AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr IV kitab

III mətn

Bizim kənd dağlıq zonadı, gözəl təbiyəti var. Bizdən aşağıda Bərgüşad çayının qırağında çəltik əkirdilər. Bizim camahat ulağnan odun aparıf dəyişərmiş çəltiyə, gətirərmiş. Abdulla rəhmətdih bir neçə tay-tuşuynan gedir. Dundarrının bir qırağı çaylaxdı, sel gələndə orda su olur. Gedif görüllər ki, orda meydan quruluf, bir erməni pəhlivanı burda meydan göstərir. Kəndir asıb hopbulur göyə, düşür yerə. Dondarrı camahatı da o qədər ləkdə-zadda işdiyif ki, kişiləri zəyifdi. Bunnan istifadə eliyib erməni deyir, ya mana ənam verin, ya qənim verin. Bular da əziyyət çəkmiş adamlar, qənimi hardan çıxartsın bunun qabağına. Erməni də nərin biri imiş. Abdulla kişi yanındakına deyir ki, vallah, isdiyirəm gedəm bunun qabağına, bunnan güləşəm. Yoldaşı deyir ki, onun fəndi-feili var, səni öldürəcək, getmə. Deyir, vallah, gözüm yeyir, gedəjəm. Gedir, deyir, qoltuğuna alıb nətər sıxırsa, erməni boğulur. Əlini yerə döyür ki, mən təsliməm. İndi yığdığı nə qədər ənam varsa, verir bulara. Bular öz aralarında bölüşdürür bunu, erməni də qarğış eliyə-eliyə çıxır gedir. Heylə güjdü kişi idi.

87. FƏRCAN KƏNDİ
Dedilər, guya üç qardaş gəlib, məskunnaşanda ayrı-ayrı məskunnaşıflar. Biri Atqıza düşüb, kalafasının yeri də qalmışdı. Həmin qardaşlardan törəyənnərə hətəmli, ağcaöyül nəsli, çuxur məhlə deyillər. Biri bizim kəntdə yurd salıb, biri də bizdən Mehriliyə tərəf Yetər yurduna düşüb. Sora deyiblər, niyə üç qardaş ayrı-ayrı olurux, bir-birimizdən xəbərsizik. Gəlin yığışax bir yerə. Heylə oluf, o iki qardaş da gəlib bizim kəndə, burda kök salıflar.
88. XƏLƏCLİLƏR HAQQINDA
I mətn

Bizim kəntdən iyirmi yeddi nəfər Sovet hökuməti qurulanda qaçıb İrana. Mənim babamın dediyinə görə, onlar musavata üzv oluflar. Sovet hökuməti isdiyif ki, buları öldürsün, bular gecəynən qaçırlar. Bulardan biri Mir Mehdi ağa Türkiyəyə gedir. Vanda məhkəmədə iş icraçısı işdiyir.

Xələcdən Yevlağın Malbinəsinə, Ağdama, Qazaxıstana sürgün olunanlar olub. Seyid Həmid, Seyid Asya, Seyid Şəfiqə, Seyid Şüşə sürgün olunuf. Bunnarın ərləri müsavata üzv olduğuna görə, sovet hökuməti gələndə qaçdılar, yoldaşları qaldı. Buları da sürgün elədilər. Maraqlı bir əhvalat danışım. Deyirdilər ki, Seyid Şəfiqə sürgün olunuf Qazaxıstana. Ancaq öyrəndim ki, Qazaxıstana getmiyib. Buları faytona mindirib aparıllar Gəncə şəhərinə. Gəncə şəhərində bir neçə gün qalırlar. Bizim kəntdə də Məşədi Qara ağa oluf. Məşədi Qara ağa da çəliynən gəzirdi, yaşdı adamdı, bunu da sürgün eliyirlər. Şəfiqə də bunların içinin ən balacasıdı. Bu da nəvəsidi bunun. Camahatı mindirəndə vaqonlara bunu alıb qucağına saxlamışdı. Hamının adını oxuyurlar, Məşədi Qara ağaynan Şəfiqənin adını oxumurlar. Vaqon çıxır gedir, Məşədi Qara ağa qalır. Orda şükür eliyir ki, bu uşağı saxlıyaram, böyüdərəm, olar gedər-gəlməzə gedir. Beləliknən, onu götürür gəlir kəndə.
II mətn

Bizim kəntdə güjdü atıcılar olub. Elə adamlar oluf ki, sapdan asılmış spişkanı vururdular. Ona görə ermənilər bizim kəndə girmiyiflər. Bir hissəsi Qarıqışlaq istiqamətindən, bir hissəsi də Taroğlu istiqamətindən gəlib, bizim kənd qalıb ortada. Cibikliyə də girmiyiflər. Amma Çardaxlı, Taroğlu, Qarıqışlax istiqamətindəki kənddərin hamısını yandırıflar. Bizim kəndin adamları məcbur oluf çıxıflar. Arvad-uşağı çıxardıf gətirillər Cəbrayılın Qumlaq kəndinə, kişilər qalıf döyüşüflər. Əyin kəndində səngər dağı var, orda Xələc, Taroğlu, Əyin səngəri var, camahat qalıb orda döyüşüflər. Bir neçə gün vuruşuflar, ətraf kəndlər alınıf, bizimkilər də məcbur oluf çıxıflar. Onda bizim kəntdən iki nəfər cavan oğlan ölüb. Camahat çıxan vaxdı Sonanın suatı deyilən bir yerdə qız uşağı qalmışmış. Gəlif görüllər ki, bu qızın qarnını yarıflar, atıflar suyun içərisinə. Hardasa beş-altı yaşı olardı. Onu da aparıb dəfn eliyiflər.

89. ƏSLİ-KƏRƏM BULAĞI
Gəncə xanı Ziyadxanın Qara Məlik adında bir xəzinədarı vardı. O, bizim kəntdə olurdu, ətraf kəntdərdən vergi yığırdı. Qara Məliyin orda tağbəndləri vardı. Kəndin arxa tərəfində Güm-güm bulağı var. Əsli o bulağa suya getmişmiş. Kərəm də Gəncədən bir dəstə atdıynan ova çıxır. Gəlif çıxır bizim kəndə. Orda Güm-gümdə həmən Qara Məliyin qızı Əslini görüf ona aşiq olur. Gedif atasına deyif ki, onu al mana. Qara Məlik qızı vermir, gejəynən köçüf gedir. Kərəm də düşür bunun dalına, Ərzurumda düşür qara, orda ölür. Əsliynən Kərəm orda görüşdüyü üçün həmin bulağa Əsli-Kərəm bulağı deyillər.
90. SOLTANBUD
Güləbirt kəndində bir dənə kümbəz var. O kümbəzin adı Soltanı-bud kümbəzidi. Aşıx Sarının qəbri də həmən kümbəzin dibindədi. Soltanı-bud Güləbirtdi olub. Məzməzəhdən Qazıdərəsinə qədər nə qədər mülk varsa hamısı Soltanın olub. Bağırbəyli adamları deyiflər ya bunu öldürək torpağını parçalıyax, ya da torpağınnan bir hissəsini versin. Soltanı-bud da çox iti adam oluf. Deyif, siz maa sataşmıyın, bir metr yox, bir qarış da torpax verən deyiləm. Əgər sizin ağsakqalınız dosduxnan gəlif desəydi burdan bir belə torpax kəs ver maa, o ayrı şeydi. Amma tüfəng güjünə qalsa, alammazsız. İndi bu öz dəsdəsiynən, olar da öz dəsdəsiynən atışıllar. Axır ki, bir güllə gəlir Soltanın budunu deşir o tərəfdən çıxır. Sora ordan çürüyür düşür, adını qoyullar Soltanı-bud. Yəni tək buddu Soltan.
91. BƏYİN ZAĞASI
Sultan bəy qaçax olan vaxdı yaralanmışdı. Ağdamın Geşdazı kəndinnən bir həkimi aparıf yarasını sarıtdırmışdar. Dağın arasında mağaradı. Bir gecə yatır yuxu görür. Görür kü, dağ uçur. Çölə çıxır. Çölə çıxan kimi böyük bir sal qaya guppultuynan gəlif düşür yerə. Demək, bəy orda qalmış olsaydı məhv olardı.
92. LAÇIN ADININ MƏNŞƏYİ
Burda mərkəzi komitə hələ təzə təşkil olunurmuş. Hüsü Hacıyev getmişmiş rayonu təşkil etməyə. Biri deyif, Abdallar kəndinin adını qoyax Laçına. Laçın dağın döşündədi, rahat yerdə döyül. Rayon mərkəzi üçün oranın seçilməsinin səbəbi var. Gorus-Şuşa fayton yolu varmış. Avdallar kəndinnən bir az aralı orda yolun qırağında bir poçt tikiflər Nikalay devrində. At arabası Gorusdan poçtu gətirirmiş orda gejəliyirmiş. Həmçinin də Şuşadan gələn orda gejəliyirmiş. Hüsü Hacıyev gəlir ora rayonun təqdimatına. Rayonun adı üçün hərə bir təklif verib. Axırda belə baxıf deyif, bu dağın adı nədi. Deyiflər, bu Laçın dağıdı. Orda da laçın quşunun yuvası varmış. Deyif, elə bu şəhərin adı olsun Laçın.
93. TEMİRUÇAN DƏRƏ¹⁴
Üç nəfər – Səlim, Bəşir, bir də Temir gediflər ova. Yazbaşı imiş, gedillər kəklik ovuna. Kəklik də sərt yerdə olan quşdu. Qar yığnağı olur. Kəkliyin də xüsusi bir pərdəsi olur, onuynan ovluyullar. O pərdə müxtəlif rəngli parçadan düzəldilir, quş onu görəndə başın qaldırır. Kəklik özün göstərəndə ovçu onun yerin bəlirliyir onu atır. Bu götürür pərdəni ki, gedə kəkliklərin üsdünə. Qar nətər ordan uçursa, dərənin dibində qarın altında qalır. Qırx dokquz gün qalır qarın altında. Qırx dokquz gündən sora qarmağın biri ilişir civinə, onu çıxardıllar. O dağın adı Temiruçan dərə qalır.
94. KƏRİMUÇAN DƏRƏ¹⁵
Kərim nökərlərin yanında heyvan saxladırmış. Bir heyvanı kəsir, bir dənə böyrəyi götürür əysiyə bükür ki, oğlu Nəsibə aparacax. Gəlir ordan keçəndə qar bunu uçurur, aparır salır aşağı. Yanında bir yoldaşı varmış. Yoldaşına deyir ki, ürəyim su isdiyir. Bunun beli sınmışmış. Bu gedir çaya. Çay da çox uzağmış. Bir heylax su götürür, ətəyindəmi, paltarındamı gətirir. Suyu içən kimi canın tapşırır orda. Oranın da adı qalır Kərimuçan dərə.
95. SINIQ KÖRPܹ⁶
Rəhmətdik Hakverdi deyirdi ki, onun tikilməsi yadıma gəlir. Sürülər arannan gələndə çay daşırmış, camahata çox tələfat verirmiş. Bir hacı xeyriyəçilik eliyir onu tikir ki, el bunun üsdüynən keçə. El gələn vaxdı hər sürü bir qoyun verirmiş ki, buranın fəhləsi qoy işdəsin, kəsib yesinnər. Özü də həmin adam o qədər xəsis imiş ki, yumurtanı alanda bir üsgüyü varmış ordan keçirirmiş, ordan keçən yumurtaya pul vermirmiş. Deyillər, filankəs körpü tikir. Deyillər, o xəsisin biridi, o körpü tikdirəndimi? Bunun gətirdiyi fəhlələr işdəmək istəmirmiş ki, bu bizim hakqımızı kəsəcək. Bu baxır ki, fəhlələr işdəmiyəcək. Götürür üç-dörd dənə onnuğu atır çayın o tayına, üş-dördünü də bu tayına, deyir bünövrəni qoydum, kim tapır özünə götürsün. Çəkin, pulunuzu verəjəm. Nəhayət, körpünü çəkillər, körpü başa gəlir.
96. FİRƏNG YOLU
Bizdə taxta zavodu vardı. Firəng yolu ordan başdıyır gəlif Xəzər dənizinə çıxırdı. Taxta zavodu çayqırağı irahat bir yerdə idi. Meşədən qırmızı palıdları kəsib orda doğruyub ata, qatıra yüklüyüb aparırdılar Xəzər dənizinə. Xəzər dənizindən gəmilərə yüklüyürdülər, aparırdılar Fransaya. Ona görə ona köhnə kişilər Firəng yolu deyirdilər. Meşənin içi ilə iri yol gedirdi, taxtaları arabalara yüklüyüb həmin yolla aparırmışdar taxta zavoduna, orda emal olunurmuş. Ordan da yüklüyüb aparırmışdar Xəzər dənizinə. O yol Qədimi meşəsindən keçirdi (Laçın rayonunun Qorçu kəndinin qabağı – top.). O palıdların içi qıprıqmız idi, naxışı özünnən idi. Qorçu kəndinin qabağınnan başdıyır, enirdi Əriklinin altına – Taxta zavoduna. Taxta zavodunnan Həkəri çayının qırağı ilə Qubatdıya, Cəbrayıla, ordan da Araz qırağı gəlif çıxırdı Xəzər dənizinə.
97. ÇOBAN DAŞI
Bizim yuxarı Cijimli kəndində Çoban daşı varıdı. Çoban daşı da Künbəzdən bir əz bəridə idi. Deyilənə görə, bir çoban orda qoyun otarırmış. Baxıf görür ki, düşmən gəlir. İstəmir də düşmən onu haxlasın, sürünü aparsın. Üzünü Allaha tutuf deyif ki, ay Allah, məni bu sürümnən daşa döndər. Qurban olduğum da bəndəsinin səsini eşidif onnarı daşa döndərir.
98. DÜLDÜL HOPPULAN YER
Bizim kəntdə iki dağ var, dağın arasınnan su axır. Demək dağlar ikisi də daşdı. Ora Düldül hopbulan deyillər. Yezidnən qurban olduğum imamlardan hansısa gedir çıxır o Düldül hopbulana. Orda bax bu qəlbiliyində, boyu da belə bir daş var. Orda iki xəncərin yeri var. Biri işdiyif daşın ortasınacan, biri hardasa on santı gedif. Deyillər, daşın ortasına gedən qılınc imamın qılıncıdı, amma üsdə qalan yezidin qılıncıdı. Düldül də imamlarımızın atıdı. Ordan Düldül sıçrıyıf, yezid sıçrıya bilmiyif.
99. ƏRİMGƏLDİ
Şuşaya çıxan yolda Ərimgəldi deyilən yer var. Bəylər Əsgəran tərəfə ticarətə-zada gedərdilər. O vaxdı bəylərin faytonnarının rəngi varmış. Onda xanımlar Ərimgəldi deyilən yerdə oturuf ərinin faytonunu gözdüyürmüş. Fayton görünəndə deyirmiş, ərim gəldi, mən getdim. O yerin adı ordan qalıb.
100. HƏZRƏT ƏLİ ADDIYAN DƏRƏ
Bizim rayonda bir Muradxanlı kəndi var. Deyir, Həzrət Əli gəlif çıxır Muradxanlı kəndinə. Bu kəndin ərazisində bir dərin dərə var. Adına Qalalı dərəsi deyirlər. Dərənin bu tərəfinnən o tərəfinə keçməh olmur, hər tərəfi qayalıxdı. Deyillər ki, bu dərəni Həzrət Əli gəlif atıynan addıyır. Ona görə də həmişə deyirdilər ki, qayanın üstündəki at rəddi Həzrət Əlinin atının rəddidi. Həmən yer hamıya qeyri-adi bir yer kimi görsənirdi. Atın ayağın bir rəddi qayanın bu tərəfində, o biri rəddi o tərəfindədi.
101. QIZIL QAYA
Bizim qonşu kəntdə – Çardaxlıda bir qəyə vardı, bına Qızıl qəyə deyirdilər. Qəyədə arılar işdiyirmiş. Orda çoxlu bal varıymış. Ancaq qəyiyə gedən yolu tapa bilmirdilər ki, gedib arının yerini görsünnər. Bal çox olduğuna görə ora Qızıl qəyə deyirdilər, amma gedif balı gətirə bilmirdilər. Həm də qəyə uzaxdan parıldıyırdı qızıl kimi. Parıldıyan balıydı da.
102. BEŞDƏLİ KƏNDİ
Bizim kəndin adı əvvəllər Əsgülüm olub. Qəşəh güllü-çiçəhli kənd oluf. Sora kəntdə beş dənə qardaş varıymış, çox qəhrəman, iyid oğlannarmış. Bı qardaşdara mərtdiyinə görə dəli deyirmişdər. Ona göra da kəndin adını Əsgülüm yox, Beşdəli addandırıflar. Həmən qardaşdar kasıflara kömək eliyirmişdər.

103. KORLAR KƏNDİ
Həmzəli kəndində Sınıx körpü var. Həmzəlilərə həm də Korrar deyirdilər. Korrar deyilməsinin səbəbi vardı. Həmzəli kəndindəki Sınıx körpünü kişi libası geymiş bir qadın tikdirib. Bu qadını heş kəs tanımayıb. Körpü tikilib qutarıb, tamam başa çatannan sora qonaxlıx təşkil eliyib. Həmin qonaxlıxda deyib ki, mən kadınam, kişi paltarı geyinmişəm. Körpü tikilib qutarıb, amma siz mənim kadın olduğumu bilməmisiz. Bu gündən sizin adınızı qoyuram Korrar.
104. LALƏZAR KÖRPÜSÜ
Laləzar körpüsü Bərgüşad çayının Əliquluuşağı sahəsində tikilmiş yeganə körpü idi. Körpü iki aşırımlı, iki gözdən ibarət idi. Körpü Əliquluuşağı kəndi ilə Gürcülü kəndini birləşdirirdi.

Körpünü bizimlə həmsərhəd olan Xınzirək sakini milliyyətcə erməni Laləzar özünün maliyyəsi hesabına tikdirmişdi.

Deyilənə görə, Laləzar ticarətlə məşğul olarmış. Başqa rayon və ölkələrdən mallar gətirib öz yerlərində satarmış.

Bir gün yenə Laləzar mal gətirmək üçün gedirmiş, qarşısına qoyun otaran bir adam çıxır. Çobanın əlində səliqə ilə düzəldilmiş bir daş olduğunu görür və soruşur ki, bu nə daşdır. Çoban cavabında deyir ki, xoşum gəlir, üzərində naxışlar var, evə aparacağam. Laləzar alıb daşa baxır, görür ki, daşın üzərindəki naxış deyil, yazıdır və bu sözlər yazılıb: “Bu daşın altında üç küpə qızıl var, kim tapsa əbədi qalan suvab bir iş görsün”. Laləzar daşı çobana qaytarıb deyir:

– Bu daş müsəlmanların ibadətgah yerindən götürülüb, apar haradan götürmüsənsə həmin yerə də qoy. Yoxsa xeyir görməzsən, həmin ibadətgah sənə qənim olar.

Çoban qorxusundan daşı aparıb götürdüyü yerə qoyur. Laləzar həmin yeri yadında saxlayır, çobandan ayrılıb bir qədər gedir, sonra isə geri qayıdır və axşamı gözləyir. Axşam qaranlıqda həmin yerdə axtarışa başlayır, qızılları tapıb küpə qarışıq torpaqdan çıxarır. Əziyyətsiz qazandığı bu pulları Xınzirəyə gətirir. Bir müddətdən sonra daşın üzərində yazılan cümləyə əməl etmək fikrinə düşür. Çox fikirləşdikdən sonra Bərgüşad çayının üzərində körpünü salmaq qərarına gəlir. O zamanlar erməni kəndinin adamları da Süsən meşəsindən odun aparırdılar və həmin çayın üstündən keçməli olurdular.

Laləzar fikirləşmədən işə başlayır. Körpünü salmaq üçün güclü mütəxəssis lazım idi. Laləzar kənardan həmin mütəxəssisi tapıb körpü salınan yerə gətirir. Həmin mühəndis körpü salınan yeri müəyyənləşdirir. Dayağın biri Bərgüşad çayının tən ortasında olmalı idi. Bərgüşad çayının sol sahilində 50-60 ton ağırlığında bir ağ daş varmış. Erməni üzünü mühəndisə tutub deyir:

– Nə istəyirsən sənə verirəm, elə et ki, bu qaya Bərgüşad çayının düz ortasına düşsün.

Mühəndis çox fikirləşib götür-qoy etdikdən sonra işə başlayır. Deyilənə görə, mühəndis partlayıcı vasitəni daşın ətrafına elə düzür ki, daş istənilən yerə düşür. Deyilənə görə, Laləzar erməni qol götürüb oynayır və mühəndisə də istədiyi qədər pul verir.

Körpünün dayaqlarından biri hazır idi və Bərgüşadın sağında, solunda salınacaq dayaqlar qalırdı. Laləzar dayaqların yerini göstərib bünövrənin qazılmasını tapşırır. Kənd ağsaqqalları söhbət edirlər ki, bünövrəni fəhlələr qazıb qurtarırlar. Lakin quyulara sızan suyu quruda bilmirmişlər. Erməniyə deyirlər ki, burada körpü salmaq olmaz. Laləzar onlara baxıb qızıl kisəsinin birini sağ gözün bünövrəsinə, birini də sol gözün bünövrəsinə atıb deyir:

– Bunlar suyu qurudarmı?

Bundan sonra bünövrənin suyunu gecə ilə qurudub tez də bünövrəni doldururlar. Beləliklə körpünün dayaqları hazır olur və tikintiyə başlamaq olar. Deyilənə görə, usta və fəhlələrin yeməyini Laləzar yaxın kəndlərdən alırmış. Amma yumurtanın balacasını götürmürmüş. Kəndin dünyagörmüş kişiləri deyirlər ki, bir adam qucağına bir daş alıb gətirirdisə, erməni o daşın pulunu çıxardıb verərmiş və o adama deyərmiş savabıma şərik olma.

Körpünün bünövrəsinin qoyulduğu və tikildiyi tarix məlum deyil. Deyilənə görə, XIX əsrin əvəllərində tikilib. Həmin vaxtdan da körpüyə Laləzar körpüsü adı verilib.

1870-ci ilə yaxın bir vaxtda körpünün Bərgüşad çayının sol tərəfindəki aşırımı uçub yararsız hala düşüb. O illər artıq Laləzar həyatda yox idi. İşlərini oğlu Xoca Simon davam etdirirdi. Atanın bütün varidatı da oğlu Simona qalmışdı. Körpünü uçması Simonu dilxor eləmişdi. Xoca Simon atasının yadigarı olan körpünün uçmuş hissəsini yenidən düzəltmək istəyir. Bunun üçün hazırlıq görməyə başlayır. 1870-ci ildə uçmuş körpünün bərpası qurtarır. Bərpa edilmiş körpünün görünüşü əvvəlkindən fərqlənir. Körpünün sol hissəsinin sağ tərəfinə görə təzə inşa olunduğu kənardan aydın görünür.

Xoca Simon körpünün uçmuş hissəsini düzəldib qurtarandan sonra deyir: “Kaş o biri aşırım da uçaydı, onu da düzəldib rahat olaydım”.

Erməni körpünün həmin hissəsinin uçacağını nəzərə alıb banka əlli min qızıl pul qoyur və övladlarına tapşırır ki, körpü nə vaxt uçsa yenidən tikdirərsiz. Xocanın nəvələri Sovet dövründə pulu almaq üçün çox səy göstərsələr də, buna nail ola bilmədilər.

105. SƏBƏTKEÇMƏZ
Hər iki tərəfi sıldırım yamacdı, ortada dar yol var. Bir nəfər gilas dolu səbətləri öküzə yüklüyüf aparırmış satmağa. Öküz toxunufdu yamaca. Öküz aşıf yamacdan düşüf, gilas da əzilifdi. O vaxdan oranın adı qalıfdı Səbət keşməz. Səbət yüklü öküz ordan keşmiydi.
106. GAVIRLI DƏRƏSİ
Gavırrı böyüh bir dərədi, üst tərəfi də böyüh bir meşədi. Kənarlarda çoxlu bulax varıydı. O Gavırrıda Seyfəli addı bir adam yaşıyırmış. Bunun bir erməni nökəri varıymış. Erməni də bijdi dənə, cannan-başnan buna qullux eliyir. Vaxtnanmış dana. Vaxtı qutaranda Seyfəli ona deyir ki, mənnən nə isdiyirsən? Erməni deyir ki, mana icazə ver, sənin torpağında yaşıyım. İcazə ver, haqqım elə o olsun. Ayləmi gətirim burda yaşıyım. Deyir, hə, nolar, get gəti. Gedir ayləsini gətirir, başdıyır burda yaşamağa.

Yavaş-yavaş gedir ətrafdakı ermənilərlə tanış olur. Gejənin birində ermənilər gəlif Seyfalının külfətinin hamısını qırıllar. Özdəri başdıyır orda yaşamağa. Deyirlər ki, elə ona görə də oranın adı Gavırrı qalır. Bax da, qızım, ermənilər gavırrıxlarını hər yerdə göstərirdi.

107. ŞAHTAXTI
Bərgüşadın Darlar deyən hissəsinin sol tərəfində bir dağ var. Üstü yastıdı, düzənnih formasındadı. Yaşdı adamlardan eşitdiyimizə görə, o vaxtlar şahlar, xanlarmı gəlif orda divan qurarmışlar. Hakqa, ədalətə, yəni məsələlərə baxırmışlar. Yəni taxta çıxıf şikayətlərə baxarmış. Kim cəzalandırılırsa, boynu vurulursa, elə orda da basdırılırmış. Elə o vaxtdan da oranın adı Şah taxtı qalıf.
108. NƏZİR BULAĞI
Aslan bəy bizim kəntdən kənarda heyvan saxlıyırmış. Orda bir bulax var imiş. O gedif ordan suyu çəkdirif üsdündə tağbənd düzəltmişdi, çömçə qoymuşdu, su ora gəlirmiş. Bir müddət gələnnən sora o bulax quruyur. Quruyanda Aslan bəy bir at nəzir deyir ki, su gəlsin. Bir müddət keçənnən sora su həmin yolnan gəlmir, başqa yerdən çıxır. Çıxanda gətirir bir at verir seyidə, bulağın da adını qoyur Nəzir bulağı.
TARİXİ ŞƏXSİYYƏTLƏR, QAÇAQLAR, TANINMIŞ İNSANLAR VƏ PƏHLƏVANLAR HAQQINDA RƏVAYƏTLƏR
109. EYMƏNMƏ KÖNLÜM, EYMƏNMƏ
Şah Abbas bir dəfə gəzməyə çıxanda görür ki, bir nəfər tualeti təmizdiyir. Öz-özünə deyir ki, eymənmə könlüm, eymənmə. Bunnan da betər günə düşərsən. Şah Abbas öz-özünə fikirrəşir, deyir, görəm həyatda bunnan da çirkin iş var? Çirkin iş budu, bunu da bu görür, da nə deyir ki, eymənmə könlüm, eymənmə, bunnan da betər günə düşərsən. Bu söz şahın ürəyində qalır. Gedir, axşam libasın dəyişir. Deyir, gedin filan adamı çağırtdırın gətirin. Həmin adamı çağırtdırır gətirir. Deyir, mən şəhəri gəzməyə çıxmışdım. Sən belə bir söz danışdın. Bu sözün açıqlamasın maa de görüm. Kişi durur belə baxır, baxır. Deyir, şah sağ olsun, orda mən nə eyib iş görürdüm kü? Təmizdiyirdim, zəhməthaqımı alırdım, gedirdim uşaxlarımnan halallıx alıb halal çörəyimi yeyirdim. Pis iş odu ki, mən kiməsə əl açam, deyəm maa bir maat ver. Onnan həyatda pis şey yoxdu. Mən kiməsə əl açıf pul qazanıf uşax saxlamıram. Öz halal zəhmətimdi. Tualeti təmizdiyif gedirəm uşağımı dolandırıram. Şah Abbas belə baxıf, baxıf, deyif, hə, doğurdan da, sən düz deyirsən. Ən hikmətli söz budu ki, sən öz zəhmətinnən öz ayləni saxlıyırsan.

Atam bunu tez-tez misal çəkirdi.

110. ŞAH ABBASIN QATIRI
Şah oğlu Şah Abbasın bir dənə qatırı varmış. Bu qatırı hansı nalbəndin yanına aparırsa, ayağına nal vura bilmir. Axırda bir nalbənd gəlir. Deyir, mən bunu nallıyaram. Şah Abbas deyir, şərtimiz şərtdi. Nallıya bildin sənə bir belə məvacib verəjəm, yox, nallıya bilmədin sənin boynun vurulajax. Deyir, mənim gözüm üsdə. Qatırı çəkir aparır, salır pəyəyə bir eşşəyin yanına. Çəkişnən bunu möhkəm-möhkəm döyür. Deyir, ay kopoğlunun qatırı, atan o ulaxdı, anan da maydandı. Nəyə görə sən qoymursan nallamağa? Qatırı nallıyır, götürür gəlir. Şah Abbas deyir neynədin ki, bunu belə nalladın? Deyir, onun sirri var. Deyir, nədi? Söhbət elədiyim kimi deyir. Onnan sorasına həmin nalbəndə məvacib verir.
111. MƏNİM ATIM ANA-BALADI
Şah Abbas bir gün vəzirinə deyir ki, ey vəzir, denən atdarı hazırrasınnar, dərviş libasında çıxax gəzək. Gəlillər bir çaya çatıllar. Çaydan keşmək isdiyillər, atdar keşmir. İsdiyillər qayıdalar, görüllər bir atdı gəlir arabaynan. Deyir, yəqin bu çaydan keçəjək da. Görək nətər keçəjək. Baxıf görür ki, vuruf çaydan keşdi. Şah Abbas vəzirinə deyir ki, onu çağır qayıtsın geri. Nətər olur ki, yol yeriyə bilməyən yabı çayı keşdi, amma mənim atdarım keşmir. Çağırıllar. Deyir:

– Nəyə görə sənin atdarın çayı keşdi, bizim atdar keşmir?

Deyir:

– Şah sağ olsun, sənin atdarın hərəsi bir cinsdəndi. Birinə bir qamçı vuranda deyir, qoy o birsinə də vursun. Amma mənim atdarım ana-baladı. Ana isdəməz balasına qamçı dəyə. Çəkir çayı aparır.

112. TORPAĞIN TAVAZASI
Şah Abbasın bir dəlləyi varmış, həmişə üzün ona qırxdırırmış. Bir gün üzün qırxanda dəlləy ülgücü diriyir xirtdəyinə. Deyir ki, şah, ya gərək qızını maa verəsən, ya da başını kəsəjəm. Deyəndə padşah qalır belə. Bıçax xirtəhdədi da. Deyir, verdim. Vəzir Allahverdi xana deyir ki, başıma belə hadisə gəlib. Deyir, gəl burdan köçək. Vəzir Allahverdi burdan bir kisə torpax götürür, gedirlər.

Üç il keçir, beş il keçir, bu hadisə yaddan çıxır təmiz. Bir günnəri Vəzir Allahverdi xan torpağı səpir bunun ayağının altına. Üzün qırxanda dəlləy bir də deyir:

• 
  Şah, gərəh ya qızını verəsən mana, ya da başı kəsəjəm.
  

Nə qədər eliyir əmələ gəlmir, deyir, verdim. Deyir:

– Vəzir Allahverdi, axı bunun yadınnan çıxmışdı, noldu?

Deyir:

– Adə, onnan deyil ey. Torpax götürmüşdüm, onu tökmüşdüm ayağının altına, o torpağın tavazasındandı¹⁷. Burdan da köçək.

113. QATIRÇI MURAD
İbrahim xanın üç karrı adamı olur. Biri olur Molla Vaqif, Pərioğlu Həsən (Ağdamın üsdündəki Pəribulaq kəndindən idi), biri də olur Qatırçı Murad. Onnar o qədər şücaətdi, o qədər yaxşı olur ki. Həsən Araznan Kür arasında kim tabe olmurdu, ayağa qalxırdısa, onun qabağını alırmış.

Qatırçı Muradın atası İran Azərbaycanınnan gəlmə Alverdi olur, özü də çox kasıb olur. Kirə aparırmış¹⁸, gətirirmiş. Bunun oğlu olur Murad. İbrahim xan deyir ki, Muradı ver mənim qəlfə-qatırıma baxsın. Onda da maşın yox, bir şey yox, yük daşımax üçün qatır saxlıyırmışdar, köhlən atdar saxlıyırmışdar.

Bir günnəri İbrahim xan gəlir, öz atını minə bilmir. At o qədər dəmli olur, o qədər yaxşı olur ki, atı minə bilmiyəndə deyir, görəm bu ata nə verir ki, at qoymur minmağa. Pusur bunu. Görür ki, Murad apardı atın yemini verdi. Yemini verənnən sora bunun altını qurulamax üçün peyin qurutdu. Peyini atın altına səpənnən sora paltarını soyundu onun üsdündə ağnadı ki, görüm haramı əzir. Onu əzən hissələri yığdı bir vedrəyə, apardı tökdü çölə. İbrahim xan bunu belə görəndə Muradı çağırır, deyir:

– Səni bəy yazacam.

Deyif:

– Mən kasıb bir kişinin oğluyam. Mənnən bəy olar?

Deyif:

– Səni bəy yazacam, sən yaxşı adamsan.

Ağdamın üsdündəki Muradbəyli kəndini də verdi ona. O Muradbəyli həmən Muradın adına qaldı. Verdi ona, dedi ki, kəndin bac-xəracın sən al, orda dolan. Onun da törəməsi oldu Qara bəy. Ona görə deyillər, hər iyid Həsən olmaz, hər ağaşdan masan¹⁹ olmaz, hər oxuyan Molla Pənah olmaz, hər qatırçı Murad olmaz.
114. PAŞA BƏY
I mətn

Paşa bəy deyirmiş ki, qorçulunun varın-döölətin yığsan bir xoruzun belinə xoruz aparar, amma sözün dəvə qatarı çəkməz. Həmin kəntdən Şərif adında bir kişi əhd eləmişdi ki, mən öləndə məni Paşa bəyin ədalətiynən götürün, molla-zad lazım deyil. Paşa bəyi gətirərsiniz, Paşa bəy öz ədalətiynən, qanun-qaydasıynan götürər. Bir gün gəlif deyillər, Şərif kişi, Paşa bəy öldü. Deyif ki, hayıf. Da denən mən Şərif kişi öləndə heyvan kimi öləjəm. Mənim üsdümdə qanun-qayda tətbiq olunmayajaxdı. Öl Şərif, öl, heyvan kimi öl. Artıx Paşa bəy ölüfdü.