AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu əlyazması hüququnda ƏFZƏLƏDDİn dağBƏYİ oğlu ƏSGƏrov

2.2. Epik sosiumun üzvləri və onların “mətndənkənar gerçəkliklə” əla­qəsi. Etnik anlamı ilə oğuzun yalnız Oğuz soyundan olanlardan ibarət olması fikri (136, 93) Oğuz­na­mə­nin təsvir etdiyi mənzərəni ifadə etmir. Dastanda Oğuz tərəf­darları da bu sıraya daxil edilir. Deyildiyi kimi, Oğuz onlara uyğur adı verir. Ancaq o, Talas və Sayramın müdafiəsini “uy­ğur tayfalarına” tapşırır və on toquz oğuz adı verilən bir ordu yaradır. Oğuznamə on toquz oğuz etnoniminin mənasını onla­rın “doxsan min yurddan Oğuzun ətrafına toplanması” ilə əlaqələndirir. Dastanların doxsan min sayına mübarək anlam ve­rib onu formul şəklində işlətdiyini nəzərə alsaq, sözügedən etnonimin yozumunun epik mahiyyət daşıdığını görmək olar. Əslində, on toquz oğuz VIII əsrdə yazılması ehtimal olunan “Mo­yin çor” abidə­sində adı çəkilən on uyğur doqquz oğuz et­noniminin (50, 145) Oğuznamə varian­tıdır. Uyğurlar bu etno­nimi on uyğur doqquz uyğur şəklinə salıb, onu uyğurlaşdırır (302, 146). Oğuznamə isə həmin etnonimin içərisindən uyğur sözünü çıxardıb, onu on toquz oğuz şəklinə salır və beləliklə, qədim etnonimdən yararlanaraq vəsf etdiyi xalqa oğuz adı verir. Kanqlı, kalaç, karluk, qıpçaq kimi tayfaların uyğurların içəri­sin­dən çıxması haqqında Rəşidəddinin söylədiyi fikir (302, 75) on toquz oğuz məsələsinin diqqətdən yayınması ilə bağlı ol­muş­dur. Doğrudur, mətndə kanqlılar haqqında məlumat on to­quz oğuzdan öncə verilir, ancaq müəllifin dastanın məz­mu­nunu verdiyini nəzərə alsaq, kanqlılar haqqında tələsikliyə yol ver­diyini düşün­mək olar. Beləliklə, sözügedən tayfalar on toquz oğuzun içərisindən çıxır. Bu şəkildə Oğuz hərəkatı etnik an­lamı ilə oğuz hərəkatına çevrilir.

S.P.Tolstov qıpçaqların Oğuznamədəki halını onların oğuzlara tabe olması şəklində dəyərləndirir (292, 91). Ancaq məsələnin əsl qiymətini ona funksional ba­xımdan yanaşan Rə­şidəddin verir. Müəllif epik sosiumun tarixi sosiumu ifadə et­di­yini nəzərdə tutaraq sözügedən tayfaları “Oğuzla bir olan və ona birləşən türk­mən­lər” adlandırır (302, 85). Başqa bir yerdə məsələyə eyni şəkildə yanaşan müəllif, fikrini daha konkret şəkildə ifadə edərək türkmənlərin “qıpçaqlara, kanqlılara, karluklara və başqa tayfalara bölündüyünü” və “onların Oğuz so­yu ilə qarışdığını” söyləyir (302, 83). Deməli, Oğuz haq­qın­da qədim dastanda adı çəkilən etnik birlik­lər Oğuznamədə Oğuz elinin bir parçası kimi təqdim olunur. Məsələ aydındır! Oğuz elinin etnik tərkibi Oğuznamədə türkmanların etnik tər­kibi əsasında yaradılır. Beləliklə, Oğuznamə Oğuz elinin (əc­dad­ların) yaranmasını və qismən də, cahangir­lik yürüşlərini han­­sı şəkildə türkmanların (varislərin) yaranışına və tarixi yü­rüş­lə­rinə uyğun şəkildə təsvir edirsə, epik sosiumun üzvlərini də o şəkildə türkmanların etnik tərkibinə uyğun şəkildə təsvir edir. Burada Kanqlı, Qıpçaq, Karluk, Kalaçın Oğuz haqqında dastanın ənənəvi qəhrəmanları olması mahiyyəti dəyişmir. Sadəcə olaraq, qədim dastan müxtəlif etnik mühitlərdə yenidən doğulur və onun ənənəvi motivləri fərqli şəkildə mənalan­dı­rı­lır­dı. Məsələn, əgər “Oğuz kağan” dastanında karluk, kalaç, kanqlı və qıpçaqlar uyğurlara tabe olan xalq kimi mənala­nır­dı­sa, türk­man etnik mühitində yaranan Oğuznamədə onlar et­nosun bir parçası kimi təsəv­vür olunurdu. Əgər türkmanların tərkibinə sözügedən xalqlardan oba və oy­maq­lar qatılmışdısa, onda mübarək dastan buna laqeyd qala bilməzdi. Oğuzna­mə­nin aid olduğu etnik mühit içərisində yerinə yetirməli olduğu funk­siya məsələnin mahiyyətini anlamağa imkan verir. Soykimliyi (əcdadlar) haqqında mübarək das­tan “keçmiş haqqında heka­yə” olmaqla yanaşı, “bu günü, bəzən də gələcəyi izah etmək vasitəsi”dir (293, 12). Ona görə də əcdadlar haqqında dastanda məlum etno­sun çağalıq dövrü təsvir olunur və onun cizgiləri çə­kilir. Bu şəkildə Oğuznamə arxaik düşüncənin “başlanğıcı olan mövcuddur” (Y.M.Lotman) prinsipinə əməl edərək möv­cud olanın başlanğıcından danışır.

Qeyd edək ki, oğuzlar da daxil olmaqla adı çəkilən xalq­ların hər birinin özlərinə xas olan etnoqonik səciyyəli “mif və ya mifolojiləşmiş tarixi əfsanələri” (V.N.Toporov) olmuşdur. Burada heç olmasa, qaraxanlıların özlərini Şana və ya Əfrasiyab soyuna bağlamaları haqqında Məsudinin verdiyi məlumatı (217, 84) və ya uyğur xalqının mənşəyi haqqında “Bögü təkin” dastanını xatırlatmaq istərdik (107, 74-77). Ancaq türkman et­nik mühiti içərisində belə bir funksiyanı Oğuznamə yerinə ye­ti­rirdi və etnosun içərisində olan bütün tayfalar özlərinin soy­kötüklərini Oğuznamə əsasında izah edirdilər. Məsələn, Qıp­çağın doğuluşunun təsvirini verəndən sonra Rəşidəddin, müa­sirlərinin münasibətini ifadə edərək yazır: “Başqa türklərin fik­rinə görə, bütün qıpçaq tayfaları bu Qıpçaqdan əmələ gə­lib­lər” (303, 36). Yaxud da qara düşüb yolda qaldığı üçün Oğu­zun Karluk adı verdiyi ailələr (çox güman ki, şəxs) haqqında məlu­mat verəndən sonra Rəşidəddin “müasir dövr­də özünü karluk adlandıranların bu ailədən törədiyini” söyləyir (303, 61). Əbül­qazi “Kanqlı elinin” Oğu­zun Kanqlı, “Kalaç elinin” Ka­laç adı verdiyi şəxsdən törədi­yi­ni yazır (221, 43, 46). Kanqlı, qıpçaq, karluk və kalaçların mənşəyinin Oğuznamə yozumu həm türk­manların etnik sərhədləri içərisində olanlara, həm də ondan kə­narda olanlara aid olunması məsələnin mahiyyətini dəyişmir. Mə­lum etnos öz tərkibini qəbilələr şəklində tanıyırdı və öz xal­qının hüdudlarını yaxşı bilirdi. Bu baxımdan bəydi­lilərin ba­rak­­ları türkman saymaması maraq doğurur. F.Sümer bəy­di­li­lərin bu barədə yanlış düşündüyünü söyləyir (115, 194-195). An­caq barakların Oğuz­namədə Oğuzun düşmənləri sıra­sında da­­yan­dığını yada salsaq, bəydililərin yanıl­madığını görmək olar.

Oğuznamədə Oğuz Yabqu dövlətinin (tarixi sosiumun) subyektləri olan boy­lar, deyildiyi kimi, Oğuz törəmələri kimi təqdim olunur. Oğuznaməyə görə, onların sayı 24 olub. Bu dü­şüncə şüurlarda o dərəcədə kök salıb ki, boyların sayı və tər­kibinin başqa cür ola biləcəyi heç kimin ağlına gəlmir. Ancaq Oğuz elinin iyirmi dörd boydan ibarət olmasını təsdiq edən heç bir tarixi qaynaq yoxdur. İyirmi dörd rəqəmini biz Oğuzna­mədən almışıq. M.Kaşğarlı iyirmi iki oğuz boyunun adını çəkir. Ancaq M.Kaşğarlı “Divanı” bu məsələdə etibarlı mənbə sayıla bilməz. Deyildiyi kimi, M.Kaşğarlı bu məsələdən Oğuz elinin dağılmasından ən azı 100 il sonra danışır. Onun “Divanü lüğat-it-türk”ü yazdığı illərdə Oğuz eli tarix səhnə­sin­dən çoxdan si­linmişdi. Müəllifin “oğuzlar türkmən­dir” deməsindən görünür ki, o, oğuzları yalnız türkmən halında tanıyıb. Fikrimizcə, “Di­vanü lüğat-it-türk”də veri­lən məlumat Oğuznaməyə əsaslanır. M.Kaşğarlının boyların adlarını onların babalarının adı sayma­sı da, məlum olduğu kimi, Oğuznamə düşüncəsidir. Bununla be­lə, boyların sayını iyirmi dörd deyil, iyirmi iki olması söy­ləyicinin biliyindən, M.Kaşğarlının məsə­ləyə münasibətindən və ya boyların tərkibinin hələ sabitləş­məməsindən asılı ola bilərdi. Hər halda XIII əsrdə Oğuznamə iyirmi dörd rəqəmi­nin üstündə dayanır və bu iyirmi dörd təkcə Oğuz haqqında das­tan­da deyil, başqa oğuznamələrdə də “iyirmi dörd boyun oxşa­yan”, “iyirmi dörd bahadır sancaq bəyi” və ya “iyirmi dörd xas boy” şəklində hallanır (35, 86; 41, 95). Deməli, poetik sis­temin ünsürünə çevrilir.

Araşdırıcılar (A.N.Bernştam, S.P.Tolstov) iyirmi dörd boy məsələsini iyirmi dörd boydan təşkil olunan Böyük Hun imperiyası ilə əlaqələndirirlər (152, 37; 292, 78-80). Əgər iyir­mi dörd rəqəminin arxasında daha qədim düşüncə durmursa, onda bu hadisəni hunlarla bağlamaqdan başqa çarə qalmır. Hə­qiqətən də, Mərkəzi Asiya xalqlarının tarixində böyük hadisə olan və əsrlərlə yaşamış bir dövlətin etnososial sistemi bu xalq­ların düşüncəsində mübarək rəqəmə çevrilə bilərdi. Onun əski türkman dünyasına aid bölgələrdə sosial, siyasi və mədəni sə­viyyədə işlənməsinə aid çoxsaylı faktlar var (115, 78-80; 292, 209-210). Belə görünür ki, iyirmi dörd boy məsələsi sırf epik hadisədir və epik sosiumun mübarəkliyini ifadə edir. Bu hadisə M.Kaşğarlının “doqquz tuğlu xan” barədə söylədiyinə bənzə­yir: “Xanın vilayəti nə qədər çox, dərəcəsi nə qədər yüksək olur­sa-olsun, tuğun sayı doqquzdan artıq olmaz. Çünki bu, uğurlu rəqəmdir” (92, 127). Belə olan halda Oğuznamə tarixi sosiumun üzvlərini ya iyirmi dördə qaldırmalı, ya da iyirmi dördə endirməli idi. Fikrimizcə, boyların siyahısı tərtib olunar­kən təkcə boyun tarixi sosiumun üzvü olması deyil, həm də onların türkman elləri içərisində nüfuzu əsas götürülmüşdür. Təsadüfi deyil ki, Oğuznamə M.Kaşğarlının məlumat verdiyi çaruq boyunu tezlik­lə Oğuz boyları sırasından çıxarır. F.Rəşi­dəddinin siyahısında bu boyun adı yoxdur. Düşünürük ki, bu­nun səbəbi, M.Kaşğarlının söylədiyi kimi, onların sayca az olmaları ilə bağlı olmuşdur (92, 56). Bu fikir oba və kənd ad­ları içərisində çaruqlu adının seyrək şəkildə çəkilməsi ilə də təsdiq olunur (115, 259). Zəifliyi ucbatından təsir gücünü itirən çaruqlu boyu Oğuznamənin də nəzərindən düşmüşdür. Başqa bir örnək: Rəşidəddin yaparlı boyunun yağma olduğunu, Oğu­zun onları cəzalan­dıra­raq Xitay tərəfə göndərdiyini və bu sə­bəb­lə “bu zamanda türkmən ölkəsində onun soyundan yoxdur” söyləyir (120, 51). Həqiqətən də, yer-yurd, oba-oymaq, kənd adları içərisində yaparlı adına təsadüf olunmur (115, 259). Aydın olur ki, Oğuz­namə yaparlı boyunun tarixi sosiumun üz­vü olmasını unutmayıb. Bununla belə, onların türkmanların içərisində olmamasını bağışlamır. Əbülqazidə yaparlı boyu türk­mənlər içərisində bu gün də yaşayan yasir boyu ilə əvəz olunur. Bu boyun adı nə M.Kaşğarlıda, nə də F.Rəşidəddində var. Buradan görünür ki, oğuz boylarının Oğuznamədə göstə­rilən tərkibi müəyyən hallarda onların türkman cəmiyyətindəki nüfuzundan asılı olub. Orta əsrlər tarixi ilə məşğul olan araş­dırıcı­lar Oğuznaməni tarixi qaynaq yerinə qoyub oğuz boyla­rından danışarkən məsələ­nin bu tərəfini nəzərə almalıdırlar. Onu demək istəyirik ki, Oğuznamədə adı çəki­lən oğuz boyları onların mütləq mənada tarixi sosiumun üzvü olmasını ifadə et­mir. Oğuz boyları sırasında yer tutmaq üçün güclü bir türkman eli olmaq da kifayət edərdi. Ancaq bu, heç də Oğuznamədə adı çəkilən boyların tarixi sosiumla heç bir bağı olmaması anla­mına gəlmir. Yeri gəlmişkən, boyların süniliyi məsələsində S.P.Tol­stovun ifrata varması şübhəsizdir. Müəllifin bu şəkildə düşünməsi oğuz boy­ları ilə Türkmənistan türkmənlərinin etnik tərkibinə daxil olan boyları müqa­yisə etməsindən qaynaqlanır (292, 78). Biz Oğuz boylarının türkman etnik mühiti­nə necə daxil olmasından və necə yayılmasından bəhs etdiyimiz üçün məsələnin üzə­rinə təkrar qayıtmağa ehtiyac görmürük. Sözü­müz odur ki, Oğuznamənin Oğuz elinin subyekti kimi tanıtdığı oğuz boylarının hamısı tarixi sosiumun üzvü olma­mışdır. Ona görə də Oğuznamənin tanıdığı oğuz boyları oğuz gerçəkliyi ilə türkman gerçəkliyinin qovuşuğundan yaranıb. Bir sözlə, epik mahiyyət daşıyır.

Siyahıda olan Oğuz boylarının Oğuznamədə “fəaliy­yəti­nə görə” də bir-birindən fərqlənməsi sözügedən məsələ baxı­mından düşündürücüdür. İş ondadır ki, Oğuz boylarının bir çoxunun adı ancaq boyların siyahısında çəkilir. Yəni onlar epik sosiumun üzvü kimi fəaliyyət göstərmirlər. Alkabölük (alkaev­li), qarabölük (qaraevli), dodurqa, kızık, karkın, çəpni, eymur, alayuntlu, ürəkir kimi boylar bu qəbildəndir. Bu vəziyyət on­ların türkman cəmiyyətində Oğuznamənin diqqətini cəlb edə­cək dərəcədə güclü olmadıqlarını göstərir. Bunun əksinə olaraq, yalnız türkman etnik mühitində müstəqil və güclü bir el kimi meydana çıxan qaramanlı və kozanlıların Oğuznaməyə daxil ol­ması da bu baxımdan çox şey deyir. Söhbət Səlim oğlu Qa­ra­man və Okçu Kozan kimi Oğuznamə qəhrəmanlarından gedir.

Biz 24 boy məsələsi ilə bağlı qeydlərimizi X.Koroğlunun bir fikrinə müna­si­bət bildirməklə tamamlamaq istərdik. Müəl­lif Oğuznamə ilə bağlı araşdırmasında Oğuz­namə saydığı “Oğuz kağan” dastanında “24 oğuz tayfası haqqında məlu­ma­tın olmamasını” göstərir (222, 46). Məsələyə belə münasibət Oğuz haqqında dastanla Oğuznaməni eyniləşdir­mədən doğur. Nəticədə dastanın hər hansı bir versiya və ya variantı Oğuz­namə sayılır. Elə ona görə də müəllif “Oğuz kağan” dastanının sonun­da 24 boy haqqında məlumat axtarır. Qeyd edək ki, Oğuz haqqında dastan nəinki türkman və hətta ondan çox-çox erkən yaranmış uyğur versiyasından da öncə epik ənənədə müxtəlif variantları ilə yaşayan dastanlardan biri olub. Onun uyğur etnik mühitində yaranan “Oğuz kağan” versiyası ilə Oğuznamə versiyası bu variantların əsasında formalaşıb və ehtimal ki, biri uyğur, o biri türkman etnik mühi­tində oxşar funksiya yerinə yetirib. Boyların siyahısının, əsas etibarilə, dasta­nın mənsub olduğu etnosun sosial sifarişi əsasında yarandığını nəzərə alsaq, onda bir versiya üçün səciyyəvi olan boyların dastanın başqa versiyasına da salın­ması mümkün deyildi. Hər iki etnosun müx­təlif tayfalardan təşkil olduğunu yada salsaq, söhbətin nə­dən getdiyi aydın olar.

2.3. Oğuznamə və sosial həyat. Oğuznamə, eləcə də onun mənsub olduğu xalq öz ömrünü başa vurduğundan onun yaşadığı etnik mühitdə sosial funksiyasın­dan danışmaq o qədər də asan deyil. Ancaq bu məsələnin öyrənilməsi, bütün mü­ba­rək mətnlər kimi, Oğuznamənin də əsl simasını üzə çıxarır. B.Ma­linovskinin söy­lədiyi kimi, “mifin əsl mənası, faktiki olaraq onun mahiyyəti hekayədə yox, sosial təşkilatın prinsiplə­rin­də­dir. Yerli, mifi fraqmentlər halında dinləyərkən yox, bilavasitə sosial həyat prosesində mənimsəyir” (239, 113). Ancaq cahan­gir atalar haqqında dastanlar ifa olunarkən də auditoriyaya az şey demirdi.

Autoriya Oğuz ata və oğuz atalar haqqında dastanlara böyük heyranlıqla qulaq asırdı. “Bir Tanrı” inan­cı əsasında el yara­dıb ona öz adını verən və bu ellə birgə “dünya mənim” deyib gün­doğanla günbatan arasında yaşayan bütün xalqları itaətə gətirən cahangir atalarla “atanın adı övlada mülkdür” düşün­cəsi ilə hər bir xalq fəxr edərdi və türkmanlar da bu baxımdan istisna təşkil etmirdi.

Oğuz ata və etnik anlamı ilə oğuz atalar haqqında dastan­ların hesabına türk­manlar məhz özlərini dünyaya sahiblik haqqı çatan tək xalq sayırdılar və tarix, irəlidə görəcə­yi­miz ki­mi, Oğuznaməyə bu üzünü də göstərmək imkanı yaratdı. An­caq bu məsələyə Oğuznamənin etnik mühit içərisində sosial funksiyasından başla­maq istərdik.

Qədimdən bəri türk dünyasında tə­mizqanlılar, qanıqarışıqlardan seçilmiş, birincilərə üstün haqlar verilmişdir. Bu institut türkmənlər arasında son dövrlərə qədər qalmaqda idi. Ənənəyə görə, türkmən qadından doğulan uşaq­lar təmizqanlı, “kırnak” (-kəniz) adı verilən qeyri-türkmən qa­dından doğulan uşaqlar qanıqarışıq türkmən sayılırdı. Birin­ci­lərə iq, ikincilərə qul deyilirdi. Xalqı təşkil edən tayfalar da iq – qul prinsipi ilə təsnif olunurdular: qanıqarışıqlar və ya türk­mənlərin tərki­bi­nə sonralar daxil olan tayfalar qul, təmizqanlı tayfalar isə iq sayılır və qul tayfalar iq tayfalardan aşağı tutu­lurdu. Məsələn, təmizqanlı türkmən qadın (iq) qul türkmə­nə ərə verilməzdi (204, 319-323).

Türkmən cəmiyyətinin həm iq – qul, həm də oğuz – qey­ri-oğuz şəklində təs­nif olunduğunu söyləyən Q.P.Vasil­ye­vanın fikri ilə razılaşmaq olmaz (163, 96). Məsə­lə bundadır ki, Oğuz­namədə təsvir olunan epik sosiumun üzvləri Əbülqazidə iq – qul prinsipi ilə təsnif olunur. Burada sonradan türk­mən­lərin içərisinə qatılan tayfa­lar (qireyli, sultanlı, oklı, yurtçı, kazıkurt, lala, sayır və s.) Oğuzun nəvələrinin kəniz­­lərindən doğulanlar kimi təqdim olunur. Qeyri-türkmən qadın­ların kəniz sayıl­dığını nəzərə alsaq, sonradan türkmən­lərin içərisinə qatılan tayfaların qul kateqoriyasına daxil edildiyini görmək olar. Əlbəttə, məsə­lənin bu tərəfi türkmən gerçəkliyini ifadə edir. Ən maraqlısı odur ki, epik sosiumun “qədim üzvləri” olan kanqlı, qıpçaq, karluk, kalaçlar da onlarla birgə qul kateqoriyasına daxil edilir və Oğuz övladlarının kənizdən doğulan uşaqları ilə birgə 24 boyun çilovdarı olur. Yəni qul kateqoriyasına daxil edilərək təmizqanlı Oğuz soyunun xidmətçiləri kimi təqdim olunur. Sözügedən tayfaların qul kateqoriyasına daxil edilməsi təsadüfi deyildi. Türkman düşüncəsinə görə, təkcə qanıqarışıqlar deyil, həm də dövlət qulluğuna girən şəxslər qul sayılırdı. Məmur­ların və nizami ordu əsgərlərinin orta əsrlərdə qul adlanması deyilən hadisə ilə bağlı idi.

Epik sosiumun üzvlərinin iq – qul prinsipi ilə təsnifinin Türkmənistan türk­mən­lərinə onların etnik əcdadı olan türk­man­lardan qaldığını vurğulayaraq demək istəyirik ki, onların iq – qul prinsipi ilə təsnifi türkman cəmiyyətində oğuz tayfa­ları­nın qeyri-oğuz tayfalardan sosial, mənəvi və siyasi müstəvidə üstün tutuldu­ğu­nu ifadə edirdi. Bir şey həqi­qətdir ki, ənənəvi türkman düşüncəsi qullara siyasi haki­miyyət haqqı tanımırdı. Təsadüfi deyil ki, səlcuqlular qəznəlilərə baş qal­dırarkən onların qul soyundan olmalarını əsas gətirirdilər (99, 89). Söhbət Qəznəli dövlətinin qurucusu olan Səbuk təki­nin Samani dövlətinin əmiri olmasından gedir. Bunun əksinə olaraq, ağqoyunluların “heç bir təşkilata tabe olmaması və sər­kər­dələrdən asılı olmaması” öz zamanında onların siyasi haki­miyyət haqqının əsasla­rın­dan biri kimi irəli sürülürdü (301, 39). Bu müstəvidə nizami orduya qatılaraq qul olmaq Oğuz soyu­nun şərəf və ləyaqətinin ləkələnməsi və buradan da siyasi haki­miyyətə gedən yolun bağlanması kimi yozulur. Göründüyü ki­mi, nəinki qul, hətta qul tanasını qulaqlarına keçirərək Müba­rək Soyun şərəfinə ləkə gətirmiş iq də siyasi hakimiyyət haq­qını itirmiş olurdu.

Qul kateqoriyasına daxil olan türkmanların siyasi haki­miyyət haqqı olmasa da, onların da türkman cəmiyyətində de­məyə sözləri var idi. Etnosun tərkibində olan uyğur tayfaları, şübhəsiz ki, Oğuz atanın ilk tərəfdarları olmaları və Oğuz yur­dunu düşmənlərdən qorumaları, kanqlılar araba düzəldib Oğu­zun əldə etdiyi qəniməti daşımaları, qıpçaqlar Oğuz elinə qarşı qiyam qaldırmış kıl-barakları itaətə gətirmə­ləri və Oğuz elinin bir hissəsini idarə etmələri ilə fəxr edə bilərdilər. Kalaçlar və karluklar Oğuzun cəzalandırdığı tayfalar olsa da, onlar Oğuz yürüşlərində iştirak etmələri ilə öyünməli idilər. Ən başlıcası isə sözügedən qədim etnik birliklərlə bağlı motivlər onların hansı səbəbdən türkman olmalarını motivləşdirirdi.

Qədim türklərin yaratdığı bütün etnik və siyasi qurumlar inzibati baxımdan iki yerə bölünür və bu bölgü etnosiyasi sistemin əsasında dayanırdı (294, 29-40). Oğuz­lar da bu baxımdan istisna təşkil etmir. Tarixi qaynaq­larda (İbn-əl Əsir, Hafizi-Abru) Buzuk və Uçuk adı ilə qeyd olu­nan oğuz etnik sistemi (115, 113-114; 131, 186) Oğuzna­mədə Bozok-Üçok, yaxud Bozaq-Üçoq şəklində əks olunur. Mə­lum olduğu kimi, bu adlar dastanın uyğur versiyasına da xas­dır. Maraqlıdır ki, uyğur etnosiyasi sistemi də məhz bu şə­kildə adlanmışdır (219, 33-34). Bu baxım­dan dastanın hər iki versiyası tarixi gerçəkliyi əks etdirir. Bununla yanaşı, dastanın həm uyğur, həm də Oğuznamə versiyasında Nizamın yaradıcısı Oğuzdur. O, oğlan­ları arasında hakimiyyət bölgüsü apararaq, on­lardan üçünə hakim Bozok, üçünə isə onlardan asılı olan Üçok ünvanı verir və bu şəkildə Oğuznamə tarixi sosiumun et­nosiyasi sistemini götürərək onu Oğuzun adı ilə bağlayır. Ənə­nəvi düşüncə “əzəli olanı” mübarək sayır. Ona görə də Oğuz­namə məlum nizamı Oğuzun adına bağla­yaraq ona mübarək sima verir.

Dastanda sözügedən bütün hadisələr, o cümlədən də Mübarək Nizam özü-özlüyündə maraqlı bir tarixi əhvalatdır. Onun gücü (eləcə də semantikası) sosial həyatda fəaliyyətə keçdiyi zaman ortaya çıxır.

Türkman etnik sistemi Bozok-Üçok bölgüsü əsasında qu­rulmamışdı. Türkman elləri sırasında qarşılaşdığımız Bozok və Üçok adı (115, 619-622) məsələnin ma­hiy­yətini dəyişmir. On­ların oğuz etnik sisteminə uyğun şəkildə təşkil olunması və nə vaxtsa vahid el olub sonradan parçalanması bizdə şübhə doğur­mur. Bununla yana­şı, bu hal lokal səciyyə daşıyırdı. Ancaq oğuznamələrdə Oğuz elinin Bozok-Üçok və onunla paralel an­lam daşıyan İç Oğuz-Taş Oğuz şəklində təsnif olun­ma­sın­dan görünür ki, Mübarək Nizamın əsas komponenti kimi bu bölgü tarix boyu türk­manların şüurunda yaşamışdır. Bu halda onun mənəvi səviyyədə fəaliyyət göstərməsinə şübhə ola bilməz. Deməli, siyasi güc sahibi olub-olmamasından asılı olmadan türkman cəmiyyətində bozoklardan olan boyların uruq və tirələri üçok­lar­dan olan boyların uruq və tirələrindən üstün tutulmuşdur. Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Həqiqinin Osmanlı elçisi kimi 1449-cu ildə Təbrizə gəlmiş tarixçi Şü­krul­laha Kayı soyunun üstünlüyünü nəzərdə tutaraq söylədiyi söz­lər Mübarək Nizamın türkman həyatında oynadığı rolu təsəv­vür etmək üçün maraqlı örnək verir: “Qardaşım Sultan Mura­dın nəsəbi bizim nəsəbimizdən ağadır. Göklə dənizin arasında fərq olduğu kimi” (117, 51).

Deyildiyi kimi, “iyirmi dörd xas boy”, Oğuznaməyə görə, oğuzların siyasi hakimiyyətə haqqı çatan hissəsidir. Ancaq Oğuznamədə siyasi hakimiyyət böyük­lük prinsipi ilə verilir. Belə ki, burada Oğuzdan sonra onun böyük oğlu Gün xan taxta oturur. Gün xandan sonra hakimiyyət onun böyük oğlu Kayı xana keçir və irəlidə bəhs edəcəyimiz kimi, Kayı soyu çərçivə­sində də davam edir. Yəni kayı bütün Oğuz elləri üzərində siyasi hakimiyyət haqqı çatan yeganə boy kimi təqdim olunur. Bununla yanaşı, kayı boyu türkman dünyasında siyasi hakimiy­yət haqqını heç vaxt gerçəkləşdirə bilmədi. Məlum olduğu kimi, türkmanların tarixi boyu bü­tün ellər üzərində bozokların birinci boyu kayı deyil, üçokların sonuncu boyuna mən­sub olan kınıkların Səlcuqlu ailəsi hakim ola bilmişdi. Deməli, hə­mişə olduğu kimi, “salavat gücə bağlıdır” qanunu gerçək hə­yat­da öz sözünü demişdi. Ancaq siyasi hakimiyyət məsələsində türkmanların Oğuznaməyə məhəl qoymadıqlarını söyləmək ol­maz. İrəlidə görəcəyimiz kimi, osmanlılar türkman bəyliklərini özlə­ri­nə tabe etdirmək istəyərək məhz kayı adına sığınmışdılar. Bununla yanaşı, istər bö­yük dövlətlərin, istərsə də kiçik bəy­liklərin qurucuları siyasi hakimiyyət haqqını Oğuz­namədən alırdılar. Yəni onların siyasi hakimiyyət iddiası Mübarək Soya mən­sub olmalarına əsaslanırdı. Ona görə də bütün türkman ellərinin, bəyliklərinin, döv­­lət­lərinin başında Oğuz soyuna mənsub olan bəylər, xanlar və sultanlar dayanırdı.

Türkman tayfalarının “tarixi sanksiyalaşdırmaq məqsədi ilə” (K.Levi-Stross) öz soykötüklərində dəyişiklik etməsi hal­ları da Oğuznamənin türkman həyatında yerini anlamaq baxı­mından əhəmiyyətlidir. Bu baxımdan Qaraqoyunlu Qara Yusi­fin soykötüyünün Dəniz alp vasitəsi ilə Oğuz soyuna bağlan­ması maraq doğurur (117, 51). Orta əsr qaynaqlarında qaraqo­yunluların hakim sülaləsi barani qəbiləsinə aid edilir (117, 147). Deyildiyi kimi, sonuncu oğuz yabquları olan Əli xan və oğlu Kılıç Arslan Şahməlik də bu qəbilədən idi. Baranilərin şimal-qərb isti­qa­mətində köç edən hissəsi rus letopislərində berendey şəklində yad olunur (129, 138). Əgər məlum qəbilə Oğuz elinin yaşadığı dövrdə belə barani adı ilə tanınır­dısa, onda qaraqoyunluların yiva boyundan olması fikri özünə yer tapmır (71, 345). Z.V.Toqan, deyildiyi kimi, baranilərin kanqlı qəbilələrindən olması fikrindədir. İrəlidə görəcəyimiz kimi, bu etnonimin şəxsləndirilərək Buran şəklində oğuz yabqu­ları sırasına daxil edilməsinə baxmayaraq, oğuz boyları arasında barani adı yoxdur. F.Sümerin “qaynaq­larda Şah Məliyin oğuz mənşəli olduğuna dair bir ifadə yoxdur” söyləməsi (111, 58) əslində barani adının 24 boy arasında çəkilməməsini ifa­də edir. Fikrimizcə, bu hadisə türkmanların hafizəsində baranilərin acı xatirəsi ilə bağlı olmuşdur. Türkmanlarla barani qəbiləsindən olan yabqular – Əli xan və Şah Məlik arasında düşmənçilik tarixə yaxşı məlumdur. Təsadüfi deyil ki, Oğuz­namə Oğuz eli­nin dağıl­ma­sının məsuliyyətini baranilərin boynuna qoyur. Deməli, Oğuznamə tarixi gerçəkliyin qarşısında boyun əyib onları oğuz yabquları sırasına salsa da, Mübarək Soyun mən­sub­ları sırasından silir. Bu halda Qara Yusifin soykötüyünün hansı boy vasitəsi ilə Dəniz alpa çatması məsələsi müəmmalı qalır. Qaraqoyunlu elində yivalı oymaqların çoxluğuna və on­ların kəsdiyi sikkələrdə yiva damğasının varlığına əsaslanan araş­dırıcılar onların yiva boyundan olmasını ehti­mal edir (71, 345). Ancaq F.Sümer sözügedən sikkələrdəki işarənin damğa deyil, naxış olduğunu sübuta yetirir (115, 15). Bununla yanaşı, Oğuznamədə Dəniz xanın övladlarının Yiva, İqdır, Bəkdüz, Kı­nıkdan ibarət olduğunu nəzərə alsaq, Qaraqo­yun­lu sülalə­sinin onlardan biri vasitəsi ilə özlərini Dəniz xana çatdırdıq­la­rını düşün­mək olar. Göründüyü kimi, soykötüyü dəyişikliyi siyasi hakimiyyətə gedən yolu açmaq üçün Oğuznamədən “rüs­xət almaq” məqsədi ilə edilirdi və bu, yeganə hal deyildi. Ağqoyunluların “Kitabi-Diyarbəkriyyə”də təsviri verilən soy­kö­­tüyü kifayət qədər saxtalaşdırıl­mışdır. Sözün etdiyimiz məsələ ilə bağlı bu soykötü­yün­də bizim diqqətimizi cəlb edən cəhət Bayandırın Gün xanın övladı kimi verilmə­si­dir (23, 46). Məsələyə toxunan R.Şükürova haqlı olaraq bu dəyişikliyin siyasi haki­miy­yətin legitimləşdirilmə­sinə xidmət etdiyini söy­ləyir (55, 28). Bununla yanaşı, Əbu­bəkr Tehraninin Bayandır xanı Gün xanın övladı kimi təqdim etməsi yazılı qaynaqlardan gəlir. Bunun əksinə olaraq, canlı auditoriya­nın gözünün içinə baxa-baxa yalan deyib hamının tanıdığı bayandırların soykö­tüyünü dəyişərək onları Gün xan soyuna calamaq heç də asan deyildi. “Kitabi-Dədə Qorqud”da “Gök xan oğlu”­nun müəm­malı “Qamğan oğlu” ilə əvəzlənməsi, ehti­mal ki, bu ehtiyac­dan ortaya çıxıb. Ancaq bayandırların Gök xanın övladı ol­ma­sı şifahi ənənədən silin­mə­mişdi. Bayburtlu Osman Bayandırın (mətndə Bayundur) Kaydur xan və Turmuş xanla birgə Gök alpın oğlu olduğunu söyləyir (79, 40).

Ağqoyunlulardan fərqli olaraq, Osmanlı soykötüyünün saxtalaşdırılması şifa­hi ənənənin təsviri ilə bağlı olmuşdur. Söh­bət Oğuznamənin bayandırlaşması ilə bağlı olaraq kayı bo­yundan olan osmanlıların Gün xan övladı kimi deyil, Gök xan övladı kimi təqdim olunmasından gedir. Məlum olduğu kimi, osmanlılar Aşık Paşa­zadə, M.Nəşri kimi qədim Osmanlı qay­naqlarında Oğuz və Gök alp övladı kimi təqdim olunur. Onla­rın kayı boyundan olması ilk dəfə Yazıçıoğlu Əli dilindən de­yi­lir (124, 29). Bu hal araşdırıcıda osmanlıların kayı boyundan olmasına şübhə yara­dır (119, 322). Ancaq Orxan qazi zama­nında kəsilmiş sikkələrdə görünən kayı damğası (104, 20-21) osmanlıların kayı boyundan olması barədə şübhələri dağıdır. Orta əsrlərdə deyilən səbəblə bağlı olaraq soykötük­lərinin də­yişdirilməsi halları, yəqin ki, tez-tez baş vermişdir. Maraqlıdır ki, bu hadisə Kazan Universitetinin Əlyaz­malar Kitabxana­sın­da saxlanılan “Bəyani-Oğuznamə”də də özünü göstərir. Məsə­ləyə münasibət bildirən F.Türkmən onu “bəylər arasındakı güc nisbətinin dəyişməsi və zamanla etibarlarının fərqlənməsi” şəklində dəyərləndirir (122, 14).

Türkmanlar mənsub olduğu etnosun üzvlərini ancaq Oğuz­­naməyə dayanan soylar əsasında tanıyırdı. Kim hansı uruq­dandır, hansı uruq hansı tirədəndir, hansı tirə hansı boy­dan­dır, eləcə də iq və qul, Bozok və Üçok mənsubiyyəti gün­də­lik həyat­da türkmanları məşğul edən məsələlərdən idi. Rə­şidəddin yazır: “Türkmanlar hər bir hakimin, hər bir əmirin bu tayfaların hansı qolundan olduğunu aydın şəkildə bilirlər” (302, 90). Bu baxım­dan maraqlı bir qeydlə Yazıçıoğlu Əlidə qar­şılaşırıq: “... iyirmi dörd boy Oğuz oğlanları ... hər biri kendü boyların ve asılların bilür­lər ki, ḳanḳi kavmdan ve ḳabileden dürürler” (124, 20). Bu ənənə keçən əsrə qədər davam etmişdir. Qaraşxan oğlu Yomud­ski Türkmənistan türkmənlərini nəzərdə tutaraq keçən əsrin əvvəllərində yazırdı: “Türkmənlərin hamısı kiçik detal­larına və soykötüyü xəttinin dolanbaclarına qədər öz köklərini öyrənməyi çox sevirlər. Onlar sümük qohumluğu əsasında həm ayrı-ayrı şəxslər arasında, həm də qruplar, tirələr, nəsillər və tayfalar arasında qohumluğu aşkara çıxardırlar” (204, 313). Belə biliklər Oğuz­namədən baş götürən soykötük­ləri əsasında mümkün olur­du. Yenə həmin müəllif yazır: “Şə­cərə əcdadların, ardınca ata­ların və anaların adlarını və onların əsil-kökünü tez-tez çox də­qiq şəkildə göstərir. Ona görə də türkmənlərə yad qanın gəlişi yollarını, eləcə də mövcud qrup­laşmaların əsasını və səbəbini şəcərəyə görə müəyyən etmək mümkündür” (204, 316). Əsil-köklə bağlı mübahisələr zamanı “şəcərəyə” müra­ciət olunur və bu şəkildə kimin kimliyi ortaya qoyulurdu (204, 314).

Qohumluq əlaqələrinin yaranması zamanı soy kimliyi məsələsi xüsusilə aktivləşməli idi. Gəlin unutmayaq, “Atalar sözü”ndə qarşılaşdığımız sosial qiyamətin əlaməti kimi Dədə Qorqud dilindən deyilən: “Əslin, kökin bilmədügü yerdən qız almasa, urığın, turığın tanımadığun soya qız verməsə” kəlamı türkman düşüncəsinin məhsulu idi. Əsil-kökün türkman düşüncəsində hansı müstəvidə dəyərləndirildiyini təsəvvürə gətirsək, nə demək istədiyimiz aydın olar.

Ən nəhayət, Oğuznamə qəhrəmanlarının hər biri sosial sifarişə və türkman düşüncəsinə uyğun olaraq konkret bir bo­yun, tirənin, uruğun mənsubu idi. Bu baxımdan İrkıl Xocanın, Dədə Qorqudun soykötüyünün başında durması təsadüfi de­yildi (126, 63; 221, 74). Uyğun olaraq başqa Oğuznamə qəh­rəmanlarının da soy­kö­tüklərində yer tutması istisna olunmur. Deməli, ifa prosesində deyilib-deyilmə­məsin­dən asılı olmaya­raq auditoriya qəhrəmanın hansı boydan və ya hansı uruqdan olduğunu yaxşı bilirdi. Bu mənada mətndə qəhrəmanın şəninə qoşulan sözlər həm də konkret bir boyun, uruğun və ya elin iftixar yeri idi.