AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr IV kitab

VI mətn

Burda vəzyət gərginnəşəndə Qaçax Qəbil, Qaçax Əziz addıyırmışdar Arazdan İrana. İrana addıyanda atdarın aparıf Xannarda Abgül kişigildə saxlıyırmışdar. Bir dəfə Bağırov gələndə deyillər ki, Abgüldə yaxşı atdar var. Bu da gəlifmiş ki, Əlyannı qaçaxlarını tutmağa. Abgülnən görüşəndə görür tövlədə Koroğlunun Qıratı kimi atdar var. Deyir:

– Abgül, baxıram sənin on bir dənə uşağın var, bu atdar nədi belə?

Bu da deyir ki, ağa, sənin cəddinə qurban olum. Buları saxlıyıram ki, sənin kimi dosdarım gələndə ağa qulluğuna sürəm. Bağırov gedir Əlyannıya, bizim camahatnan görüşür, sözün-söhbətin eliyir qayıdır. Qayıdanda deyir ki, Abgül, mən gedirəm, sənin bir sürü uşağın var, canına yazığın gəlsin. O atdarı Mircəfər Bağırovu görəndə ağa qulluğuna sürürsən, yoxsa Mircəfər olmuyanda da ağa qulluğuna sürürsən?

VII mətn

Eşşək gavı deyilən yer var. Bunnar (Əylanlı qaçaqları – top.) atışa-atışa gəlif giriflər həmin tövlələrə. Orda dövlət tərəfinnən buların bir dosdu oluf. O gəlif deyir, ə, Əlyannı sən ölü deyirəm (bizdə sən öl deyəndə ikinci söhbət olmazdı), arxayın olun, sizi ələ vermiyəjeyih. Kömək eliyif sizi azad eliyəjeyih. Sən öl sözünə görə atışmanı dayandırıllar, çıxıllar qənşərə, buları aparıllar.

VIII mətn

Əlyannı qaçaxları o qədər işlər törədif ki, Bağırov bunnarı öz kəntdərinnən didərgin salıf. Bunnara xəbər verillər ki, Bağırov gəlir Ağdam tərəfə, ordan da Laçına gedəjəh. Bərdədə Əlyannı kəndi var. Həmin kəndin yerində o qaçaxlar Bağırovun maşınını saxlatdırır. Bağırova deyillər ki, ya bizim hamımızı güllələt, ya da biz bir yerdə yerrəşməliyik. Bizə azaddıx ver. Bağırov da ətrafa baxır. Deyir ki, orda çox işlər görmüsünüz, qayıtsanız ordan qan qutarmıyajax. Amma bax bu durduğunuz yer sizə yaşayış yeridi. Burda kəndinizi tikin, yaşıyın. Bərdənin Əlyannı kəndini Qubadlının Əlyannı kəndinnən gələnnər salıf. Oların da içində Sarı qaçağ oluf. Bağırov deyif ki, Sarı qaçağa deyin gəlsin yanıma, onu görmək isdiyirəm. Görünür, Sarı qaçax da qoçax adammış ki, Bağırov onu çağırır yanına. Sarı qaçax gedir Bağırovun qəbuluna. Silahını təhvil verir. Arxayın olullar ki, bunun üsdündə əlavə silah yoxdu, onu buraxıllar içəri. Bu da paltarının altında balaca bir silah keçirir içəri.

Nəysə, Bağırov deyir, buraxın gəlsin. Buna da gəlməmişdən qabax demişlər ki, Bağırov eynəyinin altından baxsa, bil ki səni gülləliyəjəh. Bağırov bununnan görüşür, söhbət eliyir. Deyif ki, bilsəydim ki, sənin rəngin bu qədər qırmızıdı, səni bağışdamazdım. Ə, yekə kişisən, kişidə bu qədər qırmızı üz olmaz. Deyir ki, yoldaş Bağırov, bağışdamazdın, mən də səni bağışdamazdım. Deyif, sən məni nətər bağışdamazdın? Balaca silahı çıxarıf verir. Deyif, sənin yanına silahlı gəlmişdim. Deyif, elə deyilmiş kimi varsan, get, amma o işlərdən qutar. O da qayıdır səhv eləmirəmsə Bərdənin Əlyannı kəndində yaşıyır.
IX mətn

Bir günnəri Soltan bəy sifariş göndərir ki, Qəbil, dur dəsdənnən gəl bura, böyük ziyafət təşkil eləmişəm, o ziyafətdə iştirak elə. Mərdannı kəndinnən Umud addı bir kişi varmış, çox atan imiş. Bir dəsdə də Umud yığır başına, gedir. Umud çox usda adam olur. Deyir ki, ay uşaxlar, bəy tayfasını bilmək olmur nətərdi. Sultan bəy doğrudu, biznən yaxşıdı, ola bilər heş xəbərimiz yoxdu, şeytan-şuğul ortaya düşər bizdən bəd xəbərrər deyər ona. Dəsdəni yeddi-səkgiz yerə bölür. Deyir ki, iyirmi nəfər bu dərədə durajeh, iyirmi nəfər orda durajeh, mən işarə verəndə hərəmiz bir tərəfdən güllə yağdırarsınız.

Gedillər düşüllər. Soltan bəy deyir ki, Qəbil, icazə ver şənnik eliyək. Qəbil deyir, nə iş eliyək? Deyir ki, Qəbil, səni atıcı deyillər. Mən atajam, sən də. Qəbil deyir, yox, bəy. Mənim ağsakqalım olan yerdə mən güllə atmaram. Mənim ağsakqalım güllə atanda bilərsiz ki, mən nətər güllə atıram. Umudnan at. Soltan bəy neçə güllə atırsa hamısı boşa çıxır. Belə baxır-baxır, çox pərt olur. Mürsəl kişi vardı. Soltan bəyin zülmündən qaçıb gəlmişdi, o danışırdı. Umud kişi deyir ki, bəy, olmaz ki, tüfəng atmıyax? Sən cavansan, mənim oğlum yaşındasan. Atdın, nolar boşa gedib, adamın hər cürə iş başına gələr. Ondan pərt olmaginən. Bu dəsdə sənin sorağınnan gəlib. Hamısı da sənin xasiyyətini bilir, hamısının da sənə hörməti var. Sən bu ərazinin bəyisən, mən də bu dəsdənin bir üzvüyəm, bir kəndin yox, bir elin ağsakqalıyam. Gəl heç məni nitqinə gətirmə, xayiş eləmə. Deyir, yox, ateysən. Məsələn, paltar qoyullar, onu at. Deyir, o mənim işim deyil. Nəyə atax, nəyə atax? Axırda gəlif yenir spişkanın karopkasına. Deyir, onu atax. Deyir, yox, o da mənim işim deyil. Spişkanın dənəsin kötüyün üsdünə qoy, mən ona atajam. Mən güllə atajam, gülləm boşa getdi, getdi. Yox, dəydi, sən hirsdənən adamsan, hirsdənmə. Umud kişi dalbadal beşatılannan neçəsini atırsa, hamısı gedir dənəni tulluyur. Deyilənə görə, bəy çox hirsdənir. Umud kişi baxır ki, bəy hirsdənib, Qəbilə göz vurur. Qəbil deyir, bəy, bilirsən nə var? Deyir, nə var? Bəy də yaxşı ziyafət təşkil eliyib, heyvan-zad kəsib. Deyir ki, yemək hazır olana qədər Qarakeşişdə filankəsnən dosdam, o ağır xəsdədi, gedim ona dəyim qayıdım. – Ə, çörək hazır olur, hara gedirsən? Deyir, yox ey, sən öl, atdan düşmeyjəm, dəyib qayıdajam. Bəy də sən ölə aciz imiş. Qəbil bunu orda qoyur, gəlir Həkəri çayına, addıyır İrana sarı. Bəy bir vaxdı duyux düşüb ki, Qəbilin dəsdəsi keçib İrana. Sifariş göndərir ki, Qəbil, mən Soltan bəy idim. Heyvanat aləmində, üzr isdiyirəm, tülküdən sayığı yoxdu. Mən tülküdən sayığ idim, amma sən mənnən də sayığ oldun. İndi oldun mənnən ömürrük qardaş. Mən belə bir adam axtarırdım.
X mətn

Bağırov başının dəsdəsiynən gəlir Dəvədərəyə. Bu gəlir ki, qaçaqları qırsın. Bulara da rəhbərlik eliyən Keçəl Əziz olur. Gələndə Keçəl Əziz Mircəfər Bağırovun müavinini vurur, dəsdəni götürüf aradan çıxır. Bağırov bərk hirsdənir, deyir bir halda ki belədi, buların yumurtadan çıxanının hamısını qırajam. Əlyannılar da cəld camahatdı da. Bunun dəsdəsinnən birin də atın vurullar. Eşidir ki, xəndəkdə Alı kişidə saz at var. O vaxdı haja atnan gedirmişdər. Üç ay atı qapıda bağlıyıb bəsliyirdilər. Bu atı da Alı kişi bəsdiyir ki, haca getsin. Eşidir ki, Alı kişidə bir at var. Adam göndərir ki, Alı, gəl bura. Gedir xoşgəldin eliyir. Deyir, Alı, eşitmişəm səndə bir at var. Deyir, var. Deyir, o atı verərsən mənə. Deyir, yoldaş Bağırov, sən seyidsən, mən bu atı bəsdəmişəm ki, haj ziyaratına gedəm. İndi zəvvar gedəndə mən nəyə minib gedəjəm? Axı ora hər at gedib çıxmır. Deyir ki, mənim sözümə atkaz eliyirsən? Deyir, atkaz eləmirəm ey. Sən seyidsən, haja etiqadın olsun. Mən bu atı bəsdəmişəm ki, haja gedim. Bu işarə verir ki, bunu götürün. Məzməzək kəndinnən Hüseyin kişi olub. O da Laçında ispalkommuş. Eşidib ki, belə bir vəzyət olub, o da gəlib bu haya, Bağırovnan görüşüb. Bağırov Hüseyini çox yaxşı tanıyır. Deyir, Hüseyin, bu Alı atı maa vermədi, aparıb onu gülləliyəjəm. Hüseyin bərk gülür. Deyir, niyə güldün? Deyir ki, yoldaş Bağırov, hay düşəjək ki, Mircəfər Bağırov Bakıdan gəldi bir muzduru güllələdi. Nəyin üsdündə? Vermir vermir da. O haja gedir. Hüseyin kişinin hesabına Alını öldürmür, çıxır gedir.

XI mətn

Bağırov partizanları kəntdə qoyuf özü tək gedifdi Əlyannıya, silah-zad götürmüyüfdü. Gedif Başarat meşəsinə. Orda qoz ağacı var, dibinnən gözəl bulaxlar çıxır. Bulağın yanıynan gedəndə bir kişi buna ürcah olur. Deyir ki, ay oğul, nə axtarırsan belə? Deyir, əmi, sənnən bir söz soruşajam. De görüm Qabil harda olar? Deyir, oğul, neynirsən onu? Sən Mircəfər döyülsən ki? Kişi tanıyır o saatı. Deyir, hə, Mircəfər Bağırovam. Deyir, bala, saa qurban olum, heyifsən, səni vurar, çıx getginən, neynirsən onu? Deyir ki, yox ey, mənim onnan işim var. Silahım yox, bir şeyim yox. Amma maa lazımdı, mən onnan görüşmək isdiyirəm. Kişiyə and verir, axır ki, kişi gedir. Deyir, onda burda durginən, gedim deyim ki, filankəs gəlib, səni görmək isdiyir. Bağırov özü qalıf orda. Bu kişi gedib Qabilin dəsdəsini tapıb. Qabil dəsdəsini qoyub özü tək gəlib. Bağırov deyib ki, burda nə qədər qaçax varsa, hamısına zamin dururam, heç kimi tutmuyajaxlar. Sənin özünə də zamin dururam ki, səni naçalnik milisya qoyam. Adamlarının hamısını çağırır. Çörək də gətirillər. Çörək Qurannan qabax gəlif. Bizdə and içəndə çörəyə and içillər. Çörəyi düzüllər. Bağırov çörək kəsir, Qabil kəsmir. Deyir, niyə yemirsən? Deyir ki, mən sənnən çörək kəssəm gərək sənin dediklərinə əməl eliyəm. Ona görə mən yemirəm çörək. Deyir, mənnən nə isdiyirsən? Bu adamlar yazıxdı, ayləsi-uşağı var, yığmısan meşəyə. Hökumətnən hökumətdik eləmiyəssiz ki. Qabil deyif, onda sənnən bir xayiş eliyirəm. Bu adamların hamısını buraxıram, sənin yanında da bulara təklif eliyəjəm çıxsınnar getsinnər öz evlərinə. Amma mana icazə verginən mən çıxıb gedim burdan. Mən sovet hökumətinə tabe olmuyajam. Bağırov çox aşağı-yuxarı baxannan sora deyif ki, mən saa kömək eliyərəm. Qabilnən gedən üç nəfər olub. Bağırov onnarı Zəngilanın Ağ yazısınnan yola salır, çıxıf gedillər.

127. QAÇAQ FƏRZALI
I mətn

Şuşa rayonunun Qala dərəsi kəndi var, on səkgizinci ildə ermənilər ordan gəlif Laçın rayonunun Ağanus kəntlərini qırıf qarət eliyiflər. Təkcə Unannovu kəndində on səkgiz nəfəri bir gecədə öldürüf, on ikisin də əsir aparıflar Qala dərəsinə. Əsir aparılannardan birinin də mənə qohumluğu çatırdı, Mehri addı arvad idi. O deyirdi ki, nəvəmnən məni də aparmışdılar. Uşaq, qadın, hamilə, qoca demədən əllərinə keçəni öldürürdülər, süngüyə taxırdılar. Bir yaxın erməni dosdumuz vardı. Dedi ki, bunu verin mən aparım. Məni aldı, gecəynən gətirdi ötürdü, heylə oldu mən sağ qaldım. Qalannarını qırdılar.

Bu hadisədən sora Qaçax Fərzalı bir müddət yoxa çıxıf. Demə, İran vasitəsiynən addıyıf Türkiyəyə. Gedif ora, Osman paşaynan, Loğman paşanı gətirif Tərxannı kəndinə. Çadırlar qurduruf. Bir ucu Arazdan bir ucu Şuşaya qədər adamlar yığışıf, onnarı silahnan təmin eliyiflər. Həmin qaçaqlarnan gedif Qala dərəsini dağıdır. Erməni deyirdi ki, Fərzalı, bura gedən dərə deyil ey, qalan dərədi. Deyir, indi görərik. Tamam dağıdır o kəndi, ermənilər sovet vaxdı genə gəlif orda məskunnaşmışlar.

Nə qədər ki o adam sağ idi erməni cəsarət edib bir kəndə girə bilmirdi. Rusiyaynan da əlaqə saxlıyıfdı. Gedif bir top alıf, bir dənə də topçu. O vaxdı da azərbaycannılarda topçu yox idi. Gorusun kəntləri var – Dığ, Gorunzur. Yalın başında Qoçdaş deyilən yer var, topu orda qurduruf ordan kəntdəri vururmuş. Özü də binokulla baxırmış. Görur rus atdı, kəndin getdi yuxarısından dəydi. Yerə dəyən kimi toz qalxır, heş kəndə yaxın getmədi. Deyir, ə, düz at. İkincini atır, bu da kəndin ayağına düşür. Yenə dəymədi. Quru torpaxdı, düşən kimi toz qalxır. Üçüncünü atıf sağa, dördüncünü sola. Görür bu elə xaç şəkli çəkir. Xəncəri çıxardıf, ordaca boynun vuruf. Daha o topu atan olmuyuf. Topun hissələri atmışıncı illərə qədər o kəntdə idi. O topnan erməniləri ordan qoymurdu bir addım gələ.

II mətn

Ermənilər Hadrut rayonunun Arpagədiyi, Ağcakənd kəntlərinnən Laçın rayonunun Suarası, Fərəcan kəndlərinə basqın eliyirmişdər. Bir gün də ermənilər bu kəndlərə basqına gəlirmiş. Fərzalı adam yığıf gedif Xorgədiyi deyilən yerdə ermənilərnən qarşılaşıf. Nəysə, böyük atışma gedənnən sora ermənilər çox itki verərək qayıdıf. Fərzalının əmisi oğlu həmin döyüşdə həlak olur. Yalyurtda, Tirtöküləndə, Palantökəndə döyüşlər oluf. Bu camahatın hansı qorxub qaçırmışsa, deyirmiş qaşmıyın, qaçanı vurajam, atdı qaçdı atın vurajam, piyada getdi özün vurajam. Heylə camahatı qaçmağa qoymuyuf.

Orda Məcütdü kəndi var. Məlik qayasınnan Məcütdü qabax-qənşərdi, aradan Həkəri çayı gedir. O üzdə qəlbidə ermənilərdi, bu üzdə bizim camahatdı. Ermənilər ordan çox atırmışlar. Onnan əlaqədar Fərzalı bütün camahatı yığıf Kürdyalında səngər qazıf erməniləri qoymurmuş kəntdən kənara çıxalar. Çıxanı vururmuş.

Sora nətər olufsa, bir təsadüf güllə gəlif bunun çiyninə dəyif. Bu bir az qalır. Deyir, camahat, tüfəngi qaldıra bilmirəm, indi özünüz öz müdafiyənizi təşkil eliyin. Kamandir gedənnən sora bular nə eliyə bilər? Onnan sora qaçıf dağılıflar, erməni də gəlif o kəntdəri yandırıf, tamam kül eliyif. Bizim camahat gəlif Cəbrayıl rayonunun Gəyən düzünə. Fərzalı Gəyən düzündə rəhmətə gedif, orda da basdırıflar. Heç qəbri də məlum deyil.

III mətn

Bir gün ermənilər yığışıflar Arpagədiyinə ki, gecəynən gedək o kəndi mühasirəyə alax. Bircə Fərzalını tutsax, onnan sorası asantdı. Bunnarın böyüyü oluf. Deyif, ərə, yığışın bura. Fərzalı girməli kol, yonulmalı qaya deyil. Ona mümkün eliyə bilməzsiz.

IV mətn

Fərzalının teritoriyasına bir Əlyannı qaçağı ayax basmazdı. O kəntdərin hərəsində Fərzalı bir adam qoyurdu. Ona da ayda bir keçi verirdi, o kəntdəri qorutdururdu.

Bir dəfə İrandan Şuşaya qaçaqmal gətirirmişlər. Fərzalı da atdı gedirmiş. Deyillər, Əlyannı qaçaxları töküləndə heç başın da qaldırıf baxmadı. Bular da isdiyir bu karvanı talıyalar. Fərzalı deyir, ə, çıxın gedin, bir də buralara hərrənmiyin. Sən öl, sizi iti qıran kimi qıraram.

Qonşu müsurmannar kəndində camahat taxıl biçirdi. O vaxdı taxılı biçirdilər, dərz bağlıyırdılar. Onun on altısın yığıllar bir yerə adına qara deyillər. Əlyannıdan bir iyirmi atdı gəlir, buların taxılların yüklüyüf ata gedillər. Qalıllar məətdəl. Deyillər, qaç Fərzalını çağır. Fərzalıya deyillər. Fərzalı qaçaxları qabaxlıyır, onnarın yolun kəsir. Deyir ki, bunu hardan götürmüsüzsə, aparın yerinə qoyun. Dərzləri qaytarıf yerinə yığmışlar.

V mətn

Bir dəfə Şuşadan gələndə deyillər ki, bunun qabağın kəsək öldürək. Mənim bir qohumum vardı, o da orda olur. And içirdi ki, atın üsdündə ayannan bəri gəldikcə gözümüzdə böyüdü, böyüdü, böyüdü oldu bir dağ kimi. Bircə güllə də ata bilmədik. Atı çapdı, çıxdı getdi. Heylə zəhmli adam oluf.

VI mətn

Bir gün Qala dərəsini dağıdanda Sultan bəyin qardaşı Zili bəy gəlif ki, burda olan qarəti biz aparajıx. Buranı da Fərzalı Loğman paşa, Osman paşanın köməyi ilə dağıtmışdı. Fərzalıynan Zili bəy burda dalaşıflar. Fərzalı Sultan bəyin qardaşı Zili bəyi vuruf, ona heş nə vermiyif. Deyif ki, qarətə gəlmisən, nə isdiyirsən verim apar. Amma deyirsən, biz Sultan bəyin adamıyıx, siz çıxın, qarəti biz aparajıx, bu düz deyil. Axı buranı biz almışıx. Bunun üsdündə aralarında dava düşür, Sultan bəyin qardaşını döyüf qovur. Zili bəy bunu gedif Sultan bəyə deyir. Deyəndə Sultan bəyin çox ajığı tutuf. Karooz kəndinə gəlir, deyir, Fərzalı, gəl bura, araşdırax görək nə işdi? Fərzalı da öz adamlarıynan gedir, bu da öz adamlarıynan gedir. Adamları qoyullar həyətdə. Fərzalı adamlarına deyir ki, girirəm içəri, söhbət eliyəjəm. Tüfənk səsi eşitdiz hamısın qırarsız. Sultan deyif Fərzalı, bu nə hesabdı, bu nə işdi? Bu olduğu kimi nağıl eliyif. Deyif, sağ ol, Fərzalı, gərək öldüreydin. O səhv eliyif.

128. KÜRDOĞLU MƏHƏMMƏD
I mətn

Daşdılı Xasay oluf, bizim kəntdə də sovet sədri işdiyif. Qoşun yığıllar ki, gedələr Kürdoğlu Məhəmmədi tutalar. Gedillər Tutqu çayının üsdündə boz atın belində Kürdoğlu Məhəmmədnən qarşılaşıllar. Atam deyirdi Məhəmmədin beli üzük qaşı kimi idi, amma kürəyi enli idi. Məhəmməd görür ki, eşq²⁵ bundadı. Çıxardır onatılanı deyir ki, gəlin keçin gedin. Heş kəs başını qaldırıf üzünə baxa bilmir, keçif gedillər. Gedif bir çobanı tapıllar. Xasay düşür bu çobanın üsdünə, verir şallağa ki, kopoğlu, Kürdoğlu Məhəmmədin yerin maa de. Özü görüf ey, onun qarşısınnan keçif. Nədi ki, gəlsin desin getdıx döydux, vurdux, tapa bilmədik.

II mətn

Kürdoğlu Məhəmməd Kəlbəcərin Qaraçannı kəndinnən oluf. Hakimiyyətə qarşı mübarizə aparan bir adam oluf. Sovet hökuməti gələn vaxdı bunun bir qardaşını öldürüflər. Onu öldürən vaxdı üzdən irağ, qapısında qızıl it oluf, iti də vuruflar. Kürdoğlu Məhəmməd bir kəntdə qırx adamı öldürüf. Deyif, qızıl itin qanını aldım, qardaşımın qanı qaldı. Heylə sərt adam oluf. Özü də mənim qoja nənəm danışardı ki, ukqədər şəxsiyyəti göyçək adam idi ki, qəddarlığ onun simasınnan bilinməzdi. Deyirdi, o başını yana eliyəndə teli düşürdü, tükünün hərəsi bir rəngə çalardı. Babamın qardaşı qoşuluf həmin Kürdoğlu Məhəmmədin dəstəsinə.

Onun harda yaralandığını heş kəs bilə bilmir. Ehtimal olunur ki, Ağdamın Əmirri kəndində yaralanıf. Otduğu yerdə havaya atılan güllə gəlif onun çiyninnən dəyif kürəyinnən çıxıfdı. Yaralı olan vaxdı gətiriflər (təhlükəli adam idi, onun izi harda görülsə, həmin nəslin kökün kəsərmişlər) babamgilin evinə. Bu da özün təhlükəyə atıf bu adamı saxlıyıf. Lolabağırda həkim Qara oluf, Kürdoğlu Məhəmmədin yarasını müalicə eliyirmiş. Bir gün onun yarasına süleymanı vurur ki, yaranı qaynadıf qovuşdursun. Elə olur o süleymanı axır onun bədəninə, zəhərrənmə verir, Kürdoğlu Məhəmmədin vəzyəti pisdəşir. Qoca nənəm deyərdi ki, onda mən cavan qız idim. Alma çiçəkləmişdi, maa dedi, qızım, qızım, get o almanın qanadınnan bir çiçək qır gətir maa, onu iyliyim. Getdim almanın qanadınnan çiçəyi qırıf gətirdim. İyliyəndə almanın iyi burnunda olardı canın tapşırdı. Amma qavaxcadan tapşırıf ki, mən ölsəm, məni elə yerdə basdırın tanınan yer olsun. Zağaltı kəndi vardı bizdə. O kəndin qavağında tək armud var, onun alt tərəfində əkində bir çökəklik vardı. Demişdi ki, məni o çökəkdə basdırarsız. Ola bilər sovet hökuməti dağıla, qəbrimi nişanalı yerdə basdırın ki, sora tapılsın. Dediyi kimi aparıf onu orda basdırıllar. Kürdoğlu Məhəmmədin təsbehin, bir də papağın verillər atamın dayısına, deyillər, Zağaltıda Yusif kişi var, apar ver ona. O da aparıf papağı Qarabəyli kəndinnən Əli addı bir nəfərə gösdərif. Ağzında söz saxılya bilmiyif. Deyif, Kürdoğlunun papağıdı, aparıram verəm. O da gedif NKVD-yə məlumat verir. Bunnan soruşullar, papağı hardan almısan? Bu, hər şeyi açıb deyir. Onun üsdündə babamgilin evin dağıtdıllar, iki qardaşın tutdular. Bir qardaşı Qədim möhkəm adam olur, heş nəyi boynuna almır. Bərat alır gedir əsgərriyə, ordan da qayıtmır. Heylə olur Kürdoğlun qəbrin yerin örgənif qazıf cəsədin çıxardıllar. Üsdünnən altı-yeddi ay keçmişdi. Çıxardan vaxdı bunun başının tükü götürən adamların əlində gəlir. NKVD işçisindən biri isdiyir ki, bunun bığına da əl ata. NKVD-nin sədri beşatılanı çıxardır deyir, səni ataram. Sağlığında bir atriyad ona yaxın dura bilmirdi.

Xorasan köynəyi varmış, güllə keçirmirmiş. Deyillər ki, tokqanı açanda heç olmasa on dənə qurğuşun onun bədəninnən tökülürdü. Elə oluf Kəlbəcərdə on səkgiz gün hakimiyyəti devirif, bütün bangı, kalxozu dağıdıf paylıyıf camahata. 1933-cü ilə qədər yaşıyıf.

III mətn

O vaxdı iki nəfər örgənir ki, Ağdərə tərəfdən Kürdoğlu Məhəmməd gələjəh. Gəlif giriflər körpünün altına ki, gələndə atalar. Kürdoğlu Məhəmməd gələndə bunnarı nətər əsməcə tutursa, silah yaddarınnan çıxır. Ona güllə atmağa cəsarətləri çatmır.

IV mətn

Laçının Zağaltı kəndində Kürdoğlu Məhəmməd oluf. Kəlbəcərnən Laçının qonşu ərazilərinə altı ay hökumət adamını buraxmıyıf. Bunun ölümü necə olufdu? Kürdoğlu Məhəmməd getdiyi yerdə havayı bir güllə bunun boynunu yalıyıf keçir. Deyir, uşaxlar, bu mənim əcəlimdi. Deyillər, Məhəmməd, sənə neyniyə bilər bu güllə? Deyir, yox, mən bir belə vuruşmalardan çıxmışam mənə heş nə olmuyuf, bir havayı güllə gəlif məni tapdısa, bu mənim əcəlimdi. Doğurdan da, onnan ölür. Yara hovluyur çirk eliyir, onnan ölür. Bunun çox etibar elədiyi əmisi oğlu olur. Mən o kəndi gördüm. Kəndin qabağınnan çay keçirdi, çayın o tayında talalar vardı, bunnarın orda əkin yerrəri olur. Bunun əmisi oğlu bunun qəbrin qazır, orda basdırır. Qəbrin üsdünü şumluyur taxıl əkir. Çuğulçular bolşeviklərə xəbər verir, gəlif bunun meyidini qazıf çıxarıllar. Onu Mehdi dayı da görmüşdü. Deyir, meyit nətər vardı elə heylə idi, təkcə bığının bir tərəfi çürüyüf düşmüşdü.

V mətn

İmamqulu adında bir adam olufdu, ona xəyanət eləmək isdiyif. Qaçaxlarda belə adət var. Növbəynən gedif ayləsiynən görüşür, paltarın dəyişir, dincəlir. İmamqulu da Kürdoğlu Məhəmmətdən icazə alıf gəlif öz ayləsiynən görüşəndə NKVD onnarın kəndinnən oluf, bunu dilə tutur, şirnikdirir. Deyir, bəs Kürdoğlu Məhəmmədi öldür gəl, səni üzə çıxardajam. Bir belə külfətin var, sənin hökumətnən nə ədavətin var? Başdan çıxarır da bunu.

Nəysə, bu qayıdanda Məhəmməd xəbər alır ki, nətər getdin, nətər gəldin? Dincələ bildinmi? Kürdoğlu bunun üzünə baxan kimi bilir ki, bunun fikri dəyişib. Gecə yatanda deyillər ki, kim keşikdə qalacaxdı? Məhəmməd deyir İmamqulu yatıb dincəlib, neçə gündü evdədi. Siz yatın, bu axşam İmamqulu olacax keşikdə. İmamqulu da deyir ki, sən öl, Allah elə mənimkini verif. Yeyillər, içillər, hərə öz yapıncısına bürünüb yatır. Məhəmməd də getdi bir ağacın dibində yapıncıya büründü yatdı. İmamqulu fırranır bir o tərəfə, bir bu tərəfə. Xain xoflu olar. Gejədən xeyli keşmiş beşatılanı çəkir güllənin beşini də boşaldır bunu kəlləsinə. Demə, Məhəmməd də kötüyü büküf qoyub yapıncısına, özü kənarda gizlənmişmiş. Bu yapıncını gülləliyəndə yannan çıxıb deyir, İmamqulu, heylə atmazdar ey, belə atallar. Bir gülləynən vuruf öldürür.
VI mətn

Kürdoğlu Məhəmmədin anası Kolanı oluf, amma atası Kəlbəcərin Qaraçannısınnan oluf. Qaraçannı kəndi bizdən getmədir. Bizim qohum-öyladımız o kəntdə idi. Çələkdarlılar itdərini öldürüllər. Bunun üsdündə qardaşı bir adam vurur. Bunun qardaşı Yunusu vurullar. Onun qaçaqlığı bunnan başdıyır. Çələkdarda Otaxkənd deyillər, onu yernən yeksan eliyir.

Bizim rayonda Daşdılı Xasay olur. Çox ciddi gəzillər ki, Kürdoğlunu tutub öldürəllər. Bu da tükünə ilişmirmiş. Kəlbəcərin bangını işğal eliyir, bangı iki ay qaçaqların hesabına işdədir. Daşdılı Xasay gəlib çıxır Ağcaqıza ki, Qaraçannılar orda dağda yaylaxdadı. Məhəmməd də atın hörükləmişdi. Görür atriyard kom töküldü. Bunnar gələndə atriyadı aparıllar Məmiş uşağına, əmimin qayınnarı evinə. Məhəmməd də gəlir. Rəhmətlik Xasay kişi tanıyır bunu, amma biruzə vermir. Deyir, Məhəmməd gəlsin, işimiz var. Məhəmməd də özünü biruzə vermiyif. Qoyunnar kəsilir, qollar doğranır, kabab, qızartma, yemək-işmək. Arada bir deyirmiş ki, niyə Məhəməd gəlmədi, biznən görüşmədi? Deyirlərmiş, gələjək, narahat olma, xəbər göndərmişik. Surfa yığışannan sora deyir, başınıza dönüm, Məhəmməd mənəm. Nə dərdiniz var maa deyin. Xasay tanımışmış. Deyillər ki, Abdullayev məsləhət bilir ki, sən çıx üzə, sənə təminat veririk. Deyir, yox, hələ mən qardaşımın ala itinin qanını almamışam. Onnan sora olar ordan çıxır gedir.

Aradan bir az keçənnən sora milisyalar gəlif Kürdoğlunun arvadını Umutdudan aparıllar Bərdəyə. Oğlu Əfqan da arvadın qujağında imiş. Məhəmmədə deyillər ki, həyat yoldaşını apardılar milisyaya. O da atın minir gəlir, atın bağlıyır milisyanın qabağına, girir içəri. Girir ki, arvadı bir isdolda oturuf, əmcəyini çıxarıf verib uşağın ağzına, yaylığın da atıb üsdünə ki, döşü görünməsin. Salam-zad vermir. Arvadına deyir ki, az, mən kiməm? Deyir, ay qardaş, mən nə bilim sən kimsən. Deyir, bax gör mən kiməm, məni tanımırsan? Deyir, tanımıram. – “Aaz, əməlli bax”. “Tanımıram” – deyəndə onatılanı çıxardır deyir, o qujağındakının ölmüşünə, səni bu saat burda vurajam. De görək mən kiməm? Deyir, Allah evini yıxsın, Kürdoğlu Məhəmmədsən. Belə deyəndə milisə deyir ki, arvadı hardan götürmüsüz apararsız oraya. Sizi də izdiyəjəm. Qaçax mənəm, arvad yox. Milisi qoşublar. Arvad özü nağıl eliyirdi ki, tez-tez milis maa deyirdi, bajı, görən məni atmıyajax? Deyirdim ki, qorxma ey, qorxma, atmaz. Aparır qoyur Umutduya, qayıdır gəlir.

129. QAÇAQ FƏTULLA
I mətn

Bizim o zonada dörd kənd – Şeylanlı, Ağbulax, Qatos, Qərəkeş xəbər göndərir ki, Sultan bəy keçməsin bu tayə. Onda Sultan bəy özü gəlmirmiş, onun bir dənə qaçax dosdu varmış, Qaçax Fətullanı göndərirmiş ki, get ab-havanı örgən. Daa özü gəlmirmiş. Deyiflər gəlsə, ölüm olmalıdı. Qarakeşdə Şirin kişi oluf. Sultan bəy deyir ki, gərək Şirini əli-qolu bağlı gətirəsən mənim hüzuruma. Şirinin də Sarı Namaz addı yaxşı dosdu olur. Şirin Qulalıya bunun evinə qonax gedəndə Qaçax Fətulla bunu güdürmüş. Bir də onda ayılır ki, Qaçax Fətullanın dəsdəsi fermanı alıf mühasirəyə, Şirini aparməlidi. Sarı Namaz özü evdə yox imiş. Bunun da dünyagörmüş bir arvadı var imiş. Çox dilavar arvad imiş, işi başa düşür. Qaçax Fətulla gəlir. Deyir:

– Baa, xoş-beş, həmişə sən gələsən, mənim qardaşım gəlifdi. Sən gələsən, burda çay işmiyif gedəsən, Fətulla, heylə şey ola?

Qaçax Fətullanı dilə tutur, gətirir evdə otuzdurur. Samavarı qəliyir, çobannara deyir, bir erkək kəsin. Olar ki, burdan əliboş gedə? Bu oturur, beşatılan dizinin altında, Şirin də yanında. Erkəyi soyan çobana deyir, əlini yavaş-yavaş apar. Çobanın birinə, deyir, arvad paltarı geyindirir ki, sənəyi götür, mühasirədən keç, filan atı minif Qərəkeşə hay vur, gəlsinnər. Burda buları yemək adıynan ləngidir. Qaçax Fətulla o vaxdı ayılır ki, uje bunu dəsdəli-zaddı mühasirəyə alıflar. Elə məcəl tapmır ki, özünü bir yana ata. Tüfəyi götürür hasar varmış, özün atanda ora Qərəkeşdi Qocaynan Fərhad elə hasarın dalında diriyir beşatılanı Fətullanın kürəyinə, deyir, tərpənmə. Qəşəh burda tərksilah eliyillər. Qaçax Fətullanı bağlıyıllar atın üsdünə əyəğlərin də, qolların da, gətirillər Qərəkeşə. Kəndə girməmiş Şirin kişi deyir:

• 
  Fətulla, sən də qoçax adamsan, mən ar eliyirəm səni belə camahatın içinə aparıram. Səni açıf buraxıram, iyid adamsan. Get, ama bir də gəlmə.
  

Daa o gedən Qaçax Fətulla bir də çayın bu tərəfinə gəlmir.