AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi fəLSƏFƏ VƏ HÜquq institutu islam tariX, FƏLSƏFƏ VƏ HÜquq

BAKİLLANİ MƏHƏMMƏD
(403/1013-cü ildə vəfat etmişdir) – görkəmli
İslam alimi və kəlamçısı, əşəri kəlam mək-
təbinin təmsilçisi olmuşdur. Soyu Bəsrədən
olsa da, həyatının böyük bir hissəsini Bağ-
dadda keçirmiş, orada hakim vəzifəsinə
qədər yüksəlmişdir. 
Bakillaninin elmi fəaliyyəti Bəsrədə
olarkən başlamış, xüsusən də əşəri kəlamına
(I) böyük maraq göstərmişdir. Bakillani elmi
Əbu Həsən Əşərinin tələbələrindən İbn
Mücəhid Taidən və Əbu Həsən Bəxilidən
öyrənmişdir. O, fiqh elminin bilicisi kimi də
tanınırdı. 
Bağdada gəldikdən sonra Bakillani
Məhəmməd burada elmi fəaliyyətini davam
etmiş və o, burada Əbu Bəkr ibn Malik
Qatidən, Əbu Məhəmməd ibn Məsi,
Dəraqutnidən, Əbu Əhməd Hüseyn ibn Əli
Nişapuri kimi alimlərdən hədis elmini öyrən-
mişdir.
Sonra Bəsrəyə qayıdaraq məscidlərdə
müdərrislik etmiş, əşəri kəlamını inkişaf et-
dirmişdir. O, sonrakı bütün həyatında apolo-
getik fəaliyyətini davam etdirmişdir. Büveyhi
Ədudəd-Dövlənin hakimiyyəti zamanında o,
Şirazda müxalifləri ilə dini-fəlsəfi müza-
kirələrdə iştirak etmişdir. Büveyhilərin şiə
hökmdarları olduqlarına baxmayaraq,
Ədudüd-Dövlə Bakillani Məhəmmədi dəyər-
ləndirərək, ona hörmət bəsləmiş, onu öz oğlu
Simnanəd-Dövlənin müəllimi təyin etmişdir.
Bundan başqa Ədudəd-Dövlə Bakillani
Məhəmmədi öz elçisi kimi Bizans impera-
torunun yanına göndərmişdir. Ədudəd-
Dövlənin ölümündən sonra o, Bağdadda
20
BAĞDADİ ƏBDÜLQAHİR 

yaşamış və orada Mənsur məscidində müdər-
rislik etmişdir. Onun dərslərinə tələbələr
İraqdan, Xorasandan, Əndəlüsdən, müsəl-
man dünyasının müxtəlif yerlərindən
gəlirdilər. Onun tələbələri arasından məşhur
müsəlman mütəfəkkirləri də çıxmışdır. 
Əşəri kəlamının əsaslarını inkişaf et-
dirmiş Bakillani, onları digər təlimlərin nü-
mayəndələrinin tənqidlərindən qorumuşdur.
Bununla da o, sünniliyin daha da bərkiməsi
və geniş yayılmasını təmin etmişdir. Buna
görə də, onu öz dövrünün mucəddidi ad-
landırmışlar. Bakillaninin bacarığını müxtəlif
müsəlman hökmdarları yüksək dəyərləndirərək
onu dəstəkləmişlər. O, “İcazül-Quran”
(Quranın bənzərsizliyi), “Təmhidül-Əvail və
Təlxisüd-Dəlail” (Başlanğıcların yüngül-
ləşdirilməsi və dəlillərin qısa olaraq verilməsi),
“Mənakibül-Əimmə” (İmamların həyatı) kimi
əsərlərin müəllifidir. Bakillaninin elmi
irsindən İslam alimləri bu gündə istifadə et-
məkdədirlər.
BAKUVİ SEYİD YƏHYA – bax:
XƏLVƏTİLƏR.
BALİQ –  yetkinlik yaşına çatmış in-
sandır. İslam hüququna görə, bu yaşa
çatanda hər bir müsəlman etdiklərinə görə
məsuliyyət daşıyır. Yetkinlik yaşına çatan hər
bir müsəlman İslam dininin əsaslarını bilməli
və ona tabe olmalıdır. İslam alimlərinə görə
nisbi olaraq qız yetkinlik yaşına 9, oğlan isə
12 yaşlarında çatır. Təbii ki, bu insanın bi-
oloji, fiziki və ruhi vəziyyətindən asılıdır.
Buna görə də, yetkinliyin son yaş həddi qı-
zlar üçün 17, oğlanlar üçün isə 18 yaş qəbul
olunmaqdadır. 
BATİL –  həqiqətlə heç bir əlaqəsi ol-
mayan bir şeydir. İslamda Quran və
peyğəmbərin qoyduğu yola uyğun olmayan
hər bir inanc, düşüncə və davranış batil hesab
olunur. Quranda batil sözü inancsızlıq, pislik
kimi mənalarda da işlədilir. Batilin əksi isə
həqiqətdir. 
BATİN –  insanlar üçün əsl mahiyyəti
bilinməyən gizli və sirli hər hansı bir şey və
ya varlıqdır. Allahın gözəl adlarından biridir.
Kəlamda (I) batin, hər hansı bir varlığın gizli,
sirli və ezoterik tərəfini əks etdirir. 
BAYRAMİLİK  –  Türkiyə və Balkan
ölkələrində yaşayan müsəlmanlar arasında
yayılan sufi təriqətlərindən biridir. Bu
təriqətin adı Hacı Bayram Vəli (833/1429
ildə vəfat etmişdir) ilə bağlıdır. O, Ankaranın
Zülfədl kəndində doğulmuşdur. Dini elmləri
dərindən mənimsədikdən sonra Zülfədl mə-
drəsələrində müdərris kimi fəaliyyət göstər-
mişdir. Sonra o, müdərrislikdən uzaqlaşaraq,
tanınmış sufi Əbu Hamidəddin Ağsarayinin
(815/1412 ildə vəfat etmişdir) başçılığı al-
tında mənəviyyat yolçuluğuna başlamışdır.
Onun ölümündən sonra Hacı Bayram Vəli
Ankarada sufi təkkəsi yaradaraq dövrünün ən
hörmətli sufi şeyxlərindən biri olmuşdur. 
Sultan II Muradın dəvəti ilə o, Ədirnəyə
gedib orada ölkənin tanınmış alimləri ilə
tanış olmuşdur. Onun davamçısı (xəlifəsi)
olmuş Ağ Şəmsəddin İstanbulu fəth etmiş
sultan II Məhmət Fatihin müəllimi olmuşdur.
Yazıçıoğlu Məhməd, Əhməd Bican, Ağbıyıq
Sultan, Dədə Ömər Sikkini kimi tanınmış su-
filər də onun ardıcılları olmuşdurlar. 
Bayramilərin mənəvi yolu nəqşibəndilik
və  xəlvətiliyin yoluna bənzəməkdədir. On-
ların irfani dünyagörüşü daha çox İbn
Ərəbinin dünyagörüşünə yaxındır. Öz ayin-
lərində onlar, çox vaxt ucadan deyilən
“cəhri”, bəzən isə pıçıltı ilə deyilən “hafi”
zikrləri oxuyurlar. Bayramilərin ibadətlərinin
əsas məqsədi “Allahın cazibəsi, sevgisi və gi-
zliliyidir”. Bu təriqətin əsas əsərlərini daha
çox Ağ Şəmsəddin yazmışdır. Hacı Bayram
Vəlidən isə heç bir əsər günümüzə gəlib çat-
mamışdır. 
21
BAYRAMİLİK

Təriqət davamçıları çoxda uca olmayan
ağ mahuddan tikilmiş altıguşəli papaq
geyinirdilər. Hacı Bayram Vəlinin sağlığında
onun davamçıları əsasən Ankara, Bursa və
Ədirnədə geniş yayılmışdırlar. Bayramilərin
əsas üç başlıca qolu vardır: 
1. Ağ Şəmsəddinə bağlı Şəmsiyyə qolu.
Bu qol günümüzdə klassik bayramilik təriqə-
tidir; 
2. Dədə Ömər Sikkiniyə bağlı Məlamiyyə
qolu; 
3. Ağbıyığa bağlı xəlvəti qolu. Bu qol isə
daha sonralar müstəqil sufi təriqətinə
çevrilmişdir. Öz dövrünün elm-irfan ər-
lərindən biri hesab olunan Əziz Mahmud
Hüdai (1038/1628 ildə vəfat etmişdir) Os-
manlıda bu təriqətin inkişafında böyük rol
oynamışdır. O, otuzdan artıq əsərlərin müəl-
lifi olmuşdur. Onun mürşid kimi yetişdirdiyi
minlərlə tələbə və müridləri onun qoyduğu
sufi ənənəsini davam etdirmişdirlər.
Xəlvətiliyin sonrakı inkişafında isə İsmail
Həqqi Bursalının (1137/1724 ildə vəfat et-
mişdir) rolu böyük olmuşdur.
BEYDAVİ ABDULLAH (685/1286-cı
ildə vəfat etmişdir) – Quran təfsirçilərindən
biri olmuşdur. Tam adı Abdullah ibn Ömər
Məhəmməd Nəsirəddin Beydavidir. O, Şi-
razın yaxınlığındakı Bəyda kəndində doğul-
muşdur. Onun ilk müəllimi Şirazın baş qazısı
vəzifəsində işləyən öz atası olmuşdur. Abdul-
lah da ailə ənənəsini davam etdirərək qazi
(II) vəzifəsində işləmişdir. Buna görə də onu
daha çox Qazi (Hakim) Beydavi ad-
landırırdılar. 650/1252-ci ildə Təbriz
şəhərinə köçən Beydavi uzun müddət burada
yaşamışdır. O, hədis üsulu,  fiqh, məntiq,
kəlam (I) və tarix elminə aid bir çox
kitabların müəllifi olmuşdur. Abdullah Bey-
davinin ən tanınan əsəri Təbrizdə yazılmış
“Ənvərüt-Tənzil və Əsrarüt-Təvil” adlı
Quran təfsiri olmuşdur. Əşəri kəlamı və Şafii
məzhəbinin üsulları ilə yazılan bu təfsir bir
neçə  əsr Osmanlı mədrəsələrində tədris
edilmiş və sonralar bu təfsirə 250-dən çox
şərh yazılmışdır.
BEYƏT – İslam hüququnda hər hansı
bir şəxsin hakimiyyətinin tanınmasıdır.
Adətə görə beyət edən insan hakimiyyəti
tanınan şəxsin əllərini sıxaraq, ona bağlılıq
(sadiqlik) andını içir. Bu qayda ilə səhabələr
Məhəmməd peyğəmbərə sadiqlik andını
içmişlər. Müsəlmanlar arasında ilk beyət
Əqəbədə reallaşmışdır.
Sufizmdə beyət müridin öz mürşidinə
bağlılıq andıdır. Məsələn, Məhəmməd
peyğəmbərin səhabələri ona beyət etmişlər.
Beyət prinsipləri bütün sufi təriqətlərində
eynidir. Təriqətə daxil olan mənəviyyat
yolçusunun onu bu yola yönəldən şeyxi və ya
mürşidi olmalıdır. Mürşid onunla rabitə
qurur, sonra isə onun təriqətə girməsi barədə
hökm verir. Hökm verildikdən sonra beyət
mərasimi başlayır. Mürid dəstəmaz alaraq
mürşidinin yanına gəlməli, onun yanında di-
zləri üstündə oturmalıdır. Sonra mürşid
müridin əllərindən tutaraq onu törətmiş gü-
nahlarına görə  Allah  qarşısında  tövbə et-
məyə çağırır. Tövbə edən mürid Allah və
mürşidinə tabe olacağına söz verir. Bundan
sonra o, Allahı tanrı, Məhəmmədi elçi, təriqət
yolunda ona yol göstərən şeyxi isə özünə
mürşid kimi qəbul etdiyini qeyd edir. 
Qadının da təriqətə girməsi mərasimi
buna bənzər baş verir. Sadəcə, burada mürşid
onun əllərini tutmur. Bəzi təriqətlərdə beyət
zamanı müridin əyninə “xirqə” adlanan xü-
susi geyim geyindirirlər, bəzilərində isə onun
başını xüsusi örtü ilə bağlayırlar. Ayinin sonu
olaraq mürşidlə mürid arasında mənəvi
bağlantı yaranır və onu pozmaq olmaz. Sufi
təriqətlərinin qaydalarınarına görə beyəti
pozmaq ədəbdən hesab olunmur.
BEYƏTÜR-RİZVAN  –  Məhəmməd
peyğəmbərə Hüdeybiyə anlaşmasından
əvvəl Məkkə yaxınlığındakı Samur
ağacının altında 1400-ə yaxın səhabənin
22
BEYDAVİ ABDULLAH

beyətidir.  Bununla onlar, müsəlmanları
Məkkəyə ziyarətə buraxmayan bütpərəstlərə
qarşı son damla qanlarına qədər vuruşmaq
əzmində olduqlarını bildirmişdirlər. Bu
hadisə hicrətin 6-cı ilində baş vermişdir. O
zaman Məhəmməd peyğəmbərin başçılığı al-
tında,  ziyarət məqsədi ilə Məkkəyə doğru
yola çıxmış müsəlmanların yolunu məkkəli
yaraqlılar kəsmişdirlər. Buna görə müsəl-
manlar, Hüdeybiyə adlı bir yerə çəkilərək,
bütpərəstlərlə danışıqlar aparmaq üçün
Məkkəyə  Osman ibn Əffanı göndərmişlər.
Bütpərəstlərin onu öldürdüklərini sanmış
müsəlmanlar peyğəmbərin yanına gəlib bir
ağacın altında ona beyət etdilər. Ancaq, Os-
manın geriyə qayıdışından sonra, müsəlman-
larla bütpərəstlər arasında 10 illik Hüdeybiyə
sülhü bağlanmışdır. 
BEYTÜL-İZZƏT – rəvayətlərə görə Al-
lahın Ramazan ayında Quranı tam olaraq
endirdiyi xüsusi bir yerdir. İslam əqidəsinə
görə Beytül-İzzət kainatın yüksək yerində
yerləşən, insan ağlı ilə dərk edilməyən yerdir.
Buradan  Cəbrayıl mələk  ayələri aramla
Məhəmməd peyğəmbərə nazil etmişdir. 
BEYTÜL-MAL – İslam dövlətində xəz-
inənin saxlanıldığı və qorunduğu bir yerdir.
Bu söz ilk dəfə xəlifə Ömərin hakimiyyəti
dövründə istifadə edilməyə başlamışdır.
İslam ordusu yeni torpaqları ələ keçirdikcə
müxtəlif vergilər tətbiq edilirdi. Bu vergi və
müharibələr zamanı əldə edilən qənimətlər
Beytül-Mala toplanırdı. Beytül-Mala gəlirlər
əsasən Zəkat, Üşr, Cizyə, kimi vergilərdən və
savaşlar zamanı əldə edilmiş qənimətdən
toplanırdı.  Zəkat və  üşr vergisindən əldə
edilən gəlirlərin Beytül-Malda xüsusi yeri
var idi. Onlar Quran ayəsində (9: 60) vurğu-
lanan insanlar arasında bölüşdürülürdü. Bun-
lar yoxsullar, miskinlər, zəkatı yığanlar, iman
gətirib hələ kamil mömin olmayanlar, azad
ediləcək kölələr, borcu ödəməyə imkanı ol-
mayan borclular, Allah yolunda cihad edən-
lər və səfərdə olanlardırlar. Qənimətin alın-
ması barədə də Quranda (8: 41) ayə vardır.
Mədənlərdən alınan vergilər yoxsul, yetim və
pulları olmayan yolçulara verilməlidir. Xərac
və cizyədən əldə edilən gəlirlər isə ordunun
saxlanılmasına, sağlamlığın qorunmasına,
təhsilə, eləcə də körpülərin, yolların, kanal-
ların və s. kimi ölkə əhəmiyyətli obyektlərin
inşasına xərclənməlidir. 
BEYTÜL-MƏMUR  –  mələklərin qi-
bləsi, göylərdə mələklərin davamlı olaraq
təvaf etdikləri bir məkandır. Rəvayətlərə
görə, burada hər gün yetmiş min mələk
namaz qılır. Bir dəfə namaz qılana, ikinci
dəfə sıra gəlməz. Beytül-Məmur göyün
üçüncü, altıncı və ya yeddinci qatında yer-
ləşir. Onun oradakı dəyəri Kəbənin Yer
üzündəki dəyəri kimidir.
BƏDƏVİ ƏHMƏD – bax:
BƏDƏVİLƏR.
BƏDƏVİLƏR –  çöl və ya səhrada
yaşayan köçəri ərəblərdir. Onlar əsasən
səhrada və vadidə yaşayırlar. Məhəmməd
peyğəmbərin dövründə  Mədinə ətrafında
yaşayan Müzeynə, Cüheynə və Əsləm kimi
bədəvi ərəb qəbilələri müsəlmanlarla
savaşaraq onların əsasən ticarət karvanlarını
qarət edərək günlərini keçirirdilər. Məhəm-
məd peyğəmbərin səyləri nəticəsində bədəvi
Ərəblər İslamı qəbul etmişdirlər.
BƏDƏVİLİK –  sufi təriqətlərindən
birinin adıdır. Onları “əhmədilər” də ad-
landırırlar. Bu təriqətin adı Əhməd Bədəvi
(675/1276-cı ildə vəfat etmişdir) ilə bağlıdır.
O, Fəsdə (Mərakeşdə) doğulmuşdur. O, öncə
təfsir, hədis və fiqh elmlərini öyrənmiş, sonra
sufi yolunu seçmişdir. Əbdülqədir Gilaninin
və  Əhməd Rifainin məzarlarını  ziyarət et-
mişdir. Onun şeyxi tanınmış sufi Bədrəddin
23
BƏDƏVİLİK

Həsən Məğribi olmuşdur. Əhməd Bədəvi
həyatının çoxunu Misirin  Tanta şəhərində
keçirmişdir. Hal-hazırda onun məzarı həmin
şəhərdə yerləşir. Görkəmli Məmlük Sultanı
Bəybars ona bir alim kimi böyük hörmət bəs-
ləmişdir. Bədəvi təriqətinin kitabları
günümüzə qədər gəlib çatmışdır. 
Bədəvilik şazililikdən sonra Misirdə ən
geniş yayılmış ikinci təriqət olmuşdur. Bu
təriqət ölkənin ictimai həyatında böyük
əhəmiyyətə malik olmuşdur. Ancaq,
Misirdən kənar yerlərdə az yayılmışdır. 
Bədəviliyin mənəvi silsiləsi Əli ibn Əbu
Talibə  uzanır. Bu təriqətin dərvişlərinin
xirqələri və başqa simvolları qırmızı rəngdə
idi. Qırmızı sarğı onların baş örtüyündə də
əks olunurdu. İlk dövrlərdə bu təriqətin zikr-
ləri səssiz olmuş, ancaq sonra onlar zikrlərini
ucadan səsli olaraq oxumuşlar. Sufilər zikr-
lərini ayaq üstə və ya oturaraq trans (vəcd)
halında olaraq edirdilər. Təriqətin ən böyük
bayramı, Əhməd Bədəvinin Zülhiccə ayının
sonuncu həftəsində qeyd edilən doğum
günüdür. 
BƏDİUZZAMAN – bax: NURSİ SƏİD.
BƏDR –  Məkkə ilə Mədinə arasında
yerləşən yerdir. Hicrətin ikinci ilində müsəl-
manlar ilk dəfə məkkəli müşriklərlə Bədrdə
müharibə etmişlər. Tarixdə bu müharibə Bədr
savaşı olaraq bilinir. Bu savaşda müşriklərin
sayca çox olmalarına baxmayaraq müsəl-
manlar qalib gəlmişlər. Bu döyüşün sonrakı
İslam tarixi üçün böyük əhəmiyyəti olmuş-
dur. Bədr döyüşü Quranda  (3: 13) da
anılmışdır. 
BƏHAİLİK – babiliyin dini prinsipləri
üzərində qurulan yeni dinin adıdır. Babilər
hərəkatı yatırılan zaman (1852) Babın
davamçısı Mirzə Hüseyn Əli - Bəhaullah
(“Allahın Cəlalı”) həbs olunmuşdur. Sonra
isə həbsxanadan İraqa sürgün edilən Mirzə
Hüseyn Əli - Bəhaullah Bağdadda 1863-cü
ildə özünü Babın vəd etdiyi “ilahi zühur”
olduğunu bəyan etmiş və ona Tanrıdan yeni
ilahi  vəhyin nazil olduğunu bildirmişdir.
Ədirnədə və Əkkada həbsdə olarkən o,
Avropa hökmdarlarına məktub yazaraq on-
ları yeni dini tanımağa çağırmışdır. 
Bəhaullah Babın təlimini inkişaf etdirmiş,
bəhailiyin əsaslarını “Kitabi-Əqdəs” kita-
bında və başqa yazılarında işıqlandırmışdır.
Lakin, başda Sübhi-Əzəl olmaqla babilərin
kiçik qrupu ona qarşı çıxmışdırlar. 1868-ci
ildən etibarən Bəhaullahı “ilahi zühur” kimi
qəbul edənlər “Bəhai”, onu qəbul etməyənlər
isə “Əzəli” adlanırdılar. Bəhailər Əkka və
Hayfaya, əzəlilər isə Kıbrıs (Kipr) adasına
sürgün olunmuşlar. Bəhailər sonralar Avropa,
Amerika, Afrika və Okeaniya adalarına
yayılır, əzəlilər isə vaxt keçdikcə azalaraq
yox olmuşlar. Babilərdən fərqli olaraq, Ba-
hailər hər cür siyasi mübarizənin, qarşıdur-
manın əleyhinədirlər. Öz ideyalarını dinc
yolla təbliğ etməkdədirlər. Bu gün Bəhailər
öz dini təlimlərini milli, dini, irqi ayrıseçki-
likləri aradan qaldıran humanist dəyərlər sis-
temi kimi dəyərləndirirlər. 
Bəhaullah 40 il məhbus və sürgün həy-
atını yaşadıqdan sonra 1892-ci ildə dünyasını
dəyişmişdir. Ölümündən əvvəl o, böyük oğlu
Əbdül-Bəha Abbası “Əhdin Mərkəzi” təyin
etmişdir. Əbdül-Bəhanın dövründə Bəhailik
artıq dünyanın 37 ölkəsində yayılmışdır.
Əbdül-Bəha 1921-ci ildə ölmüş və onun
vəsiyyətinə uyğun olaraq Bəhailərin rəhbər-
liyi nəvəsi Şövqi Əfəndiyə (1897 – 1957),
1963-cü ildən isə kollegial təsisat olan “Uca
Ədalət Evinə” (UƏE) verilmişdir. UƏE-nin
rəsmi iqamətgahı İsrailin Hayfa şəhərində
yerləşməkdədir.
Bəhailiyə bu gün dünyanın 234
ölkəsində yaşayan 7 milyondan çox insan
inanır. Bu dinin ardıcılları qadın və kişi
bərabərliyinə, dünyanın təbii sərvətləri
üzərində beynəlxalq nəzarətin olmasına,
24
BƏDİUZZAMAN

vahid qlobal təhsil sistemi, ümumdünya sülh
anlayışı, ümumi din, dünya dövləti və dünya
vətəndaşlığı, vahid beynəlxalq dilin qəbulu
və planetimizdə yeni beynəlxalq münasi-
bətlərin yaradılması ideyalarını təbliğ edirlər.
Bu məsələlərin həlli yollarının tapılmasında
BMT ilə əməkdaşlıq etməkdədirlər. 
BƏHAULLA MİRZƏ HÜSEYN – bax:
BƏHAİLİK.
BƏHİRƏ –  İslamdan əvvəlki dövrdə
ərəblərin xüsusi dəyər verdikləri süd verən
dişi dəvənin adı olmuşdur. Dəvə ardıcıl
olaraq on dişi bala dünyaya gətirirdisə, onda
bütlərə tapınan Ərəblər onu Saibə adlandırır
və ona təzim edirdilər. Bundan sonra bu dəvə
daha bir dişi bala dünyaya gətirərdisə, o
zaman onu bəhirə adlandıraraq ona da anası
ilə birlikdə xüsusi sayğı göstərirdilər. Büt-
pərəstlər onun qulağının bir parçasını kəsir,
üstünə minmir, belində yük daşımır və yu-
nunu qırxmırdılar. Onun südündən yalnız
qonaqlar içə bilərdilər. Bəhirə ərəblərin bəzi
digər cahiliyyə dövrünün anlayış və adətləri
kimi İslamdan sonra ortadan qaldırılmışdır
(Quran, 5: 103). 
BƏKTAŞİLİK –  Anadoluda yayılmış
sufi təriqətinin adıdır. Təriqətin adı Hacı
Bəktaş Vəli ilə bağlıdır (645/1208 –
738/1270). Bəktaşilər öz mənəvi silsilələrini
Əli ibn Əbu Talibə bağlayırlar. Hacı Bəktaş
İranın Nişapur şəhərində doğulmuşdur. 680-
ci ildə o, Əhməd Yəsəvinin məsləhəti ilə
Anadoluya gedib orada öz təlimini
yaymışdır. Hacı Bəktaşın həyat və
yaradıcılığı haqqında bir-çox məqamlar bil-
inməməkdədir. O, bizim zamanımıza gəlib
çatmayan bir sıra əsərlərin müəllifi hesab ol-
unur. 
Hacı Bəktaşdan sonra onun davamçıları
öz sufi təriqətlərini yaratmışlar. Bəktaşiliyin
inkişafında bu təriqətin ikinci qurucusu
hesab olunan Bəlim-Sultanın (X/XVI yüzil-
likdə yaşamışdır) böyük rolu olmuşdur. Bək-
taşilik daha çox kənd əhalisi arasında
yayılmışdır. Onların təlimi bəzi hallarda gizli
xarakter daşımışdır. Təriqətçilər dinin
“gizli”, ezoterik tərəflərinə böyük əhəmiyyət
verirdilər. Hətta, məclisləri və ucadan
söylənilən  zikrləri də yalnız təriqətin
“seçilmişləri” arasında keçirilirdi. Bununla
da, onlar ismaililərin nizari təriqətinin
davamçıları (batinilər) kimi ifratçı təriqətlərə
yaxınlaşırdılar. 
İfratçı (qulat) şiə təriqətlərində olduğu
kimi Bəktaşilikdə də Əli ibn Əbu Talib Al-
lahın yerdəki təcəllisi hesab edilir. Onlar 12
şiə imamlarını qəbul edərək Məhərrəm
ayının ilk on günündə Əhli-Beytdən
öldürülənlər üçün yas saxlamaqdadırlar. İlk
Raşidi xəlifələri: Əbu Bəkri, Öməri, Osmanı
və  Məhəmməd peyğəmbərin həyat yoldaşı
olmuş Aişəni qəbul etmirlər. Bundan başqa
Bəktaşilər şiə hüquq məktəbi olan Cəfəri
məzhəbinin davamçıları da olmuşdurlar. 
Bunlarla yanaşı Bəktaşilikdə müxtəlif
İslam təriqətlərinin təlimləri və hətta başqa
dinlərin – Xristianlığın, Lamaizmin, türk şa-
mançılığın ayrı-ayrı elementləri sinkretik
şəkildə qarışmışdır. Tənqidçilərə görə on-
ların, digər sufi təriqətlərindən fərqli olaraq
özlərinə məxsus təriqət yolları olmamışdır.
Bəktaşiliyin “seçilmişləri” üçün İslamdakı
ibadətlərin və ritualların yerinə yetirməsi
vacib deyildir. Onlar gündəlik beş dəfə qılı-
nan namazı və namazdan öncə alınan dəstə-
mazı vacib hesab etmirdilər. Bəktaşi şeyxləri
davamçılarına şərab içməyi və şəriətdə
qadağan olunan müxtəlif işlərin görülməsinə
icazə vermişlər. Onlardan bəziləri ruh
köçünə (tənasüh) və Tanrının insanda təcəlli
etməsinə inanırdılar. 
Bəktaşilik ideyaları Osmanlı im-
periyasının siyasi həyatında əsrlər boyu
böyük rol oynamış, ölkənin ən döyüşkən
qoşun birləşməsi olan “yeniçərilər” onun
25
BƏKTAŞİLİK

davamçılarından təşkil olunmuşdurlar. Os-
manlı cəmiyyətinin böyük bir hissəsinin
sünni olmasına baxmayaraq Bəktaşilik də
nüfuz qazana bilmişdir. 
Bəktaşiliyin yayılmasının digər səbəbi
isə, onların əsərlərinin və məişət dilinin türk
dilində olması idi. Təriqətin sinkretik təlimi
Balkan yarımadası və Macarıstanın xristian
əhalisi üçün anlaşıqlı olmuşdur. Buna görə
də, onların arasında Bəktaşiliyin çoxsaylı
tərəfdarları var idi. 
Türk sultanı II Mahmudun hakimiyyəti
dövründə yeniçərilər artıq irticaçı bir quruma
çevrilmişlər. Buna görə də, Sultan bu quru-
mun varlığına 1826-cı ildə son qoymuşdur.
Bundan sonra Bəktaşilik bütün imperiya
boyu təqiblərə məruz qalmışdır. Onların
başçıları edam edilmiş, bütün mülkləri isə əl-
lərindən alınmışdır. Bəktaşilərin bütün struk-
turları, obyektləri və təkkələri nəqşibəndi
sufi təriqətinin davamçılarına verilmişdir.
Təqiblərin sonunda Bəktaşilik Arnavutluğa
(Albaniyaya) intiqal etmiş və orada mərkə-
zləşmişdir. 
Daha sonra sultan Əbdul-Məcidin (1839
– 1861) hakimiyyəti dövründə Bəktaşilər
itirdiklərini müəyyən qədər qaytara bilsələr
də, keçmişdə olan nüfuzlarını bərpa edə
bilməmişdir. Üstəlik, aralarında baş vermiş
ixtilafların sonunda, Bəktaşilər müxtəlif qru-
plara parçalanmışlar. 1925-ci ildə Türkiyə
Cümhuriyyəti Bəktaşiliyi ölkədə qadağan et-
mişdir. Arnavutluqda isə onlar 1967-ci ilə
qədər fəaliyyət göstərə bilmişdirlər. Müasir
Türkiyədə bu təriqətin azsaylı davamçıları bu
gün də mövcuddur. 
Bəktaşilik iki böyük qola ayrılır: 
1. Əsasını Hacı Bəktaş Vəliyə bağlayan
“Çələbilər”-dir, hansı ki bu qol Anadoluda
geniş yayılmışdır; 
2. Hacı Bəktaş Vəlinin ailəsinin ol-
madığını və soyunun bitdiyini iddia edən
“babaqanlar”dır. Bu qol isə Osmanlı im-
periyasının Avropa hissəsində daha çox
yayılmışdır. 
Bəktaşi  müridləri  isə beş qrupa
bölünürdülər: 
1. Mühiblər – beyət ayinindən keçərək
təriqətə daxil olan insanlardır. Bunun üçün
iki bəktaşidən razılıq alınmalı idi; 
2. Dərvişlər – təriqətə daxil olandan sonra
ona sadiqlik göstərənlərdir. Onlar “tac” ad-
lanan baş örtükləri və xirqə geyinirdilər; 
3. Babalar – təriqətin xəlifəsi tərəfindən
təyin edilən başçılardır. Onlar mühib və
dərvişləri yetişdirirdilər; 
4. Mücərrədlər – təriqətin evlənməyən
subay davamçılarıdırlar. Onlar xəlifəyə daha
yaxın olmuşlar. Mücərrəd olmaq üçün xüsusi
qapalı bir ayin keçirilirdi. Burada, özünü
təriqətə bağlayanın sağ qulağını deşib, ona
sırğa taxırdılar. Mücərrədlərin özlərinə məx-
sus tacları olmuşdur.
5. Xəlifələr – əsasən babalardan seçilirdi.
Bunun üçün bir babanın və üç mücərrədin
razılığını almaq lazım idi. Xəlifələrin də öz
tacları olmuşdur. Bəktaşilik türk ədəbiyyatı
və musiqisinin inkişaf etməsində böyük rol
oynamışdır.