qədər Ermənistan-Azərbaycan„Dağ- 
lıq Qarabağ  münaqişənin həlli  ib  əlaqədar variantlar Rusiyanm 
yaxmdan  iştirakı  i b   hazırlanmışdır  (443).  Münaqişənin  həlli 
variantlan hər dəfə e b  tərtib edilmişdir ki, tərəflərin bunları qə- 
bul  etmasi  т й т к й п  olmasın,  nəticədə problem  həll  olunmamış 
qalsın.  Çünki Rusiyanm maraqlarına bu münaqişənin həll olun- 
maması  daha  çox  uyğundur.  Qafqazda  qeyri-sabitliyin  yaran- 
masında maraqlı  d ö v b tb r  sırasında Rusiya  əsas  yer tutur.  Ona 
görə 
k
İ,  Rusiya  b e b   vəziyyətdən  öz  iqtisadi  maraqlarmı  təmin 
etm əK  
üçün geniş şəxildə istifadə edir.
L.Ter-Petrosyanm  Robert  Koçaryan  ib   əvəzbnm əsi  və 
bu  zaman  Ermənistanda  yaranmış  haKİmiyyət  böhranı  Ermə- 
nistan-Azərbaycan  Dağlıq  Qarabağ  münaqişəsinin  nizama  sa- 
lınması  ib   bağlı  ATƏT-in  nizamasalma  planına  öz  mənfi  tə- 
sirini  göstərdi.  Sülh  prosesinin  gedişində  yaranan  böyüK  bir 
fasilə,  atəşKəs  rejiminin monitorinqini