AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi aa. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 48 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
233 kvadratmetrlik sahəsi olan 32 ailəlik yaşayış evləri, Azərbaycan hökümətinin dəfələrlə xəbərdarlıq etməsinə baxmayaraq, istifadəyə verilməmişdir88. 60-ci illərdə tikilərək istifadəyə verilmiş mənzillərin çoxu dövrün tələbləri səviyyəsindən aşağı idi. Bunların çoxunda keyfıyyətsizlik, dzayn-arxitektura işinin zövqü oxşamaması, kommunal xidmətin tam səviyyədə olmaması halları var idi. Mənzil tikintisi sahəsində Dağlıq Q arabağ rəhbərliyinin yaratdığı bu və ya buna bənzər süni narazılıqlar Azərbaycan rəhbərliyinin diqqətindən yayınmamış, dəfələrlə müzakirə edilib əməli tədbirlər həyata keçirilməsi üçün istiqamətlər müəyyənləşdirilmişdir. Lakin Vilayət rəhbərliyi “öz məqsədlərinə çatmaq” üçün bu istiqamətdə olan nöqsanları aradan qaldırm aq məqsədilə heç bir əməli tədbırlər görmədi. Bütün bunlara baxmayaraq, 1950-1960-cı illərdə Azərbaycan höküməti hər il ardıcıl olaraq DQM V-nin şəhər, qəsəbə və kəndlərin abadlaşması, küçə və parkların sahnması, yenidən qurulması və kommunal xidməti müəssisələrinin təmiri və yenidən qurulması üçün dövlət büdcəsindən böyük məbləğdə vəsait ayırdı. Təkcə, 1959-1965-ci illərdə Dağlıq Qarabağm şəhər və rayon mərkəzlərində hamam, kanalizasiya, yaşayış evlərinin istilik, işıq və başqa kommunal xidmətləri üçün 22,6 milyon m anat vəsait ayırmışdır ki, bu d a 1955- 1958-ci illərə müqayisədə 2,2 dəfə çox idi89. 1960-ci ildə dövlətimiz tərəfindən ayrılan vəsait hesabına 460 hektar sahə, küçə və meydan yaşıllaşdırılmış, 7,2 hektar sahədə park və bulvarlar salmmış, küçələrin kənarına 10 mindən çox ağac əkilmiş və 263,8 hektar sahədə meşə zolağı sahnmışdır90. DQM V-də şəhər, qəsəbə və kəndlərin abadlaşdırılması, kommunal məişət xidmətinin genişlənməsi də əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşmasına çox kömək edirdi. 1970-ci ildə DQMV-də şəhər ümumi ictimai mənzil fondunun 93 faizi su kəmərləri, 89 faizi kanalizasiya 93 faizi mərkəzi isitmə və buxardan istifadə sistemi ilə təchiz edilmişdi. Bəhs etdiyimiz dövrdə, ümumrespublika üzrə bu göstəricilər: su kəmərləri 81 faiz, kanalizasiya 79 faiz, mərkəzi isitmə və buxardan istifadə sistemi 54 faizə çatmışdır91. Faktlardan göründüyü kimi, DQMV-də 234 kommunal-məişət xidməti sahəsində olan göstəricilər ümumrespublika səviyyəsindən yüksəkdə dayanmışdır. 1950-1960-cı illərdə DQMV-də qəsəbələrin sayı sürətlə artmışdı. Belə ki, 1959-cu ildə Dağlıq Q arabağda qəsəbələrin sayı 2-yə catırdısa, 1970-d ildə artaraq 7-yə qalxmışdır92. Aparılan araşdırm alar nəticəsində məlum olur ki, yeni yaradılan və tikinti abadlıq işləri aparılan həmin qəsəbələr — Əskəran, Madagiz, Leninavan, Qırmızı-Bazar, Xocavənd — ermənilərin kom pakt şəkildə cəmləşib yaşadıqları kəndlər olmuşdur93. 1950-1960-cı illərdə DQMV-də Xankəndi şəhərinin siması tamamilə dəyişmişdir. Vaxtilə 40-50 evdən ibarət Xankəndi sürətlə böyüyərək 32 min əhalinin yaşadığı böyük şəhərlərdən birinə çevrilmişdir. Son dövrlər, burada yaraşıqlı və uca inzibati idarə binaları, kinoteatrlar, məktəblər, mehmanxanalar, mədəniyyət evləri, kinoteatrlar, məktəblər, mehmanxanalar, mədəniyyət evləri, teatr binası, yaşıl meydançalı stadion, elektrotexnika məmulatları zavodu, Q arabağ İpək kombinatmm toxuculuq fabriki, ayaqqabı fabriki, yağ zavodu, çörək zavodu, yeni yaşayış binaları və başqa obyektlər tikilərək əhalinin istifadəsinə verilmişdir. Dövlətimizin dərin qayğısı nəticəsində Xankəndi şəhəri böyük fəhlə dəstəsi olan sənaye şəhərinə çevrilmişdir. Burada ipək parçalar, lampalar, ayaqqabı, mebel, xalça, dəmir beton məmulatları, kərpic, asfalt, çörək, pendir, yağ, şərab, konyak, spirt və başqa müxtəlif çeşidli məhsullar istehsal olunurdu. Xankəndi, təkcə sənaye və inzibati mərkəz deyildi. Burada Pedaqoji İnstitut, Müəllimləri Təkmilləşdirmə İnstitutu, texnikumlar, musiqi, tibb, kənd təsərrüfatı, texniki-peşə məktəbləri, dram teatrı, Vilayət m ahm və rəqs ansanblı, ölkəşünaslıq muzeyi, kitabxanalar, erməni dilində “Sovetakan K arabaq” qəzetinin mətbəəsi fəaliyyət göstərirdi. Xankəndinin bütün küçə və meydanları müxtəlif növ ağaclarla yaşıllığa bürünmüşdür. Təsadüfı deyildir ki, Xankəndini “oksigen fabriki” adlandırırdılar. Şəhər özünəməxsus iqlim şəraiti, təzyiq və tem pratur arasında kəskin fərqlərin olması ilə seçilirdi94. 235 Azərbaycanm qədim yaşayış məskəni, Oğuz-Türk diyarımız, gözəl Qarabağımızm gözü sayılan Şuşa şəhərində də 1950-1960-cı illərdə tikinti və abadlıq sahəsində müəyyən işlər görülmüşdür. 60-cı illərdə Şuşa şəhərində aparılan tikinti-abadlıq işlərinə 8 milyon 740 min m anat vəsait sərf edilmişdir. Lakin çox təssüflə qeyd etməliyik ki, Şuşada aparılan yenidənqurma, tikinti- abadlıq işləri qədim tarixi abidələrin dağıdılması üzərində qurulmuşdur. Hər bir daşmda, qayasm da türkçülük duyulan, respublika səviyyəsində qeydə alm an 198 qədim tarixi abıdəyə, 549 qədim binaya, 16 şərq hamamma, sutunlu, tağlı, hər birinin uzunluğu 1203 m etr olan daş döşənən küçələrə, 18 məhəllə bulağına, 15 məscidə, 6 karvansaraya, 3 türbəyə, 2 mədrəsəyə və başqa sənət əsərinə malik ata-babalarım ızın yadigan olan Şuşamız “yenidənqurma”, “abadlaşdırma” adı altında erməni vandalları tərəfındən dağıdıldı95. 30-cu illərdə bəylərə, varlılara, sahibkarlara, din adam larına qarşı mübarizə adı altm da onların əmlakı, dəyirmanlar, hamamlar, dükanlar, fabriklər, evlər, məscidlər ermənilər tərəfindən dağıdılmağa başlamış, salamat qalanlardan isə anbar, emalatxana, kinoteatr kimi istifadə edilmişdir. Müharibə dövründə nəzarətsizlikdən istifadə edən Dağlıq Q arabağ rəhbərləri qədim evlərin memarlıq abidələrini, pətıcərələrini, qapıları, döşəməni dağıdıb yanacaq kimi istifadə edirlər. Həmin vaxt İbrahim xanm “Xəzinə qayası”nda inşa etdirdiyi saray, hərəmxana, tövlə, hamam, qoşun sığmcağı üçün kompleks, binalar tamamilə dağıdıldı. 50-60-cı illərdə Şuşa şəhərinin bərpa edilməsi baş plana salındı. Erməni vandalları bu “Plan”dan da məharətlə istifadə etdilər. 1960-cı ildə Şuşa şəhərində kiçik bir yeməkxana tikmək üçün bir neçə qədim yaşayış evi, gözəl üslubda inşa edilmiş yaraşıqlı dükanlar və em alatxanalar dağıdıldı96. 1965-ci ildə isə Şuşamn Lenin küçəsində dördbloklu, dördmərtəbəli bina inşa etmək üçün 2 və 3 mərtəbəli qədimdən tikilmiş 7 böyük sarayı, 2 kommunal təsərrüfat binasmı, 3 şəxsi yaşayış evini, bir qədim hamamı, 1 karvansara binasını, onlarla mağazanı, emalatxananı, bövük su ehtiyatına malik 11 qədim su quyusunu, yüzlərlə meyvə verən bar ağaclarını, sutunlu-tağlı və yeri daşla örtülü küçələri dağıdılmışdı.97 236 ayaqqabı, sabun, metal çarpayı, mebel, metal və şüşə büllur qablar istehlakında isə artm a halı müşahidə edilmişdir. 1950-1960-cı illərdə DQMV-də dövlət və kooperativ ticarət müəssisələrinin pərakəndə mal dövriyyəsindəki həcmi nəzərdən keçirilərkən məlum olur ki, 1950- ci ildən 1970-ci ilədək kopperativ müəssisələr birinciliyi ələ almmışdır. Dövlət ticarət müəssisələrinin illk mal dövriyyəsində payı 1940-cı ildə 28,8 faiz təşkil etmişdirsə, 1950-ci ildə 30,5 faizə, 1960-cı ildə 36,7 faizə, 1970-ci ildə isə 1,7 dəfə artaraq 50,5 faizə qalxmışdır. M anatla ifadə edildikdə isə 1940-ci ildə 1,7 milyon manatlıq mal dövriyyəsi olmuşdursa, 1970-ci ildə bu göstərici 26,9 milyon m anata çatmışdır65. 1940-cı ildən 1970-ci ilədək olan dövrdə Dağlıq Qarabağda dövlət və kooperativ ticarət müəssisələrinin mal dövriyyəsinin dinamik inkişafını aşağıdakı cədvəldən də izləmək olar: (milyon manatla)66. İLLƏR DQMV-i üzrə pərakəndə mal dövriyyəsi (mln..man.) O cümlədən, Dövlət ticarəti Kooperativ ticarət 1940 5,9 1,7 4,2 1950 12,8 3,9 8,9 1960 23,7 8,7 15,0 1965 33,5 15,1 18,4 1970 53,7 26,9 26,4 1950-1960-cı illərdə DQM V fəhlə və qulluqçuların, həmçihin, onlarm ailələrinin ərzaq məhsulları ilə təm inatı xeyli yaxşılaşdı. A parılan tədqiqatlardan məlum olur ki, D Q M V fəhlə və qulluqçuların ərzaq məhsulları ilə təchizatı ümumrespublika üzrə olan göstəricilərdən təxminən 10-15 faiz, Naxçıvan M uxtar Respublikası ilə müqayisədə isə 17 faiz yüksək olmuşdur. Lakin Dağlıq Q arabağda hələ də bəzi məhsullarm (şəkər, yumurta, balıq, çay və digər ərzaq 227 növlərinin) istehlakı kifayət qədər deyildi. Bəzi ərzaq məhsullarımn kefıyyəti isə norm adan aşağı idi. Azərbaycan hökuməti DQMV-də fəhlə və qulluqçuların əmək şəraitinin yaxşılaşdırılmasma böyük qayğı göstərirdi. Dağlıq Q arabağ təsərrüfatiarınm bütün sahələri yeni texnika ilə təchiz edilir, mexanikləşdirmənin və elmin naliyyətlərinin istehsalata tətbiqi, ağır, çox zəhmət tələb edən işlərin avtomatlaşdırılmasından qismən istifadə burada işləyən işçilərin əmək şəraitinin yaxşılaşdırılmasma səbəb olmuşdur. SSRİ Ali Sovetinin 1956-cı il 26 m art tarixli Fərm am ilə ana-qadm lar əlavə 112 günlük (56 gün doğumdan qabaq və 56 gün doğumdan sonra) pul ödənilən məzuniyyət ahrdılar67. 1950-1960-cı illərdə DQMV-də çoxuşaqlı anaların saymın sürətlə artm ası prosesi baş vermişdir ki, bu da təsadüfü hadisə olmayıb dövlətimizin bölgəyə göstərdiyi dərin qayğmm nəticəsi idi. Təkcə, 1968-ci illə müqayisədə 1970-ci ildə Dağlıq Qarabağda çoxuşaqh anaların sayı 2,7 dəfə artaraq 2253 nəfərdən 6189 nəfərə çatmışdır. 3 və 4 uşaqlı anaların sayı 435-dən 1734-ə, 6 uşaqlı anaların sayı 215-dən 894,7-yə və daha çox çoxuşaqlı analann sayı 218-dən 752-yə qalxmışdır68. DQMV ümumi göstəricilər rayonları üzrə olan göstəricilərdə Şuşa rayonu 11 faiz, H adrut rayonu 12 faiz, Xocavənd rayonu 23 faiz, Xankəndi rayonu 26 faiz, Ağdərə rayonu 28 faiz təşkil etmişdi69. Azərbaycan hökumətinin DQMV-dəki çoxuşaqlı analara göstərdiyi qayğmı çox böyük həcmdə maddi yardım ayırmasında görmək olar. Təkcə, 1968-ci ildə Dağlıq Qarabağda çoxuşaqlı analara bir ayda 423000 m anat müavinat verilmişdir70. Azərbaycan höküməti Dağlıq Q arabağdakı yeniyetmə və gənclərin iş şəraitini və mühavizəsini yaxşılaşdırmaq üçün mühüm tədbirlər görmüşdü. SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1955-ci il 15 avqust tarixli Fərmanma uyğun olaraq Azərbaycanm hər yerində, o cümlədən, DQMV-də 14-16 yaşlı şagirdlər üçün istehsalatda 4 saatlıq iş günü tətbiq edildi. Həmçinin, 1956-cı ildən 16-18 yaşlı fəhlə və qulluqçular üçün 6 saatlıq iş günü miiəyyən olundu. Bundan əlavə, çətin şəraitdə işləyən fəhlələr üçün əlavə məzuniyyət və qısaldılmış iş günü tətbiq 22S DQMV-nin uca dağlarm da yerləşən gözəl yaylaqlarla Kür-Araz ovalıqlarmda yerləşən geniş qışlaqları arasında rabitənin yaradılmasında istifadə olunmuşdu. DQM V yaxşı yol şəbəkəsinə malikdir. Ərazidəki şosse və qrunt yolları Dağlıq Qarabağın şimal və o rta hissəsini Yevlaxla əlaqələndirir. Bölgənin yüklərinin çox hissəsi Xankəndi — Ağdam — Bərdə, Ağdərö — Tərtər — Bərdə yolları ilə Yevlağa daşımr. Cənub hissədən Bakı — Cülfa dəmir yolu keçir. Burada əsas şosse yolu Xocavənd — Fizuli — Cəbrayıl yoludur. Yevlax, Xocəvənd, Füzuli və eləcə də, Naxçıvan MSSR-ə gedən yollar (Şuşa — Laçm — Gorus yolu) Dağlıq Q arabağm mərkəzi Xankəndindən keçir. Bəhs etdiyimiz illərdə, H adrud Güzdək yolu tamamlandı. Eyni zamanda, Ağdərənin mərkəzindən keçməklə ümumittifaq əhəmiyyətli Bərdə — Tərtər — Ağdərə — İstisu yolu istifadəyə verilmişdi. Təkcə, 1965-1970-cı illərdə Dağlıq Qarabağ ərazisində 229,5 klometr uzunluğunda yol çəkildi. Həmin vaxt DQMV-də əsas yollarm uzunluğu 712 km-dən, 941,5 km çatdı. Ümumiyyətlə, 1950-1960-cı illərdə DQMV-də yolların çəkilişi 2 dəfə artdı. Ümumrespublika üzrə bu göstərici 1,9 dəfəyə bərabər idi. DQMV-də yük dövriyyəsi sürətlə inkişaf edirdi. Belə ki, Dağlıq Qarabağda yük dövriyyəsi 1953-cü ildəki 2464,2 min ton klometr müqabilində, 1970-ci ildə 12,2 dəfə artaraq 30025 min ton km olmuşdu103. Müvafıq illərdə ümumrespublika üzrə bu göstərici 7,1 dəfə artaraq 522 milyon ton km-dən 3709 milyon tona qalxmışdır. DQMV-də səmişin daşınması 1953-cü ildəki 70,8 min nəfərdən 1970-ci ildə 5776 min nəfərə qədərə artmışdır. 1950-1970-ci illərdə ümumrespublika üzrə bu göstərici 11 milyon nəfərdən 3345 milyon nəfərə çatm ışdır104. Rəqəmlərdən göründüyü kimi, səmişin daşmması ümumrespublika üzrə 34 dəfə artmışdırsa, DQMV-də 82,5 dəfə artım müşahidə edilmişdir. 1953-cü ildən 1970-ci ilədək DQMV-də yük dövriyyəsi və səmişin daşmmasmm dinamik inkişafmı aşağıdakı cədvəldən də görmək olar105. İllər Yük Yük Səmişin Səmişin 239 dövriyyəsi. (M in ton klometr) daşmması (Min tonla) dövriyyəsi. (Min səmişin, km) daşmması (min nəfər) 1953 2464,2 48,1 2598,5 70,8 1958 7075,8 186,7 15610,1 937,4 1960 14008,0 368,7 22448,0 2305,6 1965 21868,9 521,8 41517,8 3436,7 1870 30025 719 76173 5776 Ə w əlki illərdə olduğu kimi, 1950-1960-cı illərdə də Azərbaycan höküməti DQM V əhalinin avtomabilə olan tələbatmı ödəyirdi. Avtomabillərin əsaslı təmiri və yeni avtomabillərin Dağlıq Qarabağa göndərilməsi işi ilbəil artırılırdı. Məsələn, 1940-cı ildə DQMV-də 27 yük avtomabili var idisə, 1950-ci ildə onların sayı 154-ə, 1960-cı ildə 381-ə, 1965-ci ildə 762-yə, 1970-ci ildə isə (1940-cı illə müqayisədə) 28 dəfə artaraq 757-yə çatmışdır. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, A zəıbaycan dövlətinin ayırd\ğı xüsusi vəsait hesabma Dağlıq Qarabağda traktorların sayı 1940-cı illə müqayisədə 1970-ci ildə 199-dan 1269-a,taxılyığan kom bayınlarm sayı 33-dən 239-a çatdı. 1950-1960-cı illərdə DQMV-də yaşayan əhalinin maddi rifah halının yaxşılaşması və gəlirlərinin ilbəil artması şəxsi avtomobil, motosiklet və motorelilərin sayının artmasma səbəb oldu. Təkcə, 1964-cü ildə Dağlıq Qarabağ sakinləri 5 avtom obil 102 motosiklet və motorella almışdı. Sonrakı illərdə bu artım davam etmişdi. Belə ki, 1965-ci ildə yerli əhali 11 avtomobil, 128 motorella və motosikl, 1966-cı ildə 17 avtomobil, 142 motorella və motosikl 1967-ci ildə isə 12 avtomobil, 165 motorella və motosikl almışdılar108. A parılan tədqiqatlardan məlum olur ki, 1964-1967-ci illərdə Dağlıq Qarabağ sakinləri tərəfındən alman avtomobillərin 539-dan, 358-i kənd əhalisinin üzərinə düşmüşdür. Bu faktm özü isə kənd əhalisinin m addi rifah halının şəhərdə yaşayan əhaliyə nisbətən üstün 240 olmasını göstərir. D QM V-də hava nəqliyyatmdan əkinlərin becərilməsində, kənd təsərrüfatı ziyanvericilərinə qarşı mübarizə işində istifadə edildi. Çox təssüflə qeyd etməliyik ki, DQMV XDS-nin nümayəndələri “DQMV haqqında Q anun”un II fəslinin 23-cü maddəsinini əldə rəhbər tutaraq vilayət daxiiindəki bütün yolların planmı özləri tərtib .və təsdiq etmiş və öz “məharətlərini” bir daha yol çəkilişində də göstərmişlər109. Bölgənin azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinə yol çəkmək tamamilə unudulmuşdu. Həmin kəndlərdə yenə də, keçmişdə olduğu kimi, minik və qoşqu kimi atlardan, öküzlərdən, kəllərdən, xışdan, furqonlardan, arabalardan istifadə edilirdi. Azərbaycanlılar yaşayan kəndlərin heç birində minik avtomobili, motosiklet, matorella olması faktı qeydə alınmamışdır. Azərbaycanlının onu almağa imkanı olsaydı belə yollar yox səviyyəsində olduğundan avtomabil alm aq onlar üçün m araqlı deyildi. 1950-1960-cı illərdə Dağlıq Qarabağda yaşayan insanların məişətinə paltaryuyan m aşınlar, soyuducular, tozsoranlar, tikiş maşınları, elektrik çaynikləri, radiopriyom nik, televizor, pionino, elektrik ütüləri geniş daxil olunmağa başladı. M əişətdə istifadə olunan həmin sənaye məhsulları, nəinki şəhər və qəsəbələrdə, hətta kənddə əhalinin daimi istifadə etdiyi gündəlik tələbat mallırı sırasma daxil olmuşdu. Bəhs edilən illərdə, sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının, eləcə də əhalinin real gəlirinin artmasına müvafiq olaraq, DQMV-də əhalinin məişət elektrik avadanlıqları almasma şərait yaratmışdır. Təkcə 4 il ərzində pərakəndə ticarət müəssisələrində satılmış gündəlik məişət avadanlıqların sayım nəzərdən keçirməklə bir daha yuxarıda deyilənlərin şahidi oluruq. Məsələn, təkcə 1964-1967-ci illərdə DQM V ticarət obyektlərində 3242 tikiş maşını (bundan 2727-si kənd əhalisi tərəfindən alınmışdır), 2097 paltaryuyan maşın (bundan 1442-si kənd əhalisinə), 2510 soyuducu (bundan 1629-u kənd əhalisinə), 192 tozsoran maşın (bundan 4 kənd əhalisinə), 72 döşəmə silən, 7908 radiopriyomnik (bundan 5673-ü kənd əhalisinə), 3627 televizor (bundan 1683-ü 241 kənd əhalisinə), 6 milyon 360 min m anatlıq mebel (bundan 2 milyonu 228 mini kənd əhalisinə) satılmışdıno. 1950-1960-cı illərdə Azərbaycanda poçt rabitəsi sürətlə inkişaf edirdi. 1960-cı illərin əvvəllərində bütün rabitə agentlikləri rabitə şöbələrinə çevrildi. Bakıda rabitə kontoru əvəzinə poçtam t, DQMV-də isə rabitə qovşağı yaradıldı. Azərbaycan hökuməti başqa sahələrdə olduğu kimi Dağlıq Qarabağda rabitə müəssisələrinin — poçt, telefon teleqraf, radiolaşdırma və televizyanın inkişafı üçün 1961-1965-ci illərdə 621 min m anat, 1966-1970-ci illərdə isə 146 min manat vəsait ayırdı111. Bununla belə, bölgəyə ixtisaslı mütəxəssislər və avadanlıqlar göndərildi. Ayrılmış vəsait hesabma DQMV-də 1962-1970-ci illər ərzində 42 yeni poçt, teleqraf və telefon müəssisəsi açıldı. Bununla da, 1962-ci ildə Dağlıq Q arabağda 56 poçt, teleqraf və telefon stansiyası var idisə 1970-ci ildə onlarm sayı 98-ə çatdı. 1970-ci ildə ümumrespublika üzrə bu göstərici 1555-ə çatırdı112. 1960-cı illərin sonlannda DQMV-də şəhər telefon stansiyalarmın sayı 9-a çatırdı. 1970-ci ildə ümumrespublika üzrə şəhsr telefonlarmm sayı 132 ədəd idi. 1950-ci ildən 1970-ci ilədək olan dövrdə Azərbaycända ATS-lərin sayı 6-dan 84-dək çoxalmışdı. Müvəfiq illərdə, DQMV-də ATS-lərin sayı 1-dən 3-dək artm ışdı113. 1970-ci ilədək ermənilərin kom pakt şəkildə yaşadığı bütün kəndlər, sovetliklər və kolxozlar tam am telefonlaşdırıldı. Şuşa rayonunda bir neçə kənd, Xankəndinə bitişik bir iki kənd müstəsna olmaqla Azərbaycanlılar yaşayan kəndlər yenə də “yaddan çıxdı” və heç bir rabitə xidməti ilə təmin olunmadı. Dövlətimizin bölgəyə göstərdiyi dərin qayğı nəticəsində Dağlıq Q arabağda yaşayan əhaliyə poçt, teleqraf və telefon xidməti dah a d a yaxşılaşdı. Rabitə xidmətində çalışan fəhlə və qulluqçuların sayı 1965-ci ildəki 619 qarşı, 1970-ci ildə 861 nəfərə çatdı. Müvafiq illərdə Dağlıq Qarabağın rabitə xidmətində çalışan qadmların sayı 53 faizdən 63 faizə qalxdı114. Rabitə xidmətində çalışan fəhlə və qulluqçuların aylıq əmək haqqında da xeyli artım müşahidə edilmişdir. Belə ki, 1965-ci ildə Dağlıq Q arabağ rabitə işçilərinin əmək haqqı 64 m anat idisə, 1970-ci ildə artaraq 81 m anata çatm ışdırlıs. 242 1962-ci ildən 1970-ci ilədək olan dövrdə DQMV-də ATS-lərdə daxil olmaqla telefon nömrələrinin sayı 2100-dən 4022-yə, telefon aparatlarının sayı 3599-dan 8286-ya, göndərilən məktubların sayı 1 milyon 156 mindən 5 milyon 100 minə, göndərilən bağlam alann sayı 26 min ədəddən 70 min ədədə, alınan qəzet və jum alların sayı 3 milyon 128 mindən 26 milyon 670 minə, şəhərlər arası telefon danışıqlarınm sayı 123 mindən 401 minə, evə göndərilən təqaüdlər 267 mindən 476 minə çatm ışdır116. A parılan tədqiqatlardan məlum olur ki, DQMV- də əhalinin rabitə xidməti ilə təminatı ümumrespublika şəxsiyyətindən 30-40 faiz artıq olm uşdur117. 1950-1960-cı illərdə Azərbaycanda radiorabitə vasitələri böyük sürətlə inkişaf etmişdir. Azərbaycan hökümətinin ayırdığı xüsusi vəsait hesabına 1966-cı ildə Bakı-Şuşa, 1969-cu ildə Şuşa-Naxçıvan radiorele xətti istifadəyə verildi118. Bu hadisə DQM V-də radiorabitənin və televiziya verilişlərinin inkişafma daha da təkan verdi. 60-cı illərə qədər DQMV-də təkcə Xankəndi şəhərində yerli radio verilişləri redaksiyası fəaliyyət göstərirdi. Bu vaxt DQMV üzrə 19242 radio qəbuledici nöqtə var idi (bundan 12246-sı kəndin payma düşürdü). 1962-ci ildə H adrud rayonunda, 1965-ci ildə Şuşa şəhərində, 1966-cı ildə isə Ağdərə və Xocavənd rayonlarm da yerli radio verilişləri redaksiyası yaradıldı119. Ərazinin radiolaşması ilə əlaqədər 1970-ci ildə radioqəbuledici nöqtələrin sayı artaraq 24261-ə (bundan 15143-ü kənddə fəaliyyət göstərirdi) çatdı. 1970-ci ildə A zərbaycanda cəmi 1 milyon 701 min radioqəbuledici nöqtə var idi120. 1956-cı ildən Bakıda Azərbaycan televiziya mərkəzi öz fəaliyyətinə başladı. 1970-ci ildə isə radiorele xətii vasitəsilə Bakı televıziya stansiyası ilk dəfə M oskvadan rəngli televiziya proqramlarını göstərmək imkanı əldə etdi. A rtıq 60- cı illərdən bütün DQM V-in ərazisində televiziya vasitələri yayımlanmağa başlamışdır. Aparılan hesablam alara görə, təkcə 1964-1967-ci illərdə Dağlıq Q arabağda yaşayan əhali D QM V ticarət mərkəzlərindən 7908 televizor (bundan 5673-ü kənddən) almışlar. 1965-ci ildə bütövlükdə DQMV-də 10 milyon radioqəbuledici, 16 min televizor var idi. 1970-ci ildə onların sayı 2 dəfə artm ışdır121. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, DQMV-də rabitə şəbəkəsinin inkişaf səviyyəsi və sürəti (xüsusi olaraq, azərbaycanlılar yaşayan kənd yerlərində) əhalinin durm adan artan təlabatm dan hələ də geridə qalırdı. Azərbaycan höküməti D QM V də əhalinin sağlamlığının qorunmasını həmişə diqqət mərkəzində saxlamışdır. DQMV-də həkimlərin və tibb işçilərinin sayını artırm aq, müalicə-proflaktika müəssisələrinin şəbəkəsini genişləndirmək, tibb müəssisələrinin dərm an pereparatları və ləvazimatlarla təmin etmək əhalinin sağlamhğı mühavizəsi üçün sanatoriya, kurort müalicə və istirahət evlərinin saymı artırm aq, ümumiyyətlə vilayət əhalisinə tibbi xidməti ilbəil yaxşılaşdırmaq məqsədilə Azərbaycan höküməti mühüm tədbirlər həyata keçirdi. İlk növbədə, bu sahəyə böyük məbləğdə vəsait ayırdı və həmin vəsaitin m iqdannı ildən ilə artırdı. Belə ki, Azərbaycan hökuməti Dağlıq Q arabağda əhaliyə tibb xidmət və sağlamlığın mühavizəsi üçün 1950-ci ildə 1 milyon 287min m anat vəsait ayırmışdırsa, 1960-cı ildə 2 milyon 385 min m anata, 1965-ci ildə 3 milyon 620 min m anata, 1967-ci ildə 3 milyon 988 min m anata, 1970-ci ildə isə artırılaraq 4 milyon 78 m anata çatdırılm ışdır'22. Ümumiyyətlə, 1950-ci ildən 1970-ci ildək Azərbaycan höküməti DQMV-də səhiyyənin inkişafına 42 milyon 351 min m anat vəsait ayrm ışdır123. Bundan əlavə, Azərbaycan höküməti 1966-1970-ci illərdə Dağlıq Qarabağın kolxozlarına, mədəni-məişət obyektləri, o cümlədən, xəstəxanalar tikmək üçün 991 min m anat uzunmüddətli kredit verdi124. Bəhs etdiyimiz dövrdə, DQM V-də səhiyyə işlərinə ayrılan vəsait Naxçıvan MSSR-na ayrılan vəsaitdən 2,7 dəfə çox idi. DQM V-də böyüməkdə olan nəslin tərbiyəsı və səhətinin qorunması üçün dövlətimizin sərf etdiyi vəsait adam başına 1965-ci ildəki 49,3 m anatdan, 1969-cu ildən 54,9 m anata çatmışdı. DQMV-də əmək qabiliyyətini itirmiş valideyinlərin hər bir ailə üzvünə 1965-ci ildə 27 m anat pul ayrılırdısa, 1970-ci ildə 40,6 m anata qalxmışdır. Müvafiq illərdə, təkcə əhalinin sağlamlığının qorunm ası və istirahət xərcləri üçün ayrılan vəsait 40,2 m anatdan 44,3 m anata yüksəlmişdir. 1950-ci ilin yanvarında Dağlıq Qarabağ Vilayət Partiya komitəsində mövcud vəziyyət təhlil edildi və həmin ilin fevralında D QM V XDS-nin, Vilayət Partiya Komitəsinin, Şuşa, Ağdərə, Xocavənd, Xankəndi, H adrud partiya komitələrinin birgə iclası keçirildi. Iclasda DQMV-də Səhiyyə idarəsinin şəbəkəsinin inkişafı, tikiləcək səhiyyə ocaqlarınm Vilayət ərzində yerləşdiriməsi, yolxucu xəstəliklərə qarşı mübarizə, müalicə proflaktika idarələrinə dərman və tibbi məmulatlarının paylanması, qadınlarm və uşaqların mühafızəsi sahəsində vəzifələr, kurortlarm mühafizəsi, bərpası, genişləndirilməsi və başqa məsələlər müzakirə edildi. Azərbaycan hökümətinin ayırdığı vəsaitin istiqamətləri müəyyənləşdirildi. Azərbaycan hökümətinin köməyi nəticəsində, 1950-1960-ci illərdə DQMV- də yeni səhiyyə müəssisələri, müalicə proflaktika idarələri, dispanserlər, sanitariya-m aarif evləri, sanitariya-epidamoloci stansiya, qanköçürmə stansiyası, uşaq xəstəxanaları, doğum evləri, polikninika və amblotoriya tikilib istifadəyə verilmişdir. 1950-ci ildən 1970-ci ildən DQMV ərazisində 988 çarpayılıq 22 hər cür avadanlıqlarla təchiz olunm uş xəstəxana tikilib istifadəyə verildi. Bəhs edilən illərdə, Dağlıq Q arabağda xəstəxanaların sayı 16-dan 38-ə, qadm və uşaq məsləhətxanalarının sayı 3-dən 11-ə, “feldşer-mama” məntəqələrinin sayı 68-dən 120-yə, sanitar-epidamoloci stansiyaların sayı 1-dən 5-ə çatdı125. Ümumiyyətlə bəhs edilən illərdə, DQM V-də səhiyyə müəssisələrinin sayı 88-dən 174-ə qalxdı. 1940-1970-ci illərdə ümumrespublika üzrə xəstəxanaların sayı 222-dən 779-a onlardakı çarpayılarm sayı 12,6 mindən 48,8 minə, am bulator-polikninika müəssisələrinin və qadın məsləhətxanalarınm sayı 1097-dən 1388-ə qədər artm ışdı126. 1970-ci ildə D Q M V -d ə fəaliyyət göstərən 1575 yerlik 38 xəstəxananın, 17- si (1160 yerlik) şəhərin, 21-i (415 yerlik) kəndin payına dürüdü. Dağlıq Qarabağm mərkəzi xəstəxanalarında 255 yerlik (bundan 152-si kənddə, 103 şəhərdə) uşaqlı və hamilə qadınlar üçün yer ayrılmışdı. 1970-ci ildə Dağlıq Q arabağda fəaliyyət göstərən qadın və uşaq məsləhətxanalarından 11-də şəhər, rayon mərkəzi və qəsəbələrin payına düşürdü. 1950-d ildə 6 qadın və uşaq məsləhətxanalarından 3-ü şəhərin 3-ü kəndin üzərinə düşürdüsə, kənddə fəaliyyət göstərənlərin sayı 1960-a ildə azalaraq 2-yə, 1962-d ildə 1-ə və 1963-cü ildə isə tamamilə ləğv edildi127. Ərazidə fəaliyyətdə olan bütün qadın və uşaq məsləhətxana və am bulatoriyalar şəhərdə, rayon mərkəzlərində və qəsəbələrdə yerləşdirilmişdi. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, 1950-1960-cı illərdə DQM V-də yaradılmış 22 böyük həcmli xəstəxanaların yerləşdirilməsində DQMV XDS ikili mövqe tutm uşdur: Xankəndi rayonunda 1950-ci ildə 10 yerük 1 xəstəxana var idisə, 1970-ci ildə artıq xəstəxanaların sayı 5-ə, yerlərin sayı isə 165-ə çatdı. Ağdərə rayonunda 5-dən (82 yerlik) 11-ə (303 yerlik), Xocavənd rayonunda 2-dən (45 yerlik) 5-ə (240 yerlik), Hadrud rayonunda 3-dən (65 yerlik), 7-yə (180 yerlik), Azərbaycanlılarm daha çox yaşadığı Şuşa rayonunda isə 3-dən (110 yerlik), 4-ə (170 yerlik) qalxmışdı. 1950-1960-cı illərdə yeni tikilmiş 22 xəstəxananın yalnız 1-i Şuşa rayonunun payına düşmüşdü. Yerdə qalan 21 xəstəxananm hamısı ermənilərin daha çox cəmləşdiyi ərazilərdə yerləşmişdir128. Azərbaycanhlar yaşayan kəndlərin demək olar ki, heç birində, nəinki, xəstəxana heç am ölator mərkəz belə yox idi. 1950-1960-eı illərdə DQMV-də, xəstəxanaların saymda artım olduğu kimi, ali və orta ixtisas təhsilli mütəxəssislərində saymda xeyli artım müşahidə edilmişdir. 1950-ci ildə Dağlıq Q arabağda 86 həkim var idisə, 1970-ci ildə onlarm sayı 240 nəfərə çatmışdır. Həmin illərdə orta tibb işçilərinin sayı 621 nəfərdən 1502 nəfərə qədər qalxmışdır. Tibb işçiləri və həkimlərin 40 faizi kənddə, 60 faizi şəhərdə işləyirdi129. Azərbaycan höküməti, Dağlıq Qarabağa mütəxəssislər göndərməklə yanaşı, Xankəndində 1932-d ildən fəaliyyətə başlayan tibb məktəbinin inkişafına şəsait yaratmış və buranı bitirən orta ixtisas təhsilli tibb işçiləri D ağlıq Q arabağın səhiyyə ocaqlarında işləyirdilər. DQM V-nin səhiyyə müəssisələrində işləyən ali və orta, natam am orta təhsilli həkim, tibb işçisi, xəstə baxıcılarımn (sanitarların) sayının ilbəil artması ilə yanaşı onların aylıq Yüklə 48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|