AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr IV kitab

CİN DƏYİŞƏYİ
Qırxlı uşaxların üstünə iynə, sancax asarlar, yastığının altına qayçı qoyəllər ki, cin uşağı dəyişdirməsin. Körpəni qoorğanmalısan da, yanı körpəyə bir şey olmasın.

Bir dənə qırxlı uşax olur. Günü gündən baxırlar ki, uşax dəyişilif, eybəcər bir uşağa dönür. Anası da tez-tez çölə çıxırmış, iş görürmüş, uşax təh qalırmış. Nəysə, deyillər ki, uşağı cin dəyişif. Ona gora da uşax belə şəklə düşüf, cinə oxşuyur. Heş kəs uşağa əlaj eliyə bilmiyif. Axırda bir dənə vergili arvad, cin dəyişmiş uşağın dərdinin əlajını deyir. Deyir ki, uşağın anası, bir də bir nəfər, iki nəfərdən artıx olmamalıdı, uşağı aparın qəbirsannığa. Amma nə dala baxmıyasan, nə də dinmiyəsən. İki qəbir keçin, üçüncüdə uşağı qoyun qəbrin yanına. Bunu da ancaq ana etməlidi. Ana uşağa baxmadan, geri dönmədən getməlidi.

Qəbrin yanında olan arvad uşağ ağliyəndə anasını çağırmalıdı ki, gəl, uşağın ağlıyır. Uşağını gəl götür. O da deməlidi ki, o mənim uşağım dəyil, o mənim uşağım dəyil. Mənim uşağımı versinnər. Bu qaydaynan üç dəfə, üç gün özü də axşam üstü, toran düşəndə aparmalısan, maləyağında dana. Üş günnən sora uşax özünə qayıdırmış, olurmuş əvvəlki kimi. Bı dedihlərim yalan dəyil e, bala. Bınnar hamısı olan işdərdi. Hamısı sınaxlardan keçirilif. Ona gora da təzə anadan olan uşağı evdə təh qoymazdar.
SÜRƏKÇİ
Bizim ətrafda yaxşı ovçular olub. Sürəkçidən çox şey asılıdı. Yaxşı hayqırmalıdı, bilməlidi ki, harda səs çıxarmalıdı, harda səs çıxarmamalıdı. Həm də ovçuya yaxşı istiqamət verməlidi. Ovçular da elə yerdə durmalıdı ki, ov gəlif ordan keçəndə vursunnar. Ov üçün də düşərli günlər vardı. Mən yaşlı nəsildən eşitmişəm, heş vaxtı duz günü ova getmiyiflər. Həmin gün ağır gün idi. Sürəkçilər adətən cavan uşaxlar olurdu. Onnar çox gəzməli idi, bir az cəld, zirək olmalıdı, iti qaçmalıdı. Mən deyərdim ki, ovun təminatını yaxşılaşdıran sürəkçidi. Ovçu bir dərədə pusquda durur ovu gözdüyür, amma ovu ora gətirən, haylıyan sürəkçidi. Ov vurulur, qənimət paylananda bir pay da sürəkçiyə verirdilər.
UŞAĞIN İLAN BOĞAN VAXTI
Ər-arvad olur, bınnarın ikisi də kəfşənə işdəməyə gedirlər. Kişi zəmini bişmağa gedif, arvad uzanıb ağajın dibində yatıf, özü də ağzı açıx. Kişi gəlif ki, su işsin. Görüf ki, gəlinin ağzına bir ilan girdi. Ta heş nə demiyif evlərinə qayıdırlar. Kişinin arvadı da boyluymuş da. Kişi bu hadisəni bir adama demir. Özü qorxudan günü-günnən əriyif yorğan-döşəyə düşür. Qorxur ki, arvadına, uşağına ilan nəysə eliyəjəh. Vaxt gəlir, uşax anadan olur. Görüllər, bay, uşağın biləyinə bir ilan sarılıb, başı da uşağın barmaxları arasında sıxılıb, boğulub avcında ölüb. Deyillər ki, qurban olduğlarımız ananı da, uşağı da qoruyuf. Bala, həmişə deyillər ki, uşağın ilan boğan vaxtı. Allah-taala uşağa elə güj verir ki, anasının qarnında da uşağ ilanı boğur. Nahax demiyiflər ki, uşağın ilan boğan vaxtı.
AXSIL
Körpə uşaxların, elə bil ki, bir aylıx, ay yarımlıx uşaxların ağzına ağ yara düşürdü. Belə qabıx kimiydi. Yaşdı adamlar deyirdilər ki, bəs uşağın ağzındakı yara axsıldı. Yaranın adıdır dana. Nənəm mənə deyərdi ki, uşağın ağzı elə olanda, axşamüstü, dar vaxtı, toran düşəndə heş kəsə demədən uşağı apar, bir axar suyun, arxın üstünə. Bir dəfə addıyırsan suyun o tərəfinə, deyirsən:

Salaməlöyküm sucığaz,

Bir dəfə də addıyırsan suyun bı tərəfinə, deyirsən:

Əlöyküm salam sucığaz.

Üçüncü dəfə deyirsən ki:

Qırx kilsiyə od düşüf,

Dərmanıdı bıcığaz.

Həylə deyif o sudan üç damcı atırsan uşağın ağzına, götürüf gəlirsən. Onnan da yara sağalır.

İNAMLAR
1. Bala, yarasa gejə quşudu. O, ancax gejələr uçur. Uşaxlıxdan eşitmişdih ki, yarasanı tutasan, buraxasan, əlini nehriyə salasan, nehrə guya yağlı olur.
2. Bizdərdə gözdü adamlara, xayın adamlara kəlniyyət deyillər.
3. Deyirdilər ki, göz yarasını ancax gözü olan şeylər apara bilər. Heyvan kəsəndə, məsələn, inəyin, qoyunun gözünün qara bəbəyi olur ha, həmin onu aparırdılar. Bizdə daşdar olurdu, ona xına daşdarı deyərdih. Həmin o gözü aparıp o xına daşına sürtürdüh. Sora onu gətirif sürtürdüh həmin o göz yaralarına. Elə bil bədəndə heş göz yarası yoxuymuş. İki-üç gün ərzində yaradan əsər-əlamət qalmırdı.
4. Göydə Allahdı, yerdə də biz. Bizdən altda da yaşıyan var. Anamız bizə öyüd verirdi ki, bala, biz ortadayıx. Bizim altımızda yaşıyan var. Başımızı yuyanda, onun tükünü möhkəm doluyun, açıx qalmasın. Süpürün atın bir yerə. Deyirdih, nənə, niyə? Deyirdi ki, bala, ilişir hürünün, pərinin ayağına. O saat axsıyır, gedif adamın balasını vurur. Deyir, siz məni incitmiyin, mən də sizi. Həm də tükə üç dəfə tüpürməh lazımdı.
5. Nənəm deyirdi ki, isti suyu yerə töhmüyün. Yeraltı dünyanın sakinlərinin balası yanır. Onnar da qayıdıf adamı vurur, özü də balasını. Bismillah deyirsən sənin dilini yamsılıyır. Ona görə də Bismillahi-rəhmani-rəhim demək lazımdı. Onnarın rəhmani-rəhimə dili dönmür. Bismillah deyəndə o bizə zədə yetirir. Ona görə də tam demək lazımdı.
6. Qaynanam deyir ki, uşax ki, anadan oldu, qırxlı olmur, onda uşağın üstünə tüfənk gətirməyin. Tüfəngi gətirəndə, onun nə qədər ağırrığı var tökülür uşağın üstünə. O uşax ağır olar, həmişə də dərtdə-bəlada olar.

7. Deyillər, uşağın yanına, özü də uşax anadan olanda, yumurta qoyarlar. Deyirdi ki, yumurta uşağa dəyən gözü qaytarır, ağırrıq qaytarır, uşağı yüngülləşdirir.

8. Uşaxlar qırxlı olanda, qaynanam hamıya tapşırırdı ki, evə ət alanda fikirrəşin, bilin ki, evdə qırxlı uşax var. Çiy əti uşağın üsdünə gətirməzlər, özü də qırxı çıxmamış uşağın üsdünə. Onda uşaxda çoxlu səpgilər əmələ gəlir. Özü də nə deyirdi, hamısı çin çıxırdı.
9. Bizim bir qonşumuz varıydı, adı Sayat nənəydi. O, mənə deyərdi ki, a bala, ola bilər qonşuya gedərsən, ya qohum evinə gedərsən. Elə olar ki, evin sahibi evdə olmasın, ya qonax kimi, ya da bir diləh üçün gedərsən. Sahibsiz evə girəndə, o evin dirəhləri əsir. Əsir ki, bəs mənə yad adam girifdi. Ona görə, evin kandarınnan evə keçəndə deməlisən ki, ay ev, sahibin kimi girirəm, sahibin kimi çıxıram.
10. Qoja nənələr bizə həmişə deyirdilər ki, gözəl qızdar alarsınız. Biz də deyirdih ki, ay nənə, niyə? Onda nənəm deyirdi ki, qadasını yaddar alar, özü saa müftə qalar.
11. Mənim xalam, qaynanam bırda – Sumqayıtda qaşqınnıxda 105 yaşında rəhmətə getdi. Xalam rayonda olanda çıxırdı çölə, giridi içəri deyirdi ki, sabah günəş çıxacax. Deyirdih, xala, nədən bilirsən? Deyirdi, ayın qulaxları dihdi. Ayın parası olmur, onda deyirdi ki, ayın qulaxları dihdi, isti olacax. Özü də isti çox uzun sürəcəh. Onu sınıyırdıx, görürdüh həqiqətən düz çıxır. Ayın parasına fikir verin, birdən görürsən paranın ucları yastı olur. Birdən elə olur ki, iynə kimi olur.

Xalam ilin nə cür keçəcəyini də bilirdi. Bir günnəri çölə çıxdı gejə. Gəlif dedi ki, bu il bala, çox-çox quraxlıx olacax, çox istilər olacax, hər yer alışıf yanacax. Dedi ki, ayın qulaxları o qədər dikəlif ki. Ona görə də, ehtiyatlı olmax lazımdı. Həqiqətən də, dediyi kimi oldu. Nə biri o tərəfə, nə də biri bu tərəfə oldu.

Ayın qulaxları yastı olanda hava mülayim olur, orta hava olur, yağışlı, dumanlı.

12. Bir il yağış yağmadı. Taxıl vaxdı idi, yağış da yağmır ki, sünbül dən tuta. Allah rəhmət eləsin Gülpərnən Murada. Gəldilər Mir Əsəd kişiyə ağız aşdılar ki, bir daş at, amma elə yerə at bilinsin da, sora çıxarda bilək. Bu kişi də daşı dərinə atmışdı. Bir həftə elə yağış yağdı ki, Allah, yağışdan tut göyə çıx. Nə qədər axtardılar, daşı tapa bilmədilər. Anda verdilər ki, hankı tərəfə atmısan de, daşı tapıb çıxardax. Mir Əsəd kişi də yaşdaşmışdı. Dedi, vallah, yadımdan çıxıfdı, hansı tərəfə atdığımı xatırlamıram. Amma gedin qırx keçəlin adını sayın bir sapa düyün vurun, onda yağış kəsəcək. Heylə elədilər, səhəri bir gün çıxdı ki nətəri.

NAĞILLAR
1. QARAÇUXASINI AXTARAN KİŞİ
Bir kişi varmış. Bir arvadı, iki uşağı varmış. Nə qədər işdiyirmiş keçinə bilmirmiş. Cəmi bir dənə keçiləri varmış. Bir cındır damda yaşıyırmış. Odun daşıyırmış ayləni dolandırmağa, heş nəynən ödəyə bilmirdi. O qədər əlləşir, əlləşir, bir gün deyir, ay arvad, mən dözə bilmirəm, gedirəm. Deyir, hara gedirsən? Deyir, gedim yatmış qaraçuxamı oyadım da. Deyir, yaxşı get.

Arpa cadı, quru çörək götürür, yola düşür. Görür bir palıd ağacıdı, dibinnən şırhaşır su axır, qupquru quruyuf bu ağac. Yalannan ağacın kölgəsində oturur. Sudan içir, əl-üzün yuyur. Deyir, Allah, sənə şükür. Bu boyda ağacın divinnən su axır, bu qup-quru quruyuf. Bu duruf gedəndə palıd dilə gəlir. Deyir, qardaş, hara gedirsən? Deyir, gedirəm Allah dərgahına. Deyir, Allahdan soruş mənim dərdim nədi ki, bu boyda su dibimnən axır, onnan bir damcı gəlif mənə çatmır.

Sora bir dəryadan keçməli olur. Deyir, ay Allah, mən bu dəryadan nətər keçim? Bir şey ola mən bu dəryanı keçəm. Görür bir balıx gəldi, yekə, cannı balıxdı. Deyir, a kişi, hara gedirsən? Deyir, Allahın yanına gedirəm. Deyir, nəyə gedirsən? Deyir, qaraçuxam yatıf, gedirəm görüm onu oyada bilərəmmi. Deyir, qardaş, bu dəryanı görürsən, mənim sərəncamımdadı. Mənim başımda bir ağrı var, bir ağrı var, nə qədər eliyirik sağalmır. Allah-taalaya deynən bu padşahlıx nədi vermisən mənə, bu baş ağrısı nədi vermisən? Maa bir əncam. Deyir, yaxşı.

Xeyli gedir, gedir, çıxır Allahın dərgahına. Görür and olsun Allaha, bir düzü-biyabandı, biri əkir, biri səpir, biri də o tərəfdən biçir. Balaca-balaca insannardı qarışqa kimi çalışır. Bu görür kü, kolun divində biri yatıfdı. Hamı işdiyir, bu yatıf. Deyir, bu niyə burda yatır, ə? Ağacnan birin gupuyur buna. Deyir, niyə yatmısan? Camahat işdiyir, dur sən də işdə dana. Durur başdıyır işdəməyə. Bu da gedir Allahın dərgahına. Deyir, nəyə gəlmisən? Deyir, vallah, belə-belə, gecə-gündüz çalışıram, iki övladı, bir arvadı dolandıra bilmirəm, xəcalət çəkirəm. Gəlmişəm görəm mənim taleyim niyə belədi? Camahatdan çox işdiyirəm. Camahat altı saat, yeddi saat işdiyir, mən on dörd-on beş saat işdiyirəm. Gecəm yoxdu, gündüzüm yoxdu. Camahat oyanmamışdan mən gedif şələmi şəlliyif dalıma gəlirəm ki, odun satıf ayləmi dolandırım. Deyir, get, sən qaraçuxanı oyatdın. Deyir, nətər oyatdım? Deyir, o kolun dibində yatan sənin qaraçuxan idi, sən özün oyatdın. Deyir, sənə qurban olum, gələndə mənim başıma belə bir iş gəlifdi. Bir palıtd ağacı var, o maa belə dedi. Onun dibinnən su axır ona bir damcı getmir. Bir də bir balıx məni dəryadan addatdı. Dedi, ağana denən ki, dəryada padşahlığı vermək nədi, başağrısı nədi? Mənim dərdimə çarə. Deyir, gedərsən balığı çağırarsan. Gələjəh dəryanın qırağına. Səni addadajax dəryanın o qırağına. Addadan kimi ağajnan bir dənə onun başına vurarsan. Onun beyninə gedən yolda bir üzük var, Süleyman peyğəmbərin üzüyü ilişif ora. Üzük çıxan kimi götürərsən, dünyanın varı-döölətiynən yarıdı. Başının ağrısı onnan da gedəjəhdi. Palıdın da divin qazarsan, orda böyük bir küpə var. O qoymur ki, ora su gedə. Teyxa ləl-cəvahirdi. Onu da götürüf gedərsən, o da sənin var-döölətin. Deyir, yaxşı.

Dəryanın qırağına gəlir. Balığı səsliyir, balığ gəlir. Deyir, addat o tərəfə dərdinin dərmanını tapmışam. Sahilə çıxanda ağacnan təpəsinə nətər vurursa, pırt eliyif üzük düşür ora. Deyir, get, sənin başının ağrısı bu üzükdən idi. Balıx görür başının ağrısı keşdi, gözünə işıx gəldi. “Çox sağ ol” deyif gedir. Üzüyü götürüf qoyur cibinə, gəlir. Gəlir palıdın divin eşəliyir, eşəliyir, görür küpədi, içi doludu ləl-cəvahir. Çıxardır çölə. Su elə bil birdən-birə hopur palıdın canına, palıd cana gəlir, yarpaxlanır. Ağac buna təşəkkür eliyir. Doldurur qızılı xurcuna, gəlir kəndə. Oranı axtarır, buranı axtarır, evinnən əsər-əlamət yoxdu. Soruşur ki, burda belə bir kişi vardı. Deyillər, o kişi çoxdan gedif. O gedənnən sora o dey o imarəti görürsən, o kişinin imarətidi. Kişi deyir, nətər yanı? Mən bir keçi qoyuf getmişəm, bu imarət hardandı?

Nəysə, gedif çağırtdırır. Görür qul-qarabaş işdiyir burda. Çağırıf deyir, bura kimin evidi? Deyillər, filankəsin. Arvad yuxarıdan baxır, geyinif-kejinif xanım kimi. Bu da xurcun çiynində, köhnə çındır paltarda. Deyir, o kimdi? Deyillər ki, deyir mən filankəsin əriyəm. Deyir, deyin rədd ol ged ayna, sən gedənnən Allah üzümüzə baxıf. Sənin ayağında çörəy yoxuymuş. Onu qovun getsin.

– Ağız, mənəm ey, sənin ərin.

– Sən allah, güjnən gün tapmışıx.

Deyir:

– Nolufdu?

Deyir:

– Qırğın düşdü, kəntdə bütün mal-qara qırıldı, bir dənə bizim keçimiz qaldı. Padşah da can verirdi, dedilər, buna ancax keçi əti lazımdı. Mən də dedim bizim varımız-döölətimiz, uşaxlarımın, özümün də yeməyim budu. Mən neyniyim bəs? Aşdı xəzinənin ağzını, dedi nə qədər isdiyirsən götür, keçini ver bizə. Keçini verdim. Dedim, maa ev tik. Ev tikdi, qul-qarabaş verdi.

Dedi:

– Arvad, heylə döylü ey.

Başına gələnnəri danışır. Çıxardır xurcunu da qoyur ora. Deyir:

– Qaraçuxamızı oyatmışam, bu var-dövlət onnandı. Yoxsa padşah saa qızıl verən idi? Qaraçuxam oyanıf.

2. KOR KİŞİNİN NAĞILI
Gəncədə yas məclisində eşitmişdim, məclisi aparan axund danışırdı. Deyir ki, biri bazarın ağzında oturuf deyir ki, ay camahat, nəzir verin, niyaz verin, mən gördüyümü görmüşəm. Ay camahat, nəzir verin, niyaz verin, mən gördüyümü görmüşəm. Bir nəfər yaxınnaşıf qolunnan tutur. Deyir:

– Yoldaş, sənin iki gözün bimar, bu həyatda nə görmüsən ki, indi də camahata deyirsən mən gördüyümü görmüşəm, nəzir verin. Bu nə təbliğatdı?

Deyir ki, oğul, mənim qolumnan yapış məni xəlvət bir yerə çək – bir çayxanaya, mən danışım gör mən nələr görmüşəm. Doğurdan da, belə eliyir. Bunu götürür aparır, bir çayxanada oturur. Deyir:

– Oğul, mən Hacı Qulamhüseyinəm. Mən baş yurtda köçüf alaçıxlarımı qurmuşdum. Yayın orta ayında evin ruzisi tükəndi. Mən durdum arana gəldim ki, ruzi aparam. Dəyirmana getdim, bostannan dirrik gətirdim, qəndimi aldım, bazarrığımı elədim. Dəvəni, atdarı yüklüyüf gedirdim dağa. Mən yurdun qanşarına çıxanda bir qara bulud qalxdı. Civimnən pul çıxartdım. Yarəb, mənim yüküm undu, qəntdi, bunu isdatma, mənzil başına salamat aparım. Nəzir qoydum. Doğurdan da, isdanmadım. Amma nə oldu? Getdim yurda, mənim yurdum məhlim deyil. Bir dəli sel gəlif tamamilə yuyuf aparıf. Karvanımı qoydum qaşdım selin dalıncan. Getdim ki, balaca sonbeşih oğlumu sel aparıf dərənin içində bir qayanın üsdünə. Ata gəl, ata gəl, ata gəl deyif çağırır. Getdim bunu qayadan düşürdüm. Dedi:

• 
  Ata, bir dəli sel gəldi, anamı da apardı, nökərrəri də, qoyunumuzu da, malımızı da, məni də gətirdi bura.
  

Karvannan yapıncı aşdım, bunu bükdüm yapıncıya. Getdim kimisə axtarmağa. Heş-zad tapbadım, qayıtdım. Bir vəşi heyvannan rasdaşdım, ağzın mana açır-yumur. Onatılan belimdə idi. Silahı çəkdim atdım. Yapıncını aşdım ki, oğlumdu. Külək vurur yapıncının qulağı tərpənir, elə bilirəm bu vəşi heyvandı. Ağladım, ağladım, gözüm tutuldu. Oğul, gördün indi mən nə görmüşəm? Onçün deyirəm ki, nəzir verin, niyaz verin.

Mən o vaxdı elə bilirdim ki, bu, mollaların nəzir-niyaz yığmax üçün çəkdiyi bir məsəldi. Amma Laçının işğalınnan sora bizim camahat savxoz dərəsi deyilən yerdə gəlif buzduğa düşdü. Orda iyirmi dörd nəfəri qətlə yetirillər, onun yeddi nəfəri bir aylənin üzvü olur: altı uşax, bir ana. Ata gəlifdi aranda heyvanına yer axtara. Qayıdıf gedif ki, ayləsi yığışıf finski butkaya, ermənilər od vuruf, hamısı kül olufdu. Onnan sora başa düşdüm ki, bu yalan deyil, gerçəhdi.

3. BELƏ DƏ QALMAZ
Bir məmləkətin padşahı dəyişilir, yerinə gətirif bunun öz oğlunu təyin eliyillər. Atadan miras qalmış vəzir, vəkil, xəzinədar hamısı öz yerində işdiyir. Ərizəyə, şikayətə gələnnərin hamısı gəlir baş vəzirin yanına. Çünki uzun müddətdi xalq tanıyır. Eyni zamanda padşah cavandı da, cavannığına görə bunnar vəzirə daha çox etimad göstərillər. Bu vaxdı cavan padşah xəyala düşür ki, bu vəzir kimdi ki, mən ola-ola camahat bunu saya. Mən bunun başın əkməliyəm.

Bir gün belə, iki gün belə. İsdiyir padşah olsun, isdiyir məəllim olsun, isdiyir adicə bənnanın əlin altında işdiyən fəhlə olsun, evə gələndə onun həvəsin, marağın evin kadını bilir. Bir gün evə gələndə padşahın yoldaşı görür ki, bu, neçə gündü evə çox pəjmürdə gəlir. Deyir ki, de görüm sənin dərdin nədi?

Deyir:

• 
  Heş.
  

Deyir:

– Bura bax. Mənnən sənə yaxın adam var, ikinci bir yaxın adam tanıyırsan? Dərdii maa denən.

Bu fikirrəşir ki, qoy açım deyim. Deyir ki, hal-qəzyə belə-belə. Mən baş vəziri uzaxlaşdırmax isdiyirəm. Deyir:

– Elə bu.

Deyir:

– Hə.

Deyir:

– Burda nə var ki. Səhər taxtı-tacında əyləş, birinci zərgəri çağır. Zərgər gəlsin əyləşsin. Zakaz ver ki, maa bir üzük bağlıyajaxsan bu çəkidə, bu formada. Qaşına da iki kəlmə söz yazdırajaxsan. Mən toy məclisinə gedəndə o sözdəri oxuyan kimi peşmannıyam, yas məclisinə gedəndə o sözü oxuyan kimi özümdə bir səbr, təmkin yaransın. Bunu zakaz ver. Onnan sora vəziri çağır. Denən iki kəlmə söz lazımdı. Yas yerinə gedəndə oxuyanda şadlanam, toya gedəndə oxuyam bədbinnəşəm. O tapammıyajax. Onnan sora boynun vurdur, çıxsın getsin.

Bir az düşünür. Baxır ki, ə, bu nətər məsələdi ki, mən yas mərasimində şadlanam, şadlıx mərasimində də məyusdaşam. Elə düz deyir bu arvad, bunu eliyəjəm. Səhər gedir taxtı-tacda əyləşir. Əmr eliyir vəzir gəlir, zərgər gəlir. Dediklərimin hamısın başa çatdırannan sora vəzir deyir, qibleyi-aləm sağ olsun, maa vaxt ver. Deyir:

– Nə qədər vaxt isdiyirsən?

Deyir:

– On beş gün.

Deyir:

– Saa qırx gün vaxt verirəm, amma sözü gətir. Gətirməsən, boynu vurdurajam.

Vəzir gəlir evə. Mehtəri çağırır deyir, mənim atımı yəhərrə. Xəzinədarı çağırır deyir, maa üş sikkə pul gətir (bir sikkə pulnan ağır bir səfəri yola salırsan). Arvad fikirrəşir ki, ə, bu üş sikkə pulu neynir? Gəlir deyir:

– A kişi, hara gedirsən?

Deyir:

– İşim var.

Deyir:

– Yox ey. Sən bu aylənin başçısısan, gedirsən, bir belə pulu neynirsən?

Deyir ki, belə-belə. Padşah belə bir zakaz verif. Mən bir kisəni yol xərci götürürəm, birin dərdimə əlac eliyənə verəjəm, birin də nəzir-niyaz paylıyajam. Deyir ki, a kişi, padşah nədi, üzük nədi, qaş nədi? Boş söhbətdi. Bu bir kadın əməlidi düşmüsən. Get, Allah sənə yar olsun.

Bu da eşidir ki, Tehranda filankəs var, Təbrizdə filankəs var. Gəlif bunnardan soruşur, deyillər, heş-zad bilmirik. Yayın orta ayıdı, göydən od yağır. Bir məsəl var deyir, tüpürsən göydə quruyur. At yedəyində bir biyaban düznən gedir. Bu yerdə də bir tapal qoyun otaran var. Bir tapal qoyun da on beş-iyirmi qoyuna deyilir. Görür ki, bir dərd əhli gəlir. Durur yolda bunu gözdüyür. Vəzir gəlif buna yaxınnaşanda başın qaldırıf deyir:

– Salaməlöykü.

Deyir:

• 
  Əleykimət salam, ey dərd əhli.
  

Deyir ki, sən nə bilirsən mən dərd əhliyəm? Deyir:

– Yayın günündə bir adamın huşu kəsmiyə ki, atı minə gedə. At yedəyində piyada gedirsən. Da bunnan böyük dərd var? Dərdin nədi?

Deyir:

• 
  Eh, Tehranda İsgəndər, Təbrizdə Məhəmməd dərdimə əlac eliyəmmədi, sən bu çölləmədə bir tapal qoyunun yanında maa neyniyəjəhsən?
  

Deyir:

– Yaxşı, onun hansı sənin paltarını soyunduruf, atı əlinnən alıf?

Deyir:

– Heç hansı.

Deyir:

– Onun biri də mən. Sözü maa denən, əlac qılaram qılaram. Qılmaram səə yaxşı yol. Mən də o adamların biri.

Bir az durur, baxır, baxır. Özü də tarixən açılmıyan, çətin olan məsələni çoban həll eliyir. Deyir, hal-qəzyə belə-belə. Deyir:

– Neçə ildi vəzir işdiyirsən?

Deyir:

– Qırx ildi. Bunun babasınnan yönü bəri vəzirəm.

Deyir:

– Onun qırx ili də sənin burnunnan gəlsin. Orda nə var ona cavab vermiyəsən.

Deyir ki, kişi, üş sikkə pul götürmüşəm. Biri dərdimə əlac eliyən üçündü, biri yol xərcim üçündü, biri də nəzir-niyaz paylamax üçündü. Onun üçün də saa verəjəm. Denən, qayıdım. Deyir, yox, mən onu eliyəmmərəm. Məni aparajaxsan özünnən. Deyir, axı o mənim boynumu vurajax. Deyə bilməsən sənin də boynu vurajax. Çox danışıxdan sora vəzir də ağıllı adamdı. Görür ki, bu kamil adamdı. Deyir, gedək.

Gəlir evə. Oğluna deyir ki, qoyunnara yiyə dur. Get atımı gətir, yəhərrə. Bir nabələd qonax gəlif, hardasa üş günə gəlif çıxajam. Durur düşür vəzirin yanına, gəlif çıxıllar saraya. Xəbər gedir ki, qibleyi-aləm sağ olsun, vəzir gəlif, özüynən də ucaboylu, bir şir qamətli adam gətirif. Taxt-taca çıxıf əyləşir. Vəzirin, vəkilin, təlxəyin – hamısın yığır ki, vəzirin boynun vurdurajam. Gəlir baş əyir, ehtiram göstərir. Deyir, qibleyi-aləm sağ olsun, sizin axtardığınız sözü bu adam deyəjəh. Deyir ki, buyur. Buyur deyəndə çoban deyir ki, qibleyi-aləm sağ olsun, siz bir vəziri ki, saraydan uzaxlaşdırmax isdiyirsiz, niyə bunu bu əhvala salmısınız?

Deyir:

– Nə əhvala?

Deyir:

– Yayın günü at yedəyində gedir, huşu kəsmir ki, minə.

Padşah da cavandı. Görür ki, bu çox danışır. Deyir, artıx danışma. Fərraş. Görür ki, bunun da boynun vurajaxlar. Deyir, qibleyi-aləm sağ olsun, darıxma. Siz o üzüyün qaşına yazdırın ki, belə də qalmaz. Sən yas mərasiminə gedəndə oxuyajaxsan ki, belə də qalmaz. Buyün şərdi, sabah xeyir olajax. Onda sən özündə bir rahatçılıx tapajaxsan. Hansı şənniyə gedəndə oxujaxsan ki, belə də qalmaz, yəni bunun bir qarannıx günü də var. Onda da istər-istəməz qəmlənəjəhsən.

Padşah deyir ki, bu sözə görə mənnən nə isdiyirsən? Deyir ki, heş bir şey. Çünki mən sizdən varrıyam. Deyir, necə varrısan? Deyir ki, gəl yanaşı durax, mən sizdən ucayam. Mənim bu dünyadan apardığım torpax və apardığım libas sizinkinnən artıx olajax. Ona görə də sizdən varrıyam.

Bu məsəllər onnan ötrüdü ki, ey insannar, dünya varına uyma, əl çirkidi. Yuyular da, gedər də, gələr də. Çalışın səmimiyyət qurun, mehriban olun, bəşəriyyət üçün fayda verin.
4. İMAM HÜSEYN AŞİQİ
Bir gün İmam Hüseyin aşiqi bir kişi hər il İmam Hüseyinin təziyəsini saxlıyıf ehsanını verirdi, aşura keçirirdi. Bir gün kasıflıx oldu, çox məyus oldu. Oğlu gəldi dedi ki, ana, atam niyə bu vəzyətə düşüf?

Dedi:

– Başına dönüm, bəs sənin atan həmişə belə bir iş görürdü. İndi də əldə bir şey yoxdu, qalıf belə.

Dedi atamın varına noluf ki? Dedi:

• 
  Bala, nəyimiz var ki?
  

Dedi:

• 
  Mənim kimi oğlu var. Mənim boğazıma bir kəndir bağlasın, çıxarsın bazara. Mən atamı qoymaram sına.
  

Kişi də razı qaldı, arvad da razılığın verdi. Dedi:

– Sən Allah, bunu kimə versən denən heş olmasa ildə bir dəfə mana göstərsin.

Kəndiri saldı boğazına çıxartdı. Vəzirnən padşah gəlirdi. Gəzdıxları yerdə gəlif çıxdılar bura. Şah soruşdu ki, bunu satırsan?

Dedi:

– Hə, satıram.

Şəxsiyyətdi, şücayətdi oğlan idi. Atasına da tapşırmışdı ki, məni ucaz satma. Atası da fikirrəşdi ki, əlinnən bir şey gəlmir. Mən baha deyəmmərəm. Şah dedi:

– Əlinnən bir iş gəlir?

Dedi:

– Yox.

Nəysə, vəzir dedi, alax, bunun görünüşü yaxşıdı. Apararıx verərix aşbazın əlinin altına, qulluğ eliyər. Götdülər getdilər. Bir xeyli gedənnən sora, oğlanın davranışını görənnən sora dedi onun boğazınnan kəndiri aç. Qoşuldu bularnan gedəndə yolda bir də soruşdu. Dedi:

– Oğul, əlinnən nə gəlir sənin?

Dedi:

– Vallah, mən yaxşı ləl tanıyıram, yaxşı at tanıyıram, yaxşı da adam tanıyıram.

Dedi ki, bu vacib şeydi. Apardı verdi aşbazın əlinin altına. Qabda qalanı, qabaxda qalanı verirdilər, oğlan da yeyif başını dolandırırdı.

Bir gün böyük bir padşah bu padşaha bir ləl bağışdadı. Lələ baxıllar, çox möhtəşəm görükür. Birdən ağlına gəldi dedi ki, o adam deyirdi mən ləl tanıyıram. Onu çağırın, gəlsin görək. Çağırdılar, gəldi. Dedi:

– Paa, əhsən, əhsən, əhsən, amma...

Dedi:

– Amma nədi?

Dedi:

• 
  Bunun şövqün kəsiblər. Səni aldadar xəzinəni yarısın verərsən. Bu ona layıx ləl deyil.
  

Dedi ki, sənin zərgərin var? Dedi:

– Var.

Dedi:

• 
  Çağır gəlsin.
  

Zərgər gəldi, dedi ki, həqiqətən də belədi, şövqün qırıf götürüflər.

Padşah aşbazı çağırdı dedi ki, ordan buna isdi-isdi bir boşqab yemək verərsən. Oğlan çox pis oldu. Ayə, bunun varın-varidatın yığıf apajaxdılar. Bunun qarşılığında maa bir boşqab yemək verdi. Dedi, əşi, cəhənnəm olsun. Orda yeyif başın atıf yatırdı.

Günnərin bir günü ilxının ayğırı öldü. Ayğır ölənnən sora getdilər bazardan bir ayğır aldılar gətdilər. Şah dedi, sən öl, o deyirdi at tanıyıram, gedin onu gətirin. Gəldi baxdı, çox bəyəndi. Dedi:

– Amma...

Dedi:

– Amma nədi?

Dedi:

– Bunu suya salan kimi yatajax.

Dedi, sür. At suya girən kimi yatdı. Çağırdılar bunun yiyəsini. Dedi:

– Ə, bu niyə belədi?

Dedi:

– Vallah, bunun sortu, özü, hər şeyi yaxşıdı, amma anadan olanda anası öldü, bunu camışnan mayalandırmışıx. Onun üçün suya yatır.

Bunu da tapdı. Padşahın işi çox yaxşı oldu. Kefləndi dedi ki, sən öl, çağırajam, adam tanıyandı, görüm özüm nətər adamam. Gəldi, salaməlöyküm, əlöyküm salam. Dedi:

• 
  Deyirsən, adam tanıyanam, mən nətər adamam?
  

Dedi:

– Sən padşah oğlu deyilsən ki, sən gədə oğlusan.

Dedi:

– Nətər?

Dedi:

– Mən sana iki sirr aşdım, maa bir boşqab isdi yemək verdin. Sənin məlkünü-mülkünü götürüf gedəjaxdılar. Sən lələ layiq pul verəjəydin, sənin xəzinənin yarısı gedəjəydimi?

Dedi:

– Hə.

Dedi, sən gədə oğlusan, padşah oğlu deyilsən. Coşdu anasını çağırdı. Anası dedi:

– Ay oğul, vallah düz deyir. Mənim həmişə qızım olurdu, kənizin də oğlu olurdu. Bir vaxt doğajaydıx, biz vədələşdik ki, onun oğlu olsa, mən pul verəm qıznan dəyişəm. Qızıl pul verif səni onnan almışam.

Şah oğlana dedi:

– Elə atan ona layığ imiş ki, o işdən ötrü oğlun satıf. Siz nəxarta ki Allahın yolunda, imamın yolunda, İmam Hüseyinin eşğındasınız, çörəyiniz olajax.

Gətdi bunun hak-hesabın verdi, yükün tutdu, dedi get ananın yanına, sən burda qalma.