AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu əlyazması hüququnda ƏFZƏLƏDDİn dağBƏYİ oğlu ƏSGƏrov

II FƏSİL
OĞUZNAMƏNİN TÜRKMAN ETNİK MÜHİTİ İLƏ FUNKSİONAL ƏLAQƏLƏRİ VƏ EPİK SEMANTİKASI
Oğuznamənin funksiyası deyərkən biz bu epik yaradıcılıq hadisəsinin yaşa­dığı etnik mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini nəzərdə tuturuq. Janrından asılı olmadan hər hansı bir şifahi bədii mətn belə əlaqələrdən məh­rum deyil (274, 17). Oğuznamə də bu ba­xımdan istisna təşkil etmir. Bununla belə, Oğuznamə ilə onun mənsub olduğu et­nik sistemin əlaqəsi məlum səbəbdən bu gü­nə qədər öyrənilmə­miş­dir. Ancaq sözü­gedən bu nəhəng şifahi yaradıcılıq hadisəsinin mənsub olduğu etnik mühitin təs­­biti onunla bu etnik mühit arasında funksional əlaqələrin öyrə­nil­mə­­sinə şərait yaradır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, Oğuznamə ilə onun mühiti ara­sında olan funksional əlaqələr bizim üçün bir araşdırma va­sitəsidir. Yəni mövzu Oğuznamə ilə onun etnik mühiti arasında funksional əlaqələrin dinamikasının tarix boyu izlən­məsi üsulu ilə araşdırılır. Ona görə də problemin öyrənilməsi Oğuznamə ilə onun mühiti arasında funksional əlaqələrin xarak­terinin üzə çıxarılması ilə başlayır. Onların öyrənilməsi, birinci növbədə, Oğuznamənin etnik mühitdə yaranma və yaşama səbəblərini ortaya qoyur. Bundan başqa, mətnin funksiyası onun seman­tikasından ayrı deyil. S.J.Neklyudovun ifadə etdiyi kimi, “folk­lor əsərlərinin funksiya və seman­tikası, həqiqətən, yanaşı ge­dir­lər və müxtəlif bucaqlardan o dərəcədə bir-birlərini şərtlən­dirirlər ki, onlardan biri digərindən çətinliklə ayrıla bilir” (259). Səbəbsiz deyil ki, şifahi mətnin semantikası təkcə mət­nin məzmunundan deyil, həm də onun funksiyasından törəyir (259). Bir şifahi bədii yaradıcılıq hadisəsi olaraq Oğuznamə də bu qanunauyğunluqdan kənarda qalmır. Onun aid olduğu etnik mühitlə funksional əlaqələrinin öyrənilməsi paralel şəkildə alt qatının üzə çıxması, dərin mənasının canlanması ilə müşayiət olunur. “Oğuznamə xalqın hansı ehtiyaclarından yarandı və han­sı ehtiyaclarını ödəyirdi” kimi funksional mahiyyət­də olan sualların cavabı bu şifahi yaradıcılıq hadisəsinin poetik seman­tikasını orta­ya qoyur. Yüksək bədii dəyərə malik “əhvalatlar” xırda təfərrüatlarına qədər bu müstəvidə məna qazanır. Elə bu­radan da mətnin formalaşmasında onun funksional əlaqələrinin rolu məsələsi ortaya çıxır. Bütün folklor əsələri kimi, Oğuz­na­mənin də formalaşmasında onun “mətndənkənar gerçəkliklə” (B.H.Pu­tilov) əlaqəsinin müəyyən rolu var və biz irəlidə məsə­lənin bu üzünü də göstərməyə çalışacağıq.

2.1. Etnik tarixin epik ifadəsi. Oğuz haqqında dastan dünyaya hakim olan və ya hakim olmaq iddiasında olan bir xalqın düşüncəsinin məhsuludur. Ona görə də bu dastan yalnız bənzər tarixi yol keçən böyük etnosiyası birliklərin işinə yaraya bilərdi. Bununla yanaşı, hər bir xalq onu alaraq öz tarixinə uyğunlaşdırmalı idi. Oğuz haqqında dastanın Rəşidəddin. Əbülqazi və. s. kimi orta əsr müəlliflərinin əsərlərində təsviri verilən Oğuznamə versiyasında biz bu halla qarşılaşırıq. Etnik tarixin epikləşməsi qanunauyğunluqlarını müşahidə etmək baxımından dastan misilsiz material verir.

Oğuz haqqında das­ta­nın həm uyğur, həm də Oğuznamə versiyasında Oğuz cahan­girlik yürüşlərindən sonra öz övladları arasında hakimiy­yət böl­güsü aparır. O, üç böyük övladını ənənəvi hərbi-inzibati böl­­güdə hakim vəziyyətində olan Bozok, üç kiçik övladını isə onlardan asılı vəziyyətdə olan Üçok qanadına qoyur. Ancaq das­tanın uyğur versiyasından fərqli olaraq, Oğuznamə versiya­sı Oğuzun altı oğlunun 24 törəməsinin də adlarını sıralayır. Bu 24 törəmənin adlarının əksəriyyəti başqa bir şey yox, oba-oba, oymaq-oymaq türkman dünyasının hər tərəfinə səpələnmiş oğuz mənşəli tayfaların adlarıdır. Oğuznamənin funksional ma­­­hiy­yəti də elə bu yerdə üzə çıxır. Görmək çətin deyil ki, boy­­ların adları şəxsləndirilərək boyun mənsublarının əcdadları kimi təqdim olunur və “Oğuz övladı” kimi Oğuz­na­mənin qəh­rəmanlarına çevrilir. Bu şəkildə Oğuznamə ilə onun etnik mü­hiti ara­sında ünsiyyət qurulur. Orta əsrlərdən günümüzə gəlib çatmış soykötüklərində Oğuz­namə qəhrəmanlarının əcdadlar siyahısına salınması bu ünsiyyətin xarakterini anla­maq üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Məsələn, “Şəcəreyi-tərakimə”də Sa­lır Öqurcukun söykötüyü Salır – Dağ xan – Oğuz xan şəklində tamamlanır: “Onun atası Salır, onun atası Dağ xan, onun atası Oğuz xan” (221, 70). Orta əsrlərdə hər bir türkman ailəsinin ger­çək əcdadlarla başlayıb Oğuznamə qəhrəmanları ilə sona yetən söykötükləri olmuşdur. Ağqoyunlu sultanları Bayandur xanın, Osmanlı sul­tan­ları Kayı xanın övladları sayılırdı. Ağ­qoyunlu tarixçisi Fəzlullah ibn Ruzbixan Xunci türkmanları “Uğuz xanın övladları” adlandırıb, həm Osmanlı, həm də Ağ­qoyunlu sultanlarına “Uğuzxanlıların budaqları” deyir (301, 40). Orta əsrlərdə uyğun türkman boyla­rının “Kayı xan öv­la­dı”, “Əfşar xan övladı”, “Gün və Ay və Yıldız övladları”, şək­lində Oğuznaməyə əsasən ifadəsi də eyni hadisənin təzahü­rüdür (123, 8). Rəşidəddinin aşağıdakı cümləsi müasiri olduğu türkmanların Oğuz­na­məyə münasibə­tini ifadə etməklə deyilən­ləri ümumiləşdirir və konkret şəkildə Oğuz­namənin funksional mahiyyətini ortaya qoyur: “Dünyada mövcud olan bütün türk­mənlər Oğuzun [yuxarıda] xatırlatdı­ğımız iyirmi dörd törəmə­sinin nəslindən [əmələ gəlib] (302, 85). Səbəbsiz deyil ki, türkmanlar bu dastanı özlərinin tarixi sayırdılar. Oğuz haqqında dastan və oğuz tarixi haqqında oğuznamələrdən ibarət olan “Şəcəreyi-tərakimə” əsəri Türkmənistan türkmənlərinin “doğru və etibarlı tarix”ə olan ehtiyaclarını ödəmək üçün yazılmışdı. Yuxarıda deyilənlərə əsaslanıb, Oğuz­namənin türkman etnik mühitində etnik kimlik şüurunun ifadəsi olaraq əcdad­lar haqqında dastanlar kimi yarandığını qəti şəkildə söyləmək mümkündür. Bir etno­siyasi birlik olaraq oğuzlar, doğrudan da, türkmanların əcdadı idi. Onlar bu tari­xi hadisəni epik hadisəyə çevirib öz əcdadları olan oğuzlar haqqında dastanlar yaratdılar. Burada, “ol zəmanlar”, “oğuz zəmanı” kimi vəsf olunan epik dünya türkman düşüncəsində tarixə qovuşmuş əcdadların dün­yası idi. Onu da xatırladaq ki, soy kimliyi şüurunun ifadəsi ola­raq əcdadlar haqqında mübarək mətn (etnoqo­niya) qədim və or­ta əsrlər dünyasının bütün etnik təsisatlarına xas olan univer­sal hadisədir. Türkmanlar da bir etnos olaraq bu qanunauy­ğun­luqdan kənarda qalmır.

Qarşıya çıxan bu vəziyyət bizi oğuznamələrə mövcud münasibəti dəyişməyə vadar edir. Əgər Oğuznamə Oğuz das­tanları yox, oğuzlar haqqında türkman das­tan­larıdırsa, onda sö­zügedən epik yaradıcılıq hadisəsi türkman düşüncəsi, türk­man etnik mühiti və türkman tarixi kontekstində araşdırıl­malıdır. İrəlidə görəcəyimiz kimi, Oğuznamə ilə bağlı əsaslı məsələlər bu müstəvidə öz həllini tapır. Öncə, Oğuz elinin yaranmasına nəzər salaq. Tarixi Oğuz elinin yaranma­sından yuxarıda bəhs olundu. Bəs Oğuznamə onu hansı şəkildə təsvir edir?

Oğuznamədə epik qəhrə­ma­nın dünyaya gəlişi onun “Bir Tanrı” inancını bə­yan etməsi ilə müşayiət olunur. Bu inanc əsasında epik qəhrəman atasının dövlətini, yəni “Qara xan elini” iki yerə bölür. “Bir Tanrı”ya inananlar Oğuzun, inan­ma­yanlar Qara xanın ətrafına toplanır. Baş verən döyüşdə Oğuzun atası Qara xan, əmi­ləri Kür xan və Küz xan ölür. Ardınca o, əmilərinin tərəfində olanlarla 75 il mü­haribə edib, onları Türküstandan çıxarır və “Karakuruma” qə­dər təqib edir. Tuğla çayı sahillərinə qədər uzanan çöl və va­dilərdə məskunlaşmağa məcbur olan bu tayfalara Oğuz, moval adı verir. Moğol etnoniminin Oğuznamə variantı olan bu sözü dastan “qəmli, məzlum, bədbəxt” şəklin­də mənalandırır. Oğuz “Bir Tanrı”ya inanan tərəfdarlarını isə uyğur adlandırır. Ancaq Oğuznamə inanc əsasında yaranan yeni xalqa uyğur adı vermir. Oğuz uyğurları etnik birliyin içərisinə salıb doxsan yurd­dan toplanmış on tokuz oğuzdan ibarət ordu yaradır (303, 32). Yəni yaranan yeni etnosiyasi birliyə oğuz adı verir və on­ların gücü ilə dünyanı itaətə gətirir. Məsələyə tarixi baxımdan yanaşsaq, demək olar ki, inanc əsasında yaranan xalq nə uy­ğurlardır, nə də oğuzlar. Təsvir etdiyimiz etnoloji mənzərəyə əsaslanıb bu xalqın türkmanlar olduğunu qəti şəkildə söyləmək mümkündür. Burada sadəcə olaraq, Mərvazinin (XII) təsvir etdiyi tarixi ha­disə əks olunur: “Oğuzlar islam hüdudlarına gə­lən­dən sonra, mü­səlman olaraq türkmən adını aldılar. Bu türk­mənlərlə mü­səl­man olmayan oğuzlar arasında müharibə oldu. Sonra onlar­dan müsəlman olanlar çoxal­dı. Yaxşı müsəlman oldular. Bun­lar kafir soydaşlarına qalib gəlib onları qovdular” (102, 96). Oğuznamədə hətta tarixi gerçəkliyə uyğun şəkildə Oğuz elinin hansı şəkildə parçalanması və onların hansı şəkildə yeni etnik dünyaya qatılması da əks olunur. Əbülqazi Oğuz­naməyə söy­kə­nərək yazır: “Elin böyük hissəsi Qara xanın, ki­çik hissəsi Oğuzun ətrafında toplandı. Qara xanın kiçik qardaş­larının çox­lu uşaqları var idi. Heç kimin ağlına gəlməzdi ki, onlar Qara xandan üz döndərərlər. Onların hamısı Oğuzun ya­nına gəldi” (221, 42). Beləliklə, Oğuz cəmiyyətinin bütün özək­lərinin par­çalanması Oğuznamədə atalar və oğulların qar­şıdurması şək­lin­də əks olunur. Birinciləri ənənənin qoruyu­cu­ları kimi müha­fizəkarların, ikinci­ləri isə passionar qüvvələrin əksi saysaq, Oğuz­namənin tarixi gerçəkliyi düzgün əks etdir­diyini söylə­mək olar. Bununla bərabər, dastandakı “Qaraxan eli” tarixi ba­xım­dan Oğuz elidir. “Bir Tanrı” inancı əsasında yaranan xalq isə oğuzlar yox, deyil­diyi kimi, türkmanlardır. Bu şəkildə etnos əcdadlarını özünə bənzədərək tarixi sosiumun epik va­rian­tını yaradır. Yəni Oğuz elinin yaranışını Türkman eli­nin yara­nışına uyğun şəkildə təsvir edir. B.E.Putilovun qəh­rəman­lıq dastanlarını nəzərdə tutaraq epik sosium “təkcə real-tarixi sosiumun məzmunu ilə izomorf deyil, həm də bir çox cəhətləri ilə onun ziddinədir” fikri qarşılaşdığımız hadisəyə münasibət­də tam mənası ilə özünü doğruldur (275, 46).

Oğuz haqqında dastanın Rəşidəddin tərəfindən təsviri ve­rilən ən qədim varian­tında, tarixi gerçəkliyin əksinə olaraq, Qaraxan tərəfdarları ilə Oğuz tərəf­dar­ları arasında konflikt is­lam müstəvisində deyil, “Bir Tanrı” inancı müstəvisində baş verir. Cığatay mədəniyyəti çevrəsinə aid mətnlərdə isə kon­fliktin islam müstə­vi­sində baş verməsi iddia olunur. X.Koroğlu Rəşidəddin mətnini nəzərdə tutaraq Oğuzun islama deyil, “Bir Tanrı”ya inandığını söyləyir və məsələnin üzərindən sükutla ke­çir (222, 64). Müəllifin bu davranışı “Bir Tanrı” inancının islamla bağlı­lı­ğına şübhə oyadır. Belə təsəvvür yaranır ki, “Bir Tanrı” inancı başqa bir dini düşün­cə ilə bağlıdır. Türklərin is­lam dininə qədər də “Bir Tanrı”ya inandıqlarını və ya İsa dini­nin islamdan öncə türklər arasında yayıldığını nəzərə alsaq (85, 140-161; 118), X.Koroğlunun səpdiyi şübhə toxumunun bizi haralara apara biləcəyini təsəvvür etmək olar. Ona görə də mə­sələnin nə yerdə olduğunu aydınlaşdırmaq məcburiyyətindəyik.

Öncə, “Bir Tanrı” inancının İsa dini ilə əlaqəsindən da­nış­maq istərdik. Bu di­nin əsasında dayanan Tanrı Oğlu inan­cının tarixi türklər arasında çox qədimdir. Onun­la bağlı inanış­lar son dövrə qədər yaşamaqda idi (267, 2-31). Hökmdarın Ulu Tanrı Oğlu titulu ilə taxta çıxması da türk tarixinə xas bir ha­disədir (131, 68; 182, 16). Bu məsələdən ətraflı bəhs etmək qar­şıya qoyduğumuz məqsədə uyğun deyil. Sözümüzün canı odur ki, İsa dininin Tanrı Oğlu inancı türklərə doğma idi. Sə­bəbsiz deyil ki, türklər İsa dinini Tanrı Oğlu ilə bağlı inancları müstəvisində anla­yır­dılar. Xaçpərəstlərin Tanrı Oğlu haqqında mübarək mətnin qəhrəmanla­rından biri olan Erkenin adı ilə Ergeun/Arxaun adlanması deyilən gerçəkliyi ifadə edir (267, 1-2). Oğuznamə də bu düşüncəyə uyğun şəkildə İsa dininə ina­nanları “Tanrı Oğlu” anlamında Baq Pur (Baqa – Putra) sözü­nün (95, 428) Oğuznamə variantı ilə təkfur/təkur adlandırsa da, onları Oğuzun və Oğuz elinin düşmənləri sırasına qo­yur. Bu­rada “təkur dininin” içərisində bütpərəsətlik ünsürləri olsa da, əsas eti­barı ilə, keşişli, kilsəli xaçpərəstlər təsvir olunur. Oğuz təkfur ellərini diz çökdürür, oğuz ərənləri onların kilsəsini yıxıb, yerində məscid tikir. Demək istə­yirik ki, “Bir Tanrı”ya inanan Oğuzla, müsəlman oğuzların təkfura münasibəti fərq­li deyil. Bu halda Oğuz­namədə sözügedən “Bir Tanrı” inancının İsa dini ilə əla­qəsinə yer qal­mır. Onun islamdan öncəki “Bir Tanrı” inan­cı ilə bağlılığı haq­qın­da M.H.Təh­masibin söylədiyi fikir də özünü doğrultmur (59, 9). Məsələyə nəzər salaq.

Türklərin kitablı dinlərdən öncə “Bir Tanrı”ya tapınması bəl­lidir (118). Onun oğuzlarda varlığına İbn Fədlan (X) şahid­lik edir: “İçərilərindən biri zülmə məruz qalarsa və ya xoşa­gəl­məz bir şey görəndə başını göyə qaldırıb “Bir Tanrı” deyər”. Bu, türklərdə “Bir Allah” deməkdir (86, 31). Ancaq tarixi hə­qiqə­tin əksinə olaraq, Oğuznamə “Bir Tanrı” inancını Oğuzun adı ilə bağlayır və Qara xan elinin ondan xəbərsiz olduğunu söy­lə­yir. Dastanda Oğuzun üz çevirdiyi arvadlarının dilindən deyi­lir: “Oğuz bizə bir xaliqə inanmağı və ona itaət etməyi təklif etdi. Ancaq biz ona dedik ki, biz belə bir xaliqi tanımırıq. O, qəzəblənib bizdən aralandı” (303, 27). Qaraxan eli məhz bu inanc əsasında parçalanır, iman gətirənlər, deyildiyi kimi, bir­ləşərək Oğuz elini, gətirməyənlər “Moval” elini yaradır. Oğuz­namənin tarixi həqiqətə dayanaraq oğuzlarda “Bir Tanrı” inan­cının varlığını inkar etməsi təkcə təsviri verilən hadisənin tarixi baxımdan islamı ifadə etməsindən deyil, həm də sözü­gedən “Bir Tanrı” inancının islam düşüncəsindən doğmasındadır. Oğu­­zun Adə­mi tanıması, Məkkə, Mədinə, Dəməşq kimi isla­mın mübarək şəhərlərinə tapın­ması məsələnin üzdə olan tərə­fidir (303, 52-54). Onun alt qatı ondan ibarətdir ki, Oğuznamə islam təfəkkürünün Allahın Rəsulu ilə başlayan islam dövrünü, islama­qə­dərki “Bir Tanrı” inancından ayırmasından yararlana­raq İbrahim peyğəmbərin yerinə Oğuzu qoyur və onu Mə­həm­məd peyğəmbərin mənəvi sələfinə çevirərək pey­ğəmbərlik ünvanı verir. Oğuznaməyə görə, Oğuz Allahın Rəsulunun haqq dini­ni bəyan etməsindən çox-çox əvvəlki dövrlərdə yaşamış və “Bir Tanrı” inancını bəyan edərək Oğuz elini bu inanc əsa­sın­da yaratmışdır. Oğuz elinin islam dinini qəbul etməsi Oğuz ta­rixinin sonrakı dövrlə­rində, Rəşidəddinə görə, Kayı İnal xa­nın, Dədə Qorqudun zamanında baş vermişdir. Allahın Rəsulu haqq dinini bəyan edən kimi onun yanına Oğuz elindən nüma­yən­­də­lər göndərilir. Onlar geriyə dönüb islam peyğəmbərinin Oğuz elində səhabəsi olurlar, yəni islamı qəbul edirlər (303, 70). Də­də Qorqud oğuznamələrində Dədə Qorqudun “Rəsulu Əleyhis­səlam za­ma­nına yaxın” bir zamanda yaşaması haqqın­da qeyd və ya Bük­düz Əmənin “varuban peyğəmbərin yüzini gö­rən, gəlübəni Oğuzda səhabəsi olan” şəklində təriflənməsi deyilən məsələ ilə bağlıdır. Ona görə də “Oğuz zəmanının ... islamın birinci əsri” olması haqqında V.V.Bartolda məxsus fi­kir bütöv­lükdə “oğuz zəmanını” deyil, onun bir hissəsi olan Ba­yandur xan “zəmanını”, yəni oğuz tarixinin Dədə Qorqud oğuzna­mə­lə­rində vəsf olunan islam dövrünü ifadə edir (144, 480).

Oğuz tarixinin inanc müstəvisində dövrləndirilməsi orta əsr müəlliflərinin nəzərindən qaçmamışdır. Onlar Oğuznaməyə söykənərək məsələni xüsusi şəkildə vurğulamışlar. “Bəhrül-əhsab” adlı bir əsərdə verilən məlumata söykənən Bayburt­lu Osman III Murad dövründə (1574-1595) yazdığı əsərində oğuz tarixinin birinci dövrünü “din-məzhəb bilməzlər idi, amma haqqa iqrarları var idi” şəklində səciy­yə­ləndirir. İslam dövrünü isə Bayandur xanın Xorasandan Aniyə, Karsa gələrək Gürcüs­tan kafirləri ilə qırx il savaşıb Doqquz Tümən Gürcüstan bəy­lərindən xərac alandan və Dəmirkapunu alıb Küştase məliyin başını kəsəndən sonra, yəni Bayan­dur xanın taxta oturduğu vaxtlarda baş verdiyini söyləyir: Bayandur xan Allahın Rəsulu­nu yuxuda görüb iman gətirir; İç Oğuz başı Qazan xanla, Taş Oğuz başı Dündar bəyi Kəbəyə göndərir; Qazan xan və Dün­dar bəy peyğəmbərin iman təklifini qəbul edir; Allahın Rəsulu Salmani-Farsini onlara qoşub Dərbəndə göndərir; Səlman isla­mı onlara öyrədib Dədə Qorqudu şeyx qoyur (79, 40-41).

Bayburtlu Osmanın verdiyi məlumat, şübhəsiz ki, Oğuz­namədən qaynaqlanır. Məlumatın xarakterini nəzərə alsaq, onun hər hansı bir dastanın giriş hissəsində verilə biləcəyini düşünmək olar ... Əbülqazi bu məsələyə özünəməxsus şəkildə yanaşaraq bir ziyalı kimi onu tarixiləşdirməyə cəhd edir və nəsillər vəsiləsi hesabı ilə Oğuz xanın Məhəmməd peyğəmbər­dən dörd min il əvvəl yaşadığını söyləyir (221, 71). Ağqoyunlu tarixçisi də Oğuz tarixinin inanc müstəvisində dövrləşdiril­mə­sinə diqqət yetirir: “İslama qədər bayandurlar o zamankı peyğəmbərlərin buy­ruq­larına boyun əymişlər və islam mey­dana çıxan kimi onlar onu qəbul etmişlər” (301, 55). Bununla yanaşı, müəllif “islama qədər bayandurlar o zamankı peyğəm­bər­lərə boyun əymişlər” deyərkən oğuz tarixinin birinci döv­rünü yanlış səciyyə­lən­dirir. Məsələ bundadır ki, Oğuznamə Mə­həmməd peyğəmbərə qədər Oğuzdan baş­qa, heç bir pey­ğəmbər tanımır. Ənənəvi təfəkkür bu məsələdə islam auditori­yasın­dan qorxmayacaq dərəcədə cəsarətli idi. Ancaq Oğuz elinin tarixini – Oğuznaməni yazıya alıb islam auditoriyasına təqdim edən orta əsr müəllifləri bu auditori­yadan xoflanaraq müxtəlif çarələr düşünməyə başladılar. Günümüzə gəlib çatmış ən qə­dim Rəşidəddin mətnində Oğuz soyunu peyğəmbərlər ta­rixi haqqında islam (ümumiy­yətlə, sami) ənənəsi ilə birləşdir­mə cəhdi uğursuz alınıb. Bulca xanı Nuh peyğəmbərə bağla­maq istəyən söyləyicinin düşdüyü vəziyyəti Rəşidəddin təsvir edərək yazır: “Türklər Yafəsi Bulca adlandırır və adlandır­ma­ğa da davam edirlər və dürüst bilmirlər ki, bu Bulca Nuhun oğludur və ya nəvəsidir. Ancaq onların ha­mısı o (Bulca), onun (Nuhun) soyundandır və ona (Nuha) yaxın zamanda yaşayıb fik­rinə şərikdirlər” (302, 80). Bütün bu ciddi-cəhdlərin əsl sə­bə­bi Oğuz soyunu “peyğəmbər­lər tarixinə” bağlamadan orta­lığa çıxarmaq qorxusudur. Nəzərə alsaq ki, orta əsrlərin müsəl­man təfəkkürü “peyğəmbərlər tarixi” ilə bağlılığı olmayan hər hansı bir soyun varlığını təsəvvür belə etmirdi, onda söyləyici­lərin düşdüyü vəziyyəti anlamaq olar. Bir sözlə, Oğuznamə təfəkkürü onları əməlli-başlı çaşdır­mış­dı. Həsən Bayat, Əbu­bəkir Tehrani, Əbülqazi və s. mətnində oğuz soyunun “pey­ğəm­bərlər tarixi” ilə uzlaşdırıl­masının şifahi ənənə ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Belə uzlaşdır­malar şəcərələri yazan müəlliflərə aiddir. Unutmaq olmaz ki, Oğuz soyunun peyğəmbərlər tari­xinə bağlanması “Bir Tanrı” inancının “Qaraxan eli” içəri­sin­də Oğuzdan öncə də olması düşüncəsi yaradır. Ancaq Oğuz­na­mə, deyildiyi kimi, tarixi həqiqətin əksinə olaraq, bu inancı Oğuzun adı ilə bağlayır və belə bir inancın Oğuzdan öncə də türklər arasında varlığını qətiyyətlə inkar edir. Ona görə də Oğuz soyunu peyğəmbərlər tarixinə bağlamaq istəyən müəl­liflər və ya söyləyicilər Oğuz­namənin mahiyyətini anlama­yıb­lar və ya anlamaq istəməyiblər. Sözümüz odur ki, Oğuz soyu­nun, “peyğəmbərlər tarixi”nə bağlanması “Bir Tanrı” inancı­nın Qaraxan eli (türklər) içərisində Oğuzla başlaması haqqında Oğuznamə düşün­cəsinə ziddir. Bununla yanaşı, Cığatay mədə­niyyəti çevrəsində yazılmış əsər­lərdə Oğuzun “Türküstan Mə­həm­mədi” kimi təqdim edilərək islam dinini qəbul etdirməsi və Oğuz elini bu inanc əsasında yaratması da Oğuz tarixinin Oğuz­namə yozumunu ifadə etmir. Oğuznamə məsələyə müna­sibətdə islam düşüncə­sini ciddi şəkildə gözləyərək Oğuzu Mə­həmməd pey­ğəmbərin sələfi kimi təqdim edir və ona görə də peyğəmbərdən öncə islamdan söz sala bilməzdi. Belə məlum olur ki, Cığatay mədəniyyəti çevrəsində yazılmış mətnlərdən fərq­li olaraq, Rəşidəddin mətni birbaşa Oğuznamənin məsələ­yə münasibə­tini ifadə edir.

Nəhayət, deyilənlərə əsaslanıb Oğuznamə üzərində isla­mın haqqı barədə fikir söyləmək olar. Məlumdur ki, araş­dı­rı­cı­ların əksəriyyəti oğuznamələrdəki islama bu və ya başqa ölçüdə “islami ünsür” və ya islamlaşma səviyyəsində yanaşır. H.Aras­lı “Kitabi-Dədə Qorqud” mətninin islamlaş­masını ka­tib­lərlə bağ­la­maq istəyir (5, 8). T.Hacıyev məsələyə şifahi bə­dii yaradıcılıq müstəvisindən yanaşır və bu hadi­sə­ni ozan ya­radıcılığı ilə əla­qələndirir (36, 79). M.Təhmasib “Kitabi-Dədə Qor­qud”dakı is­lamla bağlı elementlərin “VII əsrdən sonrakı mühitlə” əlaqəli olduğunu vurğulayıb daha qədim “etiqad və gö­rüşlərə” diqqət yetirir (57, 33-39). V.V.Bar­told “Kitabi-Dədə Qorqud”da islam dininin üzdə olmasından, “əhəmiy­yət­siz təsiri”ndən danışır (144, 482). Əslində, Dədə Qorqud oğuz­namələrində islamın üzdə olması fikri mətnin islamlaşması konsepsiyasının ifadə formala­rından biridir. V.V.Bartoldun “Ki­tabi-Dədə Qorqud”dakı islam məsələsinə belə münasibəti öncə E.Rossi, ardınca O.Ş.Gökyayın tənqidinə məruz qalmışdır. O.Ş.Gökyay F.Köprü­lü­nün və A.İna­nın eyni fikirdə olduqlarını yada salır və islamla bağlı ünsürlərə diqqət yetirərək yazır: “Kitabda bunların tutduğu yer heç də üz­də olan inanışlar və məlumatlar kimi görünmür” (82, CCLXXII). Ardınca Müjgan Cumburun “Dədə Qorqud oğuznamələrində islami ünsürlər” ad­­lı məqaləsini dastanlarda “islami ünsür­lər”in dərinliyini gös­tərmə təşəbbüsü kimi qiymətləndirmək olar (70, 77-159). An­caq hər iki müəllif islamın dərinliyini “islami ünsür­lərin” kə­miy­yət çoxluğu şəklində anlayır. Məsə­lənin bu şəkildə idrakı özü-özlüyündə müəllifləri oğuznamə­lərin islamlaşması kon­sep­siyasının tərəfdarları sırasına qoyur. Bir halda ki, oğuz­na­mələrdə islam “ünsür” səviyyəsindədir, onda bu “ünsürlərin” kəmiyyəti məsələ­nin mahiyyətinə o qədər də təsir etmir. Oğuz­namə və islam prob­leminə P.Pelyo da islamlaşma şəklində ya­naşır. Müəllif Maksadofun “Oğuz” dastanının “Türküs­tan­da türk­lərin VIII əsrdə islam dünyası ilə təmasından sonra yara­dıl­mış olması” fikrinə qarşı çıxmaqla sözügedən mövqedə da­yan­dığını göstərir (109, 16).

Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu Oğuznamənin islamdan ön­cə yaranması təsəv­vü­ründən qaynaqlanır. Oğuzların qədim xalq, Oğuznamənin isə onların yaradıcı­lı­ğının məhsulu olma­sını düşünən araşdırıcı məsələni islamlaşma şəklində qoymağa məcburdur. Üstəlik ortada Oğuz haqqında dastanın hər hansı “islami ünsürdən” uzaq uyğur versiyası var. Oğuznaməni Uy­ğur­namədən ayırmayan araşdırıcı istər-istəməz islamlaşma fik­rini ortaya atır. Ancaq məsələyə başqa münasibət də var. N.Cə­fərov “Kitabi-Dədə Qorqud”da islam məsələsini sırf poetik hadisə kimi dəyərləndirir və bu hadisəni dastanların “ideoloji-mənəvi mühiti” ilə, yəni islam mühiti ilə əlaqələndirir. “İslam dini mötivləri”ni “Kitab”ın ideya-estetik, poetik əsaslarından biri olduğunu dilə gətirən müəllif dastanların islam mühitində yaran­dı­ğını etiraf etmiş olur (19, 5). Bununla bərabər, Oğuzna­mədə islamın yerindən danışarkən onu yaradan xalqın düşüncə tipi nəzərə alınmalıdır. Bütün xalqlar kimi, türkmanların da özü­nəməxsus düşüncə sistemi olmuşdur. Onların islam inancı əsasında yaranmış xalq olduqlarını yada salsaq, türkman dü­şün­cə sisteminin ənənə­vi düşüncədən gələn ünsürlərlə, islam­dan gələn ünsürlərin əsasında formalaşdığını söyləmək olar. Oğuz­­namə də bu düşüncə tipinin məhsuludur. Təsadüfi deyil ki, Oğuznamələrdə ənənədən gələn ünsürlərlə islamdan gələn ünsürlər bir çox hallarda yanaşı işlənir və paralelizmin kompo­nentləri bu iki ünsürdən təşkil olunur. Yaxud da ənənədən gə­lən ünsürlər islam örtüyünə bürünür (32, 3-9).

Bəşər tarixinin ən böyük hadisələrindən olan türkman hərəkatı ol­ma­saydı, çox güman ki, Oğuznamə də yaranmayacaqdı. Söhbət türkman ellərindən biri olan Səlcuqlu hərəkatından və Səlcuqlu dövlətinin bayrağı altında türkmanların cahan­gir­lik yürüş­lərin­dən gedir. Bu yürüşlər Türküstandan Misirə qədər uzanan Bö­yük Səlcuqlu imperiyasının yaranmasına gətirib çıxartdı. Baş verən bu tarixi hadisə ruhuna görə türk cahan hakimiyyəti dü­şüncəsini ifadə edən Oğuz haqqında qədim dastanı xatırladırdı və ozanlar bu qədim dastanı götürüb onun əsasında Oğuznamə yaratdılar. Orta əsr müəlliflərinin əsərlərində bu dastanın əsas etibarilə məzmunu verilmişdir. Ancaq bu halında da onun mo­numental görkəmini görməmək mümkün deyil.

Oğuznamədə epik sosiumun ərazisi, deyildiyi kimi, Tür­küstandır. Oğuz Qara­xan tərəfdarlarını Türküstandan çıxarıb Ka­rakuruma qovduqdan sonra bu ərazidə ona qarşı çıxanları itaətə gətirir və “Talasdan, Sayramdan Mavərənnəhrə, Buxara­ya və Xarəzmə qədər olan torpaqları tutub öz hakimiyyəti al­tına alır. Bununla belə, Oğuzun şimal-qərb istiqamətində yü­rüş­ləri “başqurd”ların itaətə gətirilməsi ilə başlayır (303, 31). Bu, o deməkdir ki, “başqurd”lardan cənuba və şərqə doğru uza­nan torpaqlar Oğuzun və Oğuz elinin ana vətənidir, yəni Tür­küs­tandır. Artıq deyil­diyi kimi, Oğuz elinin tarixi coğra­fi­yası da elə bu şəkildə olub. Deməli, Oğuzun hərbi yürüşünün ikinci mər­hələsi oğuzların Türküstana hakim olmasını ifadə edir.

Oğuzun cahangirlik yürüşləri, deyildiyi kimi, tarixi ba­xımdan böyük türkman hərəkatını əks etdirir. Ancaq bu hə­rəkat epik ənənənin verdiyi imkanlar çərçivə­sin­də, eləcə də qə­dim və orta əsr türk təfəkküründə cahan hakimiyyəti düşüncə­sinin tutumu ilə uzlaşaraq əks olunur. Oğuznamənin epik tarix olduğunu nəzərə alsaq, bu, elə belə də olmalı idi. Bu ba­xımdan Oğuz xanın Çinə, Maçinə və Hindistana yürüşünü de­yilən səbəblərə bağlamaq mümkündür. Bundan başqa, Kıl-Ba­rakla savaşın dastanın uyğur versiyasına da xas olduğunu ya­da salsaq, onun epik mahiy­yət daşıdığını söyləmək olar. Hal­buki barakların etnik varlığı, irəlidə görəcəyimiz kimi, əfsanə deyil. Ancaq dastanın uyğur versiyasından fərqli olaraq, Oğuznamə bu hadisəyə geniş epik məzmun verir.

Oğuznamə Çin, Maçin, Hind, Sınmi Yağma xan, namə­lum İnal xan, Qur, Qar­çistan, Habil və Zabilin fəthini tələsik söy­ləyəndən sonra şimal-qərbə keçir. Burada “başqurd”ların və kıl-barakların itaətə gətirilməsi aydın şəkildə əks olunur. Qa­ranlıq ölkəyə səfərdən sonra Oğuz Dərbəndə yaxınlaşır. Ma­raqlıdır ki, Oğuz­namə tarixi gerçəkliyin əksinə olaraq, yürüşü cənubdan deyil, şimaldan başlayır. Öncə Dərbənd, ardınca Şir­van fəth olunur. “Oğuz kağan” dastanında Oğuzun atları Muz dağında, Oğuznamədə isə Dərbəndin alınması zamanı itir. Gür­cüstanın dirə­nişi heç bir fayda vermir. Bundan sonra Antak­şəh­rin Təkfur xanı, franklar və rum­lular boyun əyir. Hiss olunur ki, Oğuznamə bu hadisələrə xüsusi diqqət yetirir və onlardan hə­vəslə danışır. Dəməşq və Misir Oğuz ordusu qarşısında tab gə­tirə bil­mə­yəcəklərini anlayıb tabe olurlar. Ancaq Oğuzun islam ölkələrinə xüsusi müna­sibəti var. O, Adəm peyğəmbərin dəfn olunduğu yerə – Dəməşqə hücum etmək istəmir, Məkkədən, Mə­dinədən torpaq gətirtdirib bədəninə sürtür. Oğuz geriyə dö­nərək şərq istiqamətində irəliləyir. Bağdaddan sonra Bəsrə, Xu­zis­tan tutulur. İsfa­han­­lıların müqaviməti Yüşi Xocanın dü­şündüyü hərbi hiylə ilə qırılır. Ardınca Fars, Kirman, İraqi-Əcəm, Rey, Qəzvin, Həmədan tabe olur. O, yaylamaq üçün Də­­mavəndə yola düşür. “Oğuz” dastanı üçün səciyyəvi olan ka­­laçlar məsələsi Dəma­vənd səfərində baş verir. Yəni Oğuz­na­mə xələcləri burada yaxalayır. Mazandaran, Gurgan, Dehistan və Kuhistan və s. bölgələrin fəthindən sonra ana yurda – Tür­küs­tana dönür. Burada Bozok-Üçok sistemini yaradır. Haki­miy­yəti böyük oğlu Gün xana vəsiyyət edib dünyasını dəyişir.

Rəşidəddin mətni əsasında son dərəcə qısa şəkildə etdiyi­miz təsvirdən görü­nür ki, dastanın Oğuznamə versiyasında Oğu­zun cahangirlik yürüşlərinin ağırlıq mərkəzi Dərbənddən baş­layan və Buxara sərhəddində yerləşən Yalquz Ağacda ta­mamlanan qərb yürüşünün üzərinə düşür. Şərqə doğru yürüş­ləri “könülsüz və tələsik” şəkildə söyləyən Oğuznamə qərb yürüşlərindən danışarkən dil açır. Bu­nun­la yanaşı, Oğuznamə bu ölkələri, az qala el-el, mahal-mahal tanıyır. Bu tanışlıq Tür­küstan alplarının Misirə, Anadolunun qərbinə qədər uzanan ta­rixi yürüşləri və bu böyük coğrafiyaya yayılmaları ilə bağlı olaraq yaranmışdı. Söhbət türkmanların qərb axınların­dan ge­dir. Bu axınlar onlarla dövlətin tarix səhnəsindən silin­məsi və Böyük Səlcuqlu imperiyasının quruluşu ilə tamamlandı.

Oğuzun cənub-qərb istiqamətində cahangirlik yürüşləri, şübhəsiz ki, funksio­nal mahiyyət daşıyaraq hegemon xalq kimi türkmanların sözügedən coğrafiyaya yayılmasının tarixini izah edirdi. Ancaq tarixi həqiqətin əksinə olaraq, Oğuznamə bu ha­disənin islamdan çox-çox əvvəllər baş verdiyini söyləyir və be­ləliklə, bu tarixi qədimləşdirir.