AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr IV kitab

XXIII mətn

Yaxşının iki qardaşı varmış, birinin adı İmanmış. Yaxşıynan Sarı Aşıx tez-tez görüşürmüşdər. Deyiflər, belə qeyrətsizlik olar? Bu bizim bajımıznan harda gəldi görüşür. Gedillər ki, Sarı Aşığı öldürələr. Yaxşı deyir, siz ona toxunmuyun, o mana heş nə eləmiyif, mana toxunmuyuf. Keşmişdə belə qayda varmış. Qəsd elədiyin adamın sünnətin kəsirmişdər. Qardaşdar bunu soyundurur ki, sünnətin kəssinnər. Baxıllar ki, rəhmətdiyin sünnəti yerində bir topa qızıl gül var, nazik bir qanadın üsdə üş dənə qızıl gül. Üzr isdiyiflər, bajılarına da icazə veriflər ki, sən onun ol, o da sənin.

XXIV mətn

Sarı Aşığın bir tərəfi Zəngilanla bağlıdı. Ona görə ki, Yaxşı da, Günəş də əslən Zəngilandandı, rayonumuzun Məmmədbəyli, Babaylı zonasından. Sarı Aşıq beş yaşında olanda gecə yatıf bir yuxu görüf. Tezdən duruf, görüf anası bir tulux çalxalıyır. Anası deyif, niyə tez durdun? Deyir, ana, yuxu görmüşəm. Deyir, nədi bu yuxu? Deyir, gördüm ki, elat gedir. Bir kişi mənim qolumdan tutdu, dedi ki, bala, o maydan atın üstündə bir qadın oturuf. O qadın hamilədi. O qadının iki qızı olacax. Birinin adın qoyallar Yaxşı, birinin adın Günəş. Yaxşını verdim sənə, butandı. Arvad tuluğu yarımçıx qoyur, tutur oğlunun qolunnan çıxır. Görür ki, bıdı, alnı qaşqa, ayağı səkil maydan at gəlir, iki fərməş yüklənif, üstündə bir hamilə qadındı. Arvat tutur atdan. Deyir ki, bacı, sizin atınız boğazdı, qulunnuyacax yaylaxda. Özü kimi erkəh balası olacaxdı. Sənin də iki qızın olacax. Qızın birinin adın qoyarsız Yaxşı, birin adın qoyarsız Günəş. Yaxşını xudam mənim bu oğluma buta verif. Arvat deyir, sənin dilin qurusun, mən neynirdim iki qızı. Heş mən qız istəmirdim. Sən bir dəfədə mənə iki qız dedin. Bular çıxıf gedillər. Yola düşəndə kişi də arxadan heyvannarın gətirir gəlir. Kişiyə deyir ki, bəs belə iş oldu.

Gedillər, yaylaxda uşaxları olur. Birin adın Yaxşı qoyullar, birin adın Günəş qoyullar. Neçə illər keçir üstünnən. Yaxşı da böyüyür, Aşıx da böyüyür. İndi Aşıx deyir ki, ata, mən söz örgənməh istiyirəm. Böyüyənnən sora Aşıx olmax fikrinə düşür. Atasına deyir ki, mən Aşıx olmax istiyirəm. Deyir, səni qoyaram, filankəsin yanında saz çalmağı örgənərsən. Deyir, yox, mən saz çalmax istəmirəm, mən söz qoşmax istiyirəm. Kimin yanına gedim? Deyir, dağda bir hacı var. Hacı Muradın yanına göndərərəm. Gedərsən, o saa söz örgədər. Durur bir azca çörəh qoyur torbasına, gedir. Gedir, yolda acır. Oturur çörəyi yeyir, uzanır. Görür bir kişi odun yığır. Öz-özünə deyir:

Əzizim baltasına,

Qorxma, vur, balta sına.

Nə qədər eliyir ikinci beyti deyə bilmir. Gedir yaylağa, Hacı Murada deyir. Deyir, lap yaxşı, saa söz örgədərəm. Mənim buzovlarımı otararsan, hər axşam da mən saa söz örgədərəm. Orda çox qalır. Hacı bunu örgətmir. Acığı tutur buzovları gətirir tökür malın içinə ki, çıxsın gəlsin. Buzovlar başlayır inəhləri əmir. Hacının arvadı heç vaxt inəh sağmazdı. Qəşəh bir arvad olur. Bir tas götürür, başdıyır bunu yalıya-yalıya (içində bal varmış, nə varmış) gəlir inəyin birin də bu sağsın. Hacının arvadını görəndə bu vəcdə gəlir, deyir:

Pərim qaymaq dodağın

Batırıf bal tasına.

Bu gedənnən sora Hacı çağırır bını. Deyir, əyə, qayıt, qayıt bəri. Deyir ki, ta mən özüm örgəndim. Çıxır gedir.

Sora gəlir bu qızın (Yaxşının – top.) dalınca. Bu qıza elçi gəlillər. Yaxşının da dokquz, on yaşı var imiş. Atası deyir ki, bəs qızı verəcəm baldızımın oğluna – Zamana. Arvat deyir, a kişi, bu butadı. Elçilərə deyir ki, sabah axşam həmən oğlan gəldi, qızı verəcəm ona. Gəlməsə, qızı verəcəm sizin oğlunuza. Səhər anası axşamüstü Yaxşıya deyir ki, qazanı qoy ocağ üstünə. Elçilərimiz gələcəh. Yaxşı gəlir ocağı qalayır. Qazanı doldurur suynan, üstünə qoyanda deyir:

Aşıx aşın bişdi gəl,

Arvad aşı vırır dəmə, gedir. Yaxşıya deyir ki, get qazanı qoy yerə, dibi yanar. Gəlir ağlıya-ağlıya qazanı qoyur yerə. Deyir:

Bişdi yerə düşdü gəl.

Qonaxlar gəlir, oturullar məclisdə. Arvat qızına deyir ki, yeməyi get gətir, qonaxlara yeməh verək. Gətirir qazanı hersdi-hersdi qoyur anasının qabağına. Ağzındakı məcmeyi də sürüşür düşür. Çıxır çöldə ağlıyır. Deyir ki:

Yaxşı günümün yoldaşı,

Yaman günüm düşdü gəl.

Yeməyi çəkillər. Gözdüyüllər ki, ev yiyəsi əl atsın bir tikə götürsün, bismillah eləsin desin Allah xeyir versin. Bir cavan oğlan çiynində saz girir içəri. Deyir, qonağ istiyirsiz, Allah qonağı? Deyir, Allaha da qurban olum, qonağa da. Bu olur həmən Sarı Aşıx. Hər şey aydın olur. Zamanın ata-anası duruf gedir. Aşıx qalır burda. Yaxşı da sevinir.

Tezdən durur bir az pal-paltar götürür, gedir çayın qırağına paltarları yusun. Sarı Aşıx çördən-çöpdən yığır, gətirir ocağı qalayır. Söhbət eliyillər. Zaman gəlir, ova getmişdi, çiynində də tüfənk. Gəlir görür ki, Yaxşının yanında bir oğlan oturuf. Bunu çağırır, buna bir şapalax vurur. Zaman gedir. Aşıx aralıda daşın üstündə oturur ağlıyır. Deyir:

Əziziyəm iti belə,

Gəc belə, iti belə,

Zaman məni elə vurdu,

Vurmazdı zaman elə.

Sabahı günü hay düşür ki, Zaman xəstələnib, sancılanıb. Nə qədər dava-dərman eliyillər, mümkün olmur. Zaman ölür. Aşıx baxır ki, Yaxşı ağlıyır. Tutur Yaxşının gözünün yaşını silir. Deyir:

Əzizim Zamanı görüm,

Halım zamanı görüm.

Yaxşının xətirəsinə

Gedim Zamanı görüm.

Gedillər Zamanla görüşüllər. Zaman orda canını tapşırır.

XXV mətn

Bizdə bir kənd var, Məmmədbəyli kəndi. Həmən Məhəmməd bəy Aşiq Cavanşirlər nəslindəndi. Həmən Məmməd bəyin üç oğlu olufdu. Əbdülsəməd bəy, Cavad bəy, bir də Teymur bəy. Məhəmməd bəy həmişə İranın Qaradağlı vilayətinnən aşıx gətirərmiş, oxudarmış. Sarı Aşıx da Məmmədbəylidə yaşıyırmış həmin dövrdə. O, getmiş imiş öz kəntlərinə – Laçının Güləbirt kəndinə. Gedir ora Nooruz bayramına. İrannan gələn aşıx çalır, oxuyur. Çalıf-oxuyannan sora sazı qoyur yerə, deyir, mənə bu ərazidə bir qənim verin, mən onnan deyişim. Məhəmməd bəy Aşiq iki at göndərir. Deyir ki, birin aparıf qoyarsan Hacı Muradın qapısında, Muradxannıda. O birisini sürərsən gedərsən Güləbirdə, verərsən Sarı Aşığa, məclis qutarmamış gələr bura. Sarı Aşıx obaşdan gəlir çıxır məclisə. Bunlar görüşür, başdıyır deyişməyə. Qaradağlı Aşıx deyir ki:

Aşıx bənəh bənəhdi,

Halım bənəh bənədi.

Sənnən xəbər alıram,

Araz neçə sənəhdi?

Hamı məhəttəl qalır ki, Sarı Aşıx bunun cavabın verə bilmiyəcəh. Sarı Aşıx bir kruq vurur. Gəlir durur bunu yanında. Deyir:

Aşıx bənəh bənəhdi,

Halım bənəh bənəhdi.

Çağır Araz dayansın,

Ölçüm neçə sənəhdi.

Onnan sora Məhəmməd bəy Aşiq ona bir at verir.

SARI AŞIĞIN BAYATILARI
Mən aşıx, ağzındayam,

Aləmin ağzındayam.

Əslim qaradağlıdır,

Amma Məzməzəh ağzındayam.

Mən aşıx gəyən yerlər,

Gül boynunu əyən yerlər.

Mənə min nişana qaldı.

Ayağım dəyən yerlər.

Aşıx Qaramannıdı,

Xalın qaramannıdı.

Yaxşının tənəsinnən

Dağda qar amannıdı.

Mən aşıx, Güləbirdə,

Şeh düşüb gülə bir də.

Qurban olum o yara

Ağlıya, gülə bir də.

= Kaş quş oluf uçaydım

Düşəydim Güləbirdə.

Aşıx burda gərək,

Xalıx burda gərək.

Qoymaxla nə ağıl

Ağıl binada gərək.

Mən aşıx buğda gördüm,

Buğdanı dığda gördüm.

Gözəli sənətçidə

İyidi tuğda gördüm.

Məm aşıx dürüstdü adın,

Ləbinnən dürüstdü adın.

Aləmi geşt eylədim,

Görmədim dür ustadın.

Aşığam Sadağa ver,

Hirsinə qadağa ver.

Burdan salamat keşsən

Bir ye, beş sadağa ver.

Mən aşıx, ha Kərim,

Yetiş dada, ha Kərim.

Gen dünya sənin olsun,

Mənə bəsdi Həkərim.

Mən aşiqəm, Tərtərə,

Kür qarışar Tərtərə.

Üz qoyum üzün üsdə

Qoy qarışsın tər tərə.

Mən aşığam, yüz yerdən,

Əlli yerdən, yüz yerdən.

Camalım bayram ayı

Baxışarlar yüz yerdən.

Sarı Aşığın Yaxşıya dediyi bayatı:
Mən aşıx, məmə qana,

Təbrizə, Məməqana.

Kəs başım sinən üsdə

Qoy batsın məmə qana.

AŞIQ ABBAS
Aşıq Abbas Laçın rayonunun Piçənis kəndində anadan olub. Atası nağara ustası olub və onu özüylə tez-tez toylara aparardı. Hətta bir dəfə toyda bir qadın Alıdan bir hava çalmasını xahiş edir, amma havanın adını düzgün demədiyindən atası onun hansı havanı istədiyi dəqiq müəyyən edə bilmir. Onda Aşıq Abbas atasının köməyinə çatır və qadından bir dəfə o tərəfə, bir dəfə də bu tərəfə getməsini xahiş edir. Qadının yerişinə görə onun hansı havanı istədiyini müəyyən edir.

Aşıq Abbas aşıqlıqdan başqa həm də dülgərliklə məşğul olurdu. Meşədə yeri vardı, orda təknə-tabaq düzəldib ondan gələn gəlirlə ailəsini dolandırırdı. Vəfat etdiyi tarix məlum deyil, amma 90 yaşlarında dünyasını dəyişdiyi deyilir və Piçənis kəndində dəfn olunub.

I mətn

Günnərin bir günü Sultan bəy on dənə toğlunu verir buna, deyir, bunu apar ver Şuşada filankəsə. Fikirrəşir ki, arada bu əsir-yesir oluf. Bunu bu bəydən o bəyə apar, bu dosdan o dosda apar. Bəs mənim qazancım nədi? Heyvanın birin kəsir, doyunca yeyir, dokquzun da qatıf qabağına gəlir Şuşaya. Sultan bəy də buna bir kağız vermişimiş. Kağızı gətirif verir həmin adama. Açıf görür ki, yazıf Sultan bəy ki, sənə on dənə toxumlux quzu göndərmişəm. Bular deyir ki, ay aşıx, axı dokquzdu. Deyir:

– Vallah ondu.

O deyir dokquzdu, bu deyir ondu. Deyir:

– Neyniyək indi?

Deyir ki, on adam çağır, hərəsi birin tutsun. On olmasa, sən deyəndi. On adam çağırır. Hərə birin tutur, biri boş qalır. Deyir, gördün, biri boş qaldı. Deyir, fərasəti oleydi, o da tutaydı.

II mətn

Aşığ Abbas çox hazırcavab bir adam olur. Dağ bəyləriynən aran bəylərinin əlaqəsi olurmuş da. Dağın da balı, heyvanı, meyvəsi yaxşı olur, bir-birinə pay göndərirmişdər. Bir gün Sultan bəy deyir ki, Abbas, sənə bir əzyət verəjəm. Aşığ Abbasnan aran bəylərinə on dənə quzu, bir az da pay göndərir. Bu quzuları qatır qabağına meşəynən gətirir. Yolda Qırxqız deyilən yerdən keçəndə həmən Ballıca meşəsində görür ki, ajıyıf. Bir az meşədən mer-meyvədən yığır, görür ki, yox ey, dayanammıjax. Öz-özünə fikirrəşir ki, ey dadi-bidad, qabağımda on dənə quzu var, mən niyə aj gedirəm? Yuxarıdan Allah baxır və hamı bilir ki, mən ajam. Gətirir birin kəsir, qəşəh kabab eliyib yeyir. Bunu yolnan yeyə-yeyə çox rahat gəlir, quzuları da gətirir. Bəyin adamıdı, həm də Abbas özü də hörmətdi adam oluf. Bəyin adamları bunu qarşılıyıllar, gəlif oturur. Sultan bəy buna bir məktub vermişmiş ki, bunu verərsən bəyə. Abbas da bilmirmiş məktubda nə yazılıf. Bəy məktubu oxuyanda görür ki, Sultan bəy salamdan-kalamdan sora yazır ki, sənə on dənə quzu göndərmişəm. Gör sağ-salamat gətirə bildimi. Oxuyanda deyir:

– Abbas, bəs sənə on dənə quzu veriflər, sən bura dokquz dənə gətirmisən.

Deyir:

– Bəy, dokquzdusa dokquzdu, ondusa ondu.

Bəy öz-özünə fikirrəşir ki, bu dağ adamıdı da, yəqin başa düşmür. Qoy bunu rahatçılıxnan başa salım. Öz adamlarına deyir ki, on nəfər adam toplayın bura. On dənə adam topalayır. Deyir:

– Abbas, bu adamın sayı neçədi?

Deyir:

– Ondu.

Bu adamlara deyir ki, hərəniz bir quzu tutun. Axı on adamdı, dokquz da quzu. Birinə çatmır. Deyir ki, Abbas, gördün, birinə çatmadı. Deyir:

– Bəy, elə danışırsan ki? Fərasəti oleydi o da birin tutardı.
III mətn

Bir günnəri bu Seyid Mirəziz deyir ki, Paşa, məni keçi dööləti basıfdı. Yüzə yaxın keçim var, qalmışam keçinin əlində. Amma qışda saxlamağa otum-əncərim yoxdu. Bir adam tap, keçini verim yaza kimi saxlasın. Paşa bəy Aşığ Abbası çağırır, deyir:

• 
  Aşıq, apar bu keçiləri. Bilmirəm, neynirsən elə, yaza kimi bu keçirlərdən biri də qalmasın. Özün də cavabın verərsən.
  

Deyir:

– Baş üsdə.

Başdıyır gündə keçinin birin kəsir. Bayram ağzı gələndə seyid deyir ki, gedim görüm keçilər nə yerdədi, nə vəzyətdədi. Aşığ Abbas keçiləri kəsif yeyif, bircə dənə keçi qalıf. Gələndə deyir ki, aşıx, de görək keçilər nətərdi?

Deyir:

• 
  Seyid, nətər olajaxdı, keçini mərgi xəsdəliyi tutdu, hamısı qırıldı. Bəyirir, bəyirir, onnan da ölür, əti də yeməli olmur. Tək bircə dənəsi qalıfdı, o da qapıda.
  

Namazın vaxdı olur. Mirəziz başdıyır namaz qılmağa. Namaz qılanda Aşığ Abbas uşaxları örgədir ki, keçinin qulağını dişdiyin. Uşaxlar keçinin qulağını dişdiyəndə keçi başdıyır bəyirməyə. Bəyirir, bəyirir. Seyid Mirəziz də namazın üsdündədi. Aşığ Abbas əliynən belə eliyir ki, neyniyim. Seyid Mirəsiz də əlin boğazına çəkir, işarə verir ki, başın kəsin. Nəysə, keçinin başını kəsir. Ödünnən də bir az bunun ətinə vurur, gətirif qoyur seyidin qabağına.

– Ə, bir az dilinə vur, gör yeməlidi.

Dilinə vurur, görür zəhər dadır. Deyir:

– Ə, bunnan uşağa-zada vermə, yaman pisdi.

Onnan da yüz keçinin dalınnan dəyir.
IV mətn

Paşa bəy rəhmətdik çox cənnətməkan kişi oluf. Qayınatası Seyid Mirəziz ağanın öz çörəyi boğazınnan keçmirmiş. Bir gün deyir ki, onun öz heyvanınnan birin kəsin, görək yeyə bilirmi? Seyid deyir:

– Ə, sən öl, bu mənim qırılmışımın ətinnəndi, mənim boğazımdan keşmədi.

Bir gün çağırır Abbası, deyir ki, bunun yüz dənə dıvırı var, apar ye, sən qutararsan, biz qutarammarıx onun axırınnan. Amma sən öl, onun biri qayıdıf gəlsə, uşaxlara baş gönünü duzdadajam. Burda həm qorxu var, həm də Aşığ Abbas söznən çörək yeyən adamdı. Gedir gətirir dıvırı. Günə birin kəsir. On beş külfətdi bular. Yeyir, qutarana majal yeddi heyvan qalır. Yeddisi qalanda deyir:

– Neyniyəh?

Deyir:

– Ə, birtər elə.

Hay salır ki, həji, dıvır qırılır, xəsdəlik düşüf. Deyir ki, nədi onun xəsdəliyi?

Deyir:

– Onun xəsdəliyi irtməyinnəndi. Bəyirir, bəyirir, bəyirir, cannan olur.

Namazdan axı fərrux olmağ olmaz. Bu da seyid adamdı. Namaz vaxdı uşağın birin örgədir ki, gedin pəyədə dıvırın qulağın salın ağzınıza dişdəyin, bəyirsin. İndi o da fərrux olammır axı. Deyir, allahun əkbər, allah. Yanı haram eləmə də, başın kəs. Aşığ Abbas irtməyi salır ödün içinə. Öd axı acı olur. Onu bulalıyır, şişdə bir az bişirir. Seyid əti dodağına gətirir, deyir:

– Oy Abbas, bunu basdırın.

Deyir:

– Çoxdan basdırmışıx.

Paşa bəy deyir ki, elə elə onun dərisini də gətirməsin, seyid tamahgirdi.

Deyir:

– Onu mən neyniyim bəs?

Deyir:

– Sən yolunu tapajaxsan, sana nə var.

Seyid bir qatır gətirmişdi ki, dərini verə Şuşada dabbağa. Aşığ Abbas bir dənə çöp qırır. Qatır da bəd heyvandı. Quyruğunun altına çöpü soxanda qatır qalxır düşür gava. Qatırın beli qırılır. Deyir:

– Abbas, elə o dəri də halal-xoşun olsun.

Abbas yüz dıvırı belə yeyir. Paşa bəy ona həm də ənam verir. Deyir:

– Bu işdə nə seyid mənim üsdümə gəldi, nə şikayətçi oldu, nə də qəzəbləndi, sənə halaldı. Bu da sənin ənamın.
V mətn

Olar arasında bəy söhbəti olmuyuf. Abbas ona Paşa deyərmiş, o da Aşıx deyərmiş. Sazı qoltuğunda gəzif. Onun ehtiyacını bəy ödüyüf. Sifdəsi nağaraynan məşğul oluf. Əsas söz usdası oluf. Özü də çox kasıb yaşıyıf.

Günnərin bir günü el dağa gedəndə qoşuluf dağa gedif. Üç ayı fırranıf, o paşa çağırıf, o mülkədar çağırıf günnərin keçirirmiş. Kefin eliyir, gələndə arvad ona yaxşı baxmır. Deyir:

– Arvad, niyə heylə eliyirsən? Getdim aşıxlıx cəhənnəm, dəlləhliyi də örgənmişəm. (Aşığ Abbasın dokquz oğlu olub.) Oğlumun bekarası Mütəllimdi. Bu payız onun da sünnətin eliyəjəm, döölət töküləjəh, var töküləjəh.

Könlün alır da. Arvad allatmax hasant bir şeydi, o ola Aşığ Abbas ola. Bunun könlün alır. Axşam yatır, səhər durur. Deyir, uşaxlarımın bekarası Mütəllimdi. Sən öl, Mütəllimi sünnət eliyəjəm. Ölər, cəhənnəmə ölsün. Qalar, dəlləhliyi örgənnəm. Demək, öz oğlunun üsdə. Arvadın adı Ələm imiş, rəhmətdik ona Aləm deyirmiş. Aləm deyir:

• 
  Sənin xeyrin mana lazım deyil. Birdən öldü?
  

Deyir:

– Az öləjəh, dokquz uşağım var.

VI mətn

Bizdə iki Abbas oluf. Biri Molla Abbas oluf, biri Aşığ Abbas. Hər ikisi gözəl kişilər oluf. Aşıx Abbas saz qoltuğunda getdiyi yerdə Molla Abbas çıxır qabağına. Deyir:

• 
  Abbas, xeyirdimi, haraya gedirsən?
  

Deyir:

– Ə, şər olsa səni aparallar da. Xeyirdi ki, məni aparıllar. Bunu sən mənnən nə üçün soruşursan?

VII mətn

Şuşa bəyləri Laçınnan Qarabağın ortasında idi. Həmişə də canfəşannıx eliyirmişdər ki, hər iki tərəflə qohum olsunnar.

Bir gün Şuşa bəyləri Paşa bəyi qonax çağırır. Qonax çağıranda Aşığ Abbas deyir ki, gedərəm birdən məni ilişdirəllər. Canınçün getmərəm. Paşa bəy deyir:

• 
  Niyə?
  

Deyir:

– Ə, sən atı minif gedəjəhsən, mən piyada gedim?

Deyir:

– Abbas, sən öl, saa bir at verəjəm.

Deyir:

• 
  Ə, sora tutuf əlimnən alajaxsan.
  

Deyir:

– Abbas, sən öl almıyajam, yəhəri də almıyajam. O olsun ki, mənnən get.

Göndərir hamamladır, kostyumun-zadın geyindirir. Hər bəyin gədəsi olarmış başmağın çöyürsün, aftafəsin götsün.

Aşığ Abbas deyir ki, Paşa bəy, olar içəri girəndə ayağa durma! Paşa bəydə o ədəb var ki, ayağa durmuya. Deyir:

– Niyə?

Deyir:

– Səni yannarıynan vurajaxlar, gəlif mənim tuşumda durajaxsan.

Furqonnar gəldi, hay düşdü ki, bəylər gəldi. Qapı açılanda Paşa bəy özünnən aslı olmuyarax ayağa durdu ki, görüşsün. Bəylər bir-birinə him eliyir, bunu yannıyıllar, gəlif düşür Aşığ Abbasın yanına. Qayıdır Abbasın üzünə baxanda deyir:

– Vejinə də alma. Mən dedim durma, durmusan. O sənin tərbiyəndi.

Oturur. Başdıyıllar söz atmağa. Ordan, burdan. Yeyillər, içillər, dəmlənəndə deyillər:

– Ay Paşa bəy, ay Paşa bəy! Bəs deyillər, ayı kürdün əmisi oğludu.

Deyir ki, ə, mənim bu gədəm cavab versin. Aşığ Abbas deyir:

– Hə, o bizim əmimiz oğludu. Özü də çox ləyaxlı, mərifətdidi. Utancaxdı, cəmyətə, camahat arasına çıxmır. Elə olur altı aynan gedir, üzün də görmürük.

Biri deyir, sən öl, bunun altında nəysə var. Deyillər, söhbəti elə burda bağlıyax. Şuşa da dağın başındadı da. Suyu Xəlfəli çayınnan gəlir, odunu meşədən gəlir. Səhər iki-üç ulağnan gedillər su gətirməyə. Paşa bəyə deyir, bu ulax yiyəsinə bir az qızıl ver. Deyir:

– Əşi, bizi qırdırarsan, sən allah, otur yerində.

Deyir:

– Yox.

Abbas ulax yiyəsinə deyif:

– Başına dönüm, böyün nə qazanajaxsan?

Deyir:

– Nə qazanajam ey, qəpik-quruş.

Aşığ Abbas çıxardır ona beşdik verir ki, ulağa iki kilo artıx arpa verərsən, biz İsa bulağına gedəjeyih. Bir yük də kül yüklüyüf aparıf ora tökürsən. Sənin gözün bizdə olsun. Biz ora çatanda sən palanı alırsan, ulağı buraxırsan ora. Bir beşdik qızıl da orda verəjəm. Bular yol gözdamaxda olsun. İki kilo artıx arpa yemiş ulağ ola. Anqırır özünü salır külə, ağnıyır. Deyir:

– Ay Paşa bəy, ay Paşa bəy.

Deyir:

– Dəli, nədi?

Deyir:

– Əmoğlu belə olar ey. Görürsən pudraynan, ətirnən buları qəbul eliyir. Bizimki də gedir girir dağın-daşın dalına. Heş gəlmir ki, görək nə var, nə yox.
VIII mətn

Qətl sındırırmışdar. Ələm ağacın quruf oxuyurdular ki, bura Bədəşdi Kərbəladı, bura atdı gələn atsız gedər. Aşığ Abbas da Kərbalanın müsəlləh buyuranı idi. Bura Bədəşdi Kərbəladı deyəndə deyir, mənim dilim lal olar, qulaxlarım kar olar. Mən bura necə Bədəşdi Kərbəla deyim? Vəliynən Salman hər gejə oğurruğ on gamış gətirir.

IX mətn

Bir gün Uğurru bəy deyir ki, Sultan, mənə altı öküz göndər, bir kotan əkdirəjəm. Amma nə ağ olsun, nə qara olsun, nə boz olsun, nə sarı olsun. Yeddi rəngin yeddisin də sayır ki, bunun heş biri onda olmasın. Sultan Aşığ Abbasa deyir ki, nətər eliyək? Deyir əşi, yaz ki, hazırdı, gəl apar. Yazıf ki, hazırdı gəl, amma nə cuma günü, nə duz günü, nə tək günü, bu yeddi günün heş birində gəlmə, qalan günü gəl apar. Axı bu yeddi günnən başqa həfdənin günü yoxdu.

X mətn

Aşığ Abbası Şuşaya iclasa çağırıllar. Aşığ Abbas da bəsdəboy adammış. Qubernator baxır deyir ki, bir adam yoxuydu Sultan bəy göndərə buraya? O da deyir ki, vallah, adam varıydı. Adamı adam yanına göndərdilər, məni də sənin yanaa göndərdilər.

XI mətn

Alının iki oğlu oluf. Böyüyün adı İsgəndər oluf. Abbas o vaxdı kiçik imiş, hər sözə yaxın imiş, İsgəndər bir az tərs imiş. Bizdə bulax var, o bulağın üsdündə onnarın yeri vardı, orda əkin əkirmişdər. Atası buları tezdən göndərir taxıl biçmağa. Şeh vaxdı taxıl yaxşı biçilir axı. Uşaxları göndərir taxıl biçmağa, özü də çörək-zad götürə gələ. Bir az gej gəlir. Abbas atasını görən kimi bardağı götürüf yenir bulaxdan su doldura gətirə. Bu da çağırır:

– Ay İsgəndər, gəl dana, çörək bir az gec hazır oldu, ona görə ləngidim.

Kişi bilif ki, bu küsəyəndi, noqsanın boynuna alır. Nə qədər çağırır, İsgəndər gəlmir, başın salır aşağı biçin biçir. Bir də çağıranda deyir:

• 
  Dərd İsgəndər, çor İsgəndər, gəlmirəm da.
  

O da qayıdıf deyif ki, səni görüm qujağına oğul sidiyi dəyməsin. Ona görə onun oğul evladı olmuyuf, ikicə qızı oluf.

Abbasa da deyif ki, yeddi oğul bir qız evladın olsun. Bu da belə oluf ki, görüf arvad nəysə narahatdı. Deyif, nolufdu? Arvadı deyif, tütünün qutarıfdı. Deyif, elə elə Abbas onu bilməsin. Abbas bunu eşidir evdən çıxır, gəlir Şuşa tərəfə. Yanında tüfənk götürür. Yolda qırqovul vurur. Qırqovulu satır, onun puluna tütün alır. Tütünü gətirif verəndə atası deyif, oğul, səni görüm yeddi oğlun olsun, bircə dənə qızın. Abbasın da dokquz oğlu bir qızı oluf. Bir oğlu cavan ikən ölüf, səkgiz oğlu qalıf.

XII mətn

Bular (Aşıq Abbasın nəsli – top.) Gümüşdü Alının nəslinnəndi. Vəznəsi, çuxası, xənçəli gümüşdən bağlanmışmış, ona görə Gümüşdü Alı deyirmişdər. Qardaşı Alpənah bir də bacıları ilə gəliflər Piçənisə. Bular gedif toy aparırmışdar. O vaxdı bütün toyları yaylaxda eliyirmişdər. Fərraşdı Aşıx Baxşəli kamança çalır, Aşıq Abbas nağara çalandı, Dəli dağa toya gedillər. Orda qadın zakaz eliyif, mahnının adını düz demiyif. Deyif, ağa, bozatdı çal. Elə bir vəziyyət oluf ki, tayfalar arasında giley-güzar varmış. Olar elə biliflər ki, bular aşıxları örgədif çalmasın. Abbas deyif, bir ayna get, bir bayana gəl, görüm sən nə mahnı isdiyirsən? Qadının hərəkətinnən bilif o nə mahnı isdiyir. Oynayan kimi deyif, Ağabala Rizayini isdiyir.

XIII mətn

Aşığ Abbas nağara çalıf. Ana babası öləndə uşaxları ağlıyıf ki, belə də dədə olar, belə də dədə olar? Yəni niyə rəhmətə getdi. Deyif, bala, dədə belə olar da. Qırx gündü varını bölüf qutarammırsız. Amma bizə dədəmizdən bir dənə cır nağara qalıf.

XIV mətn

İmkannı bir şəxs oluf. Bunun ilxısı, qoyunu, malı oluf. Özü də Sultan bəynən təpə-təpəyə gələn adam oluf. Bu ölmüşümüş, bunun övlatdarı “Allah, belə də dədə olarmı, belə də dədə olarmı” deyif ağlıyırmış. Aşığ Abbasın oğlu Mütəllim deyif ki, dədə belə olar da. Qoyunu var, malı var, ilxısı var, böləjehsiz. Mənim dədəmin səkgiz oğlu var, bir nağarası. O nağaranın üsdündə biz bir-birimizi qırajeyih.

XV mətn

Atası deyif ki, tənbəkim qutarıf. Başıma hava gələr bala, gedif onu gətirməsən. Abbas duruf tezdən evə də demədən Şuşaya gedif. Bizdən Şuşaya piyada yol heç olmasa qırx kilometirdi. Gedif qayıtmax həştad kilometirdi. Səhər tezdən çıxıf. Alatoran olanda Mıxtökəni aşır Şuşa üzə. Bir fır kəkliyi qalxır ayağının altınnan. Dayandoldurumnan vurur. Qismətə bax, kəklik düşür. Görür halal quşdu, amma heç adın bilmir. Gəlif bu Şuşaya çatanda tacirrər bazarbaşında duruf söhbət eliyirmişdər. Görüllər ki, bir dənə dağlı balası gəlir. Deyillər, gəl görək, a dağlı balası, nəyin var, nədi bu belə? Bular da yaşdı, təcrübəli adamlardı. Baxan kimi deyillər, ə, bu fır kəkliyidi, bunu hər adam görə bilməz, hər adam ata bilməz. Biri deyir, tükü tilsimlidi, biri deyir, uğur gətirir. O qədər buna tərif vuruflar. Deyillər, bunu satmazsan? Abbas deyif ki, əşi, ayıb döyülmü, satmax nədi, al bağışdıyım sənə. Hamı bir-birinin üzünə baxıf ki, bunu bağışdıyallar? Deyif, doğurdan deyirsən? Deyif, hə, verdim sənə, halal-xoşun olsun. İsdiyif yön ala, deyif, bala, dayan. Belə pay olmaz. Ə, bu kişiyə siftə verin hamınız. Kimin qulpunnan nə çıxıfsa, veriflər buna. İsdiyif ki, gedə, həmin şəxs deyif, hara gedirsən, hələ əsası durur. Əlin salıf çuxasın civinə, deyif, əli bura gətir. Bu da bir əlin irəli uzadanda deyif, yox ey, iki əli gətir. Gümüş pulu tökür bunun ovcuna. And içir ki, hesablıyıf bir öküzün pulu vardı orda.

Biri deyif ki, qismətə bax ey. Bir atım barıta gör nə qazandı, camahat bunu bir ildə qazanammır. Bu qalalı deyif ki, niyə heylə deyirsiz? Bu adam o boyda ərazidən keçif gəlif. Ağır tüfənk çiynində gəlif, orda vuruf onu kəsif, üsdünə qan axa-axa, tər davanınnan çıxa-çıxa gətirif, burda da halallıxnan bağışdıyır bizə. Deyif, siz bunun qismətin deyirsiz, görün mənim qismətim necə hasat doğufdu. Məndə heç belə fərasət də yoxuydu. Bir az onnan-bunnan nisyə mal aldım. Apardım satdım, xırda-xırda yedim, qazanç gətirəmmədim. Bir gün borşdar gəldi kəsdi qapını. Bir gün belə, iki gün belə, qaçıf girmişdim bir xəndəyə. Arvadıma söyüllər, dalaşıllar, qışqırıllar, mən də laçın qovmuş sona kimi sıxılmışam ora. Bir də gördüm nəsə zincir görsənir. Belə-belə eşdim, gördüm bir küpə var. Ağzını açan kimi gördüm içi dolu qızıldı. Axşamı saldım, küpləri çıxartdım gördüm yeddi küpə qızıldı. Bax, o daxma orda durur, həyətimə salmışam. Orda imarət tikmişəm, amma o daxmama dəymirəm. Allah adama verəndə verir.

Nəysə, Abbas tənbəkini alıf qayıdıf. Alı Abbasın səsin eşidif deyif, oğul, tənbəki almağa getmədin? Deyif, dədə, getdim də, gəldim də. Deyif, oğul, səni görüm dizində ağ tük bitsin. Səni dokquz oğulnan birlikdə süfrəyə əl uzat. Abbasın dokquz oğlu oluf.