AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr IV kitab

XVI mətn

Bir gün Paşa bəy bulara gəlir. Deyif, Abbas, mən ölüm bu uşaxlara yemək ver, olar nətər yemək yeyir mən ona baxım. Deyir, yaxşı. Ləyən varmış, ərişdəsini, umacını tökür, hərəsinə bir taxta qaşıx verir. Bular takqatak yeyəndə görüf ki, biri zəyif yeyir. Məşədini gösdərif deyir ki, Abbas, bu uşax zəyif yeyir, bunu ayır.

Nəysə, gedillər ot çalmağa. Hamı girir laya, Məşədi axırda girir. Hamısın bir-bir laydan çıxardır. O vaxdı layın başına qızıl onnux qoyarmışdar. Elə bil burdan gedif oranı fırrıyıf gətirif kim birinci dərgazı oraya sancsa, qırmızı onnuğ onundu. Məşədi hamısın laydan çıxardır, pulu götürür. Paşa bəy deyif, bu kimdi? Deyillər, Abbasın oğlu. Deyir, Abbasın hansı oğlu? Abbas deyir, o gün sən mana dedin ey ən zəyifi, həmən oğlandı. Gətirir orda ona bir dənə cöngə verir, bir dənə də öküz kəsif uşaxlara yedirdir.
XVII mətn

Ayı bir kişini basmışımış. Deyif ki, bunu kim sağalda? Paşa bəy Xosrova deyif, sən sağalt. Bu da deyif ki, bunun üçün iki ay orda qalmax lazımdı. Mən bacarmaram, onu sağaltsa, ancax Aşığ Abbas sağalda. Gedin danışın, hakq-hesabın deyin, gəlsin sağaltsın. (Paşa bəy həmişə Abbasın yaşayışı üçün şərait yaradıf. Allah ona rəhmət eləsin). Rəhmətdik gedir, buna dava-dərman eliyir, bu sağalır. Deyir ki, sən get, hakqını göndərəjeyih. Ay bu qədər verəjeyih. Ən hörmətdi, ən bahalı pay qulunnu maydanmış o vaxtları. Saa ikisini verəjeyih.

Nəysə, bunu sağaldır, ayağa qaldırır, gəlir. İki ay gözdüyür gəlmir, üç ay gözdüyür gəlmir. Adam göndərir ki, mənim hakqımı niyə göndərmədiniz? Bular da vermir, fırradıllar. Onda rəhmətdik deyir:

– Səni ayı yeməknən tarixə salmadı, amma mən salaram.

Yazır ki,

Heyif mənim yaxşılığım,

Eylədim oğraş Qasıma.

Əslən huy, zatən qəzər,

Ayıya yoldaş Qasıma.
XVIII mətn

Bunun Şuşada bir dənə tacir tanışı olur. Həmin tacir bulara gəlir. Abbas heyvan kəsir, çörək yeyir, münasibət qurullar. Bu hadisədən sora Abbas bir neçə dəfə Qalaya gedir, tanışı bunu heş evə də dəvət eləmir. Deyif, məni tanımadın? Deyif, yox, tanımadım. Abbas çıxıf gəlir.

Bu tanışı bir gün gəlir Abbasgilə. Xoş-beş, on beş. Xoş gəlmisən, beş gəmisən. O söhbətin heç adın çəkmir. Abbas da xəsil⁴² əkmişimiş. Bu da iki qatırnan gəlmişimiş. Abbas deyir, bura ayı dadanıf, çarəsizdi. Bu da deyif ki, silahın var? Deyif, hə. Deyir, onu bu gejə qardaşın endirəjəh. Qatır da qaraltı görəndə donuz kimi xortulduyur. Bu kişi ikisin də atır. Gəlif deyir, canın üçün, vurmuşam ikisin də. Deyif, ola bilməz. Nə tez atdın? Səhər gediflər ki, öz qatırların vuruf. Abbas deyif, sən dəlisən, nəsən? Nə həyətinə gələn qonağı tanımırsan, nə kövşənə girən qatırı tanımırsan.
XIX mətn

Haçan axar bozbulannıx sellərin,

Ağır obaların, uzax ellərin,

Qüdrətdən bağların, əlvan otaxların,

......................................yadıma düşdü.

Abbas bu şeiri oxuyanda Paşa bəy də deyif, Abbas, öz aramızdı, ikimiz də oranı gəzmişik. Orda qüdrətdən bağ nə gəzir? Bəziyirsən, yaxşı eliyirsən, yerin-yurdundu. Orda əlvan otax vardı? Abbas deyir ki, bəy, doğurdan yoxuydu? Paşa bəy deyir, ə, qara dam yoxuydu orda, filankəsin damı idi. Əlvan otax harda idi? Deyir, mən onu demirəm ki. Yadındadı, ordan gələndə Qırxqızın meydan üzündə biz bir kahada qaldıx. O kahanın adı nə idi?

Dedi:

– Allah evi.

• 
  Qar yağdımı çölə gejə. İçəri bir damcı düşmədi ki? Üşümədik ki? Orda ləmpə qoymağa yer vardı, filan yer vardı, filan yer vardı. Nə dədəm düzəldif, nə nənəm düzəldif, qüdrətdən yaranıf da. Onu deyirəm da. Keçək o biri tərəfə. Qarağat yedik, morux yedik, əzgil yedik, alma yedik. Yadındadı, getdin filan yerdə tirəki⁴³ yedin. Mən onu nəzərdə tuturam da.
  

XX mətn

Bir həci gəlif Suvada. Dini söhbətdər eliyirmiş ki, belə olajax, camahata belə can yandırajeyih. Abbas da deyif ki, əgər Ballı Məmməd ağzına bal dürməyi vuranda dili dolaşmasa, sən deyənə inanarıx. Abbas da ayı dərisinnən kürk geymişmiş. Bu söhbət gedif ona çatanda deyiflər, bu sözü sənə kim dedi? Deyir, orda bir qıllı kişi vardı, o dedi. Abbası çağırıflar ora. Abbas rəhmətdih gedif ora. Kürkü çıxardıf deyif, mənim qılım bu kürkdədi. Amma sənin qolunun güzəmi əlin üsdünə düşür, qıllı sənsən. Orda deyir:

Məkgəyə getməknən həci olmaz hər ayı.

Sözü doğru deyərəm, söyləmərəm əffayı,

Sözün kəsir ki, Abbas, sən məni həcv eləsən, səni Qalağayına, Göyçaya qoburnatın yanına aparmasam, mənnən pis adam yoxdu. Deyir:

Dilinə çox gətirmə Qalağayın, Göyçayı

Onnar da tüpürəcək, olsa xəbərdar üzünə.
XXI mətn

Arvadı Aşığ Abbasa deyif ki, hamıya şeir deyirsən, birin də maa de da. Deyif, arvad, qorxuram küsəsən. Deyif, yox, niyə küsürəm? Deyir.

Abbas deyir kişi, get ojağına

Bir kom qaratikanı al qujağına,

Bir sakkat qancığı qoy bujağına,

Onnan yaşa, pis arvadnan yaşama.

Ölüf getməz bu dünyanın əngəli,

Acıxlandıranda yolar cəhli-cəngəli.

Ölüm vaxdı Əzreyilin çəngəli

Əlbət bil pis arvatdan yaxşıdı.

XXII mətn

Bir gün də özün vuruf azarrığa. Aləmə deyif ki, bu and, bu quran hakqı sirri aşsan başı kəsəjəm. Aləm deyif, a kişi, mən havaxt sənin sirrini aşmışam. Deyəndə deyif ki, yox ey, bu sirri aşma. Bunun da səkgiz oğlu oluf, bircə dənə də Teyfə adında qızı. Deyif, oğlannarımı çağır yanıma, mən ölerəm, vəsi eliyirəm. Gəlif deyir, ay oğul. Mənim elnən bir adım var, Paşa bəydən Sultan bəyə hamı məni tanıyır. Axı mən ölerəm, məni nətər götürəjehsiz siz, adıma layix dəfn ola. Biri deyif bir öküz gətirejəm (öküz nə gəzir), biri deyif bir kəllə qənd gətirejəm, biri deyif bir tay un gətirejəm. Başın götürüf deyir ki, belə-belə olasız. Nə ölmürəm, nə də vəsi eləmirəm. Onu mən öləndə gətirif verəjəhsiz o biri kəntdə Şahmirzə var, yeyif o Qızıl qəyənin altıynan gedəjəh. O maa lazım deyil. Gətirin indi verin yeyim, aj ölmüyüm.

XXIII mətn

Bir gün də deyir ki, gedəjəm paccahdan ulağ isdiyəm. Verər verər, verməz verməz də. Gedir paccahın elçi daşının üsdə oturur. Bunun qul-qaravaşı gəlir ki, paccah, elçi daşının üsdə adam var, siziynən görüşmağ isdiyir. Deyir, get gör nə isdiyir. Gəlir deyir, nə isdiyirsən? Deyir, yox ey, paccahın özünə deyəjəm, burda deyilməli söz deyil. Neçəsi gəlir qaytarır ki, yox ey, özünə deyəjəm. Paccah deyir, get çağır, görüm bu kimdi. Belə deyildi axı. Ordan deyirdilər filan şey isdiyirəm, mən də deyirdim filandı. O mənnən görüşmağ isdiyir. Aparır yanına. Deyir, nədi? Deyir, paccah sağ olsun, vallah, bunun daldalısı yoxdu, əl ulağım ölüf, şələli qalmışam. Oduna, suya, dəyirmana gedə bilmirəm. Gəlmişəm, maa bir ulax verəsən. Versən də, nənəyə, verməsən də, nənəyə. Paccah buna bir söz demədən ilxıçını çağırır yanına. Deyir, get ilxının içində beli yara cidav at var. Onu ver bu kişiyə. Götürər, nənəyə, götürməz, nənəyə. Gətirir cidav atı qapıya. Deyir, bağlayın onu mıxa. Ölər, nənəyə, ölməz, nənəyə.

XXIV mətn

Bir gün libası qolay imiş. Gedif oturufmuş məclisdə, heş bunu sayan olmuyuf. Gedir Sultan bəyin yanına, deyir ki, bəs belə-belə. Mən filan məclisə getdim belə qarşılandım, filan məclisə getdim belə qarşılandım. Amma filan kəndə getdim heş məni sayan olmadı. Deyir, əynin-başın nətər idi? Deyir, vallah, əynim-başım yoluğ idi. Dedim tanış kəntdi, burdan bura mən nə geyinim. Deyir, libasına görə səni tanımıyıflar. Təzdən gedir libasın dəyişir, bir ayrı toya gedəndə bunu çəkif aparıf başda oturdullar gümüşü papax başda. Oturanda pencəyin ətəyinnən tutur soxur boşqaba ki, ye pencəyim, ye, məni başa çıxardan sənsən. Sən olmasan mən ayaxda oturardım.

XXV mətn

Abbas bir də deyif balalarım, babalım boynuza, arvada sirr verməyin. Nə qədər yaxşı dosd olsa, qardaşınızın namın verməyin. Günnərin bir günü biri deyir, gətirin arvada sirr verək, o kişi bizə babal yıxıb, görək bu gerçəhdi, yoxsa səyf. Gedif paccahın bir ceyranın oğurruyur. Elə bil gətirir verir Gümüşə ki, bunu saxla, sora gəlif götürejəm. Gedif bir başqasınnan pulnan ceyran alıf, gətirif kəsir. Deyir, ay arvad, bunu bir sən bil, bir də mən. Paccah canımızı yığmışdı boğazımıza. Ceyranın kəsmişəm, yeyax yansın tökülsün, amma aşma ha. Deyir, yaxşı.

Nəysə, elə oler ki, bir on günnən, iyirmi günnən sora bu, arvadı döyür. Çığırıf qalxır ayağa, tərpənir paccahın üsdünə. Deyir, paccah-aləm sağ olsun, ceyranını tapdın? Deyir, yox. Deyir, bəs mənim ərim sənin ceyranını kəsif yeyif. Paccah bunun ərini çağırtdırır. Deyir ki, mənim ceyranımı niyə kəsdin yedin? Deyir, paccah-aləm sağ olsun, nəysə kəsdim da. Deyir, onu çəkin dar ağacına. Bunu çəkillər dar ağacına. Yetirən mərmər qayalar atır, bu heş səsini çıxarmır. Biri çıkqılı daş atanda bu çığırır. Paccah deyir, onu açın, gəlsin görüm bir heylə daşdara niyə dinmədi, bu çıkqılı daşa çığırdı. Deyir, paccah-aləm sağ olsun, maa mərmər qayalar atannarın inəyin oğurramışam, onnarın atdığı daş məni yandırmadı. Amma çıkqılı daş atan surfamın başında oturuf yeyif, onçun onun daşı maa dəydi. Deyif, bə ceyranı neynədin? Deyir, ceyranı vermişəm filankəsin qapısındadı, arvadı sınayırdım. Deyir, hə, Abbasın bu sözü düz çıxdı.

Gedir bir qoyunu öldürür, bükür bir ağa. Gedir dosdarının qapısına ki, bəs salva atdım, qonşunun uşağını öldürmüşəm. Bunu gizdə. Deyir:

– Ə, sürü çıx get əynə. Mən sənin qanını gizdiyəmmərəm.

Axır toçqada gəlir qardaşının üsdünə. Neçə il də küsülüdü. Deyir:

– Ə qardaş, sən hara, bura hara? Məni dindirmirsən, danışdırmırsan. Buraya niyə gəlmisən?

Deyir:

– Ay qardaş, belə bir qana düşmüşəm, özü də neçə ildi küsülüyük, görürsən üsdünə gəlmişəm. Bəs qonşunun uşağına salva atdım öldü, götürüf qaşmışam üsdünə.

Deyir:

– Ə, yaxşı eləmisən, əlin içinnən gəlif.

Girif pəyənin içində qəbri qazır. Atı da çəkir pəyəyə. İsdiyir meyidi götürə gizdiyə görür erkək qoyundu. Deyir:

– Ay qardaş, niyə maa deyirsən ki meyitdi?

Deyir:

– Qardaş, üzə ağ olmuşamsa, qələt qırmışam. Dosdara yedirtmişəm, saa yedirtməmişəm. Babam maa bir məsləhət verdi, mən onu sınamışam.

İndi nə aylə, nə zad, qardaşın yerin heş nə vermir.

XXVI mətn

Şahbulağ ərazisində Pərioğullar bəyi oluf. Bu bəy xəbər göndərif Paşa bəyə ki, paşam, sizdən bir nəfəri sel gətirif bura. Bunu nətər dəfn eliyək? Bu, Aşığ Abbası çağırır ki, belə məktub yazıf, buna nə cavab verək. Deyir ki, paşam, sel aparan ayı olar. Ona xəbər göndər ki, dədəni-babanı nətər dəfn eləmisənsə, onu da heylə dəfn eylə. Bu da gəlif çatıf buna.

Bu bəy dağa gedən vaxdı Paşa bəy Aşığ Abbasa deyir ki, ayrı heş bir kəsə demirəm, özün gedərsən ona elə bir qisas eliyərsən olmuyan kimi. Gəlillər Taxtabaşına, orda düşüllər. Bəy heyvanı yan-yön eliyir. Yağınnıx imkan vermir. Bir alıxlı öküz köşdən yayınır qırağa çıxır. Aşığ Abbasa da bu lazımmış. Bunu götürür, yolnan rəddi düşə-düşə gətirif çıxardır qapıya. Bilir ki, bunun rəddiynən gələjəhlər. Kəsir, soydurur, ətinnən doğruyur pişitdirir ki, arvad, qonax gələjəh, yemək hazırra. Çul alığı da qoyur ojağın qırağına. Bu kişi gəlir deyir ki, mənim öküzümü gətiriflər bura, rəddini gətirmişəm düz sənin qapına çıxır. Deyif ki, qardaş, gətmisən lap yaxşı eləmisən. Burdan belə mənim boynumadı. Harda olsa, öküzünü tapajam. Bu oturur. Arvada deyir ki, çaydan-zaddan gətir bu kişiyə. Yoldan gəlmisən, aj olarsan. Ye-iç, onnan sora danışarıx. Öküz yiyəsi görür ki, saz asılıf ordan. Aşığ Abbas buna and-aman eliyir. Deyir ki, qardaş, görürəm and-amana inanası döyülsən, saznan and içəjəm sana. Öküzün nişanasın deyir. Deyir ki,

Alnında doşan təpəli,

Qoltuğunda xalı cöngənin.

Altında çul alığı,

Ağzında yağı cöngənin.

Əyər axtarış eyləsən,

Çıxar baş-ayağı cöngənin.

Bu kişi deyir, əyə, qardaş, mən ölüm, hakq aşığısan, bunu sən hardan bilirsən? Daa burdan belə qaldı sana. Mən qayıdım xəbər verim. Bu qayıdır bəyə xəbər verir. Bəy deyir ki, ə, nəyin üsdə oturmuşdun? Deyir, vallah, bir qara keçə idi, üsdündə oturmuşdum. Deyir, bə Abbas nə dedi? Dediyin təkrar eliyəndə deyir ki, da burdan belə getməyin adı yoxdu. Ordan addıyır Murov dağına, da o dağa getmir.

XXVII mətn

Bizim dağlara vaxdilə elat gəlif-gedirmiş. Elat gəlif axşam Piçənis çayının üsdündə gejəliyir. O vaxdı elatın yükü atnan, öküznən daşınırdı. Alıxlı öküzün biri yoxa çıxır. Hava nəmişdi imiş. Səhər durullar ki, öküzün biri yoxdu. Başdıyıllar öküzü gəzməyə. Yer nəmişdi olduğuna öküzün izi düşüf. Bunun arxasınca gedif çıxıllar Aşığ Abbas olan kəndə. Gəlif qapıya deyillər ki, öküz itirmişik, yük qalıf yerdə, çətin vəzyətdəyik, bizə kömək elə. Deməli, Aşığ Abbas da çatan kimi kəsif öküzün ətini, qazanın içində bişirillər. Çətin vəzyətə düşüf. Öküz yiyəsi gəlif, ət burda bişir. Aşığ Abbas deyir ki, mən oğru deyiləm. İsdiyirsən saa nejə deyirsən, and verim. Hələ arvadına da deyir ki, o sazı ver, bu kişiyə saznan cavab verəjəm. Saz da müqəddəsdi. Deyir, itikçi aj olar. Öküzün ətinnən də qoyur qabağına. Sazı çalır, deyir ki:

Alnında dooşan təpəl,

Qoltuğunda dağı cöngənin.

Altında çul alığı,

Ağzında yağı cöngənin.

Əyər axtarış eyləsən,

Çıxar baş-ayağı cöngənin.

Deyir bu oxuduğum hakqı, mənim öküzdən xəbərim yoxdu. Kişi də buna inanır, durur gedir ki, sən heç oğruya oxşamırsan.
XXVIII mətn

Bir gün Bərdə rayonunun Alpout kəndində yaşıyan Adgözəl bəy ətraf rayonnarın bəylərini qonax çağırır. Bir rus qızını almışdı. Həm bir toy məclisi kimi, həm də qonaxlıx kimi bütün bəyləri dəvət eliyir. Allah rəhmət eləsin, laçınnı Sultan bəyi də dəvət eliyir. Sultan bəy Abbası da özüynən götürür. Hər bəyin yanında hazırcavab bir adam olurmuş. Məclis boyu bəylərin yanında olan hazırcavablar bir-birilərinə söz atıllar. Nə qədər söz fırranır Sultan bəyin hazırcavabı olan Aşığ Abbas sakit dayanır. Sultan bəy buna nə qədər işarə eliyir ki, bir kəlmə də sən de da, bəs məni biyabır eliyirsən. Nə qədər eliyir dinmir. Məclisdə çox sözdər fırranır. Bəylərdən hansınınsa hazırcavabının biri deyir ki, üzdən irağ, bir ulağı elə örgətmişəm ki, kitab oxuyur. Deyillər, nətər? Çıxıllar çölə, bir ulax gətirillər. Kitabı qoyullar qabağına. Kitabı diliynən çöyürür, çöyürdükcə də anqırır. Sultan bəy Aşığ Abbası çəkir qırağa ki, ə yekə kişisən, məni biyabır eləmə, bir söz də sən de. Yandım töküldüm. Abbas dinmir. O vaxda qədər ki, məclis dağılır. Bəylərə deyillər çıxın çölə, yerrər salınsın ki, gəlib yatasız. Aran yeridi, sahələrdə çakqallar ulaşırmış. Abbas bəylərin birinin hazırcavabınnan soruşur ki, bu nə səsdi gəlir? Deyillər ki, bir dəsdə aşıxdı, gedif o yiyəsizdihdə oturub çalıb-oxuyullar. Abbas yenə dinmir. Sultan bəy Aşığ Abbasa deyir ki, qayıdanda orda sənnən hak-hesabı çəkəjəm. Bəylər dəvət olunur ki, gəlib yatsınnar. Sultan bəy deyir ki, Abbas, gəl. Deyir, bəy sağ olsun, mən burda qala bilmərəm. Sultan bəy hiss eliyir ki, bunda nəsə söz var. Ə, deyir, gəl içəri. Deyir, yox ey, mən burda qala bilmərəm. Deyir, niyə? Deyir, bir yerin mollası ki, ulağ olajax, aşığı da çakqal orda kişi qalmaz. Mən getdim, səni bilmirəm. Sultan bəyin rəngi açılır. Qayıdanda on toxlu ənam verir ki, bu da sənin o sözünün hakqı.

XXIX mətn

Aşığ Abbas Dərələyəzdən bir qız sevir. Məhəbbət də on cürədir. Onun dokquzu ötəri hisdi, bircəsi ilahi məhəbbətdi. Heylə vurulur bir gözələ. Demək, Dərələyəz Ermənistan tərəfdədi. Aramızda da böyük dağ silsiləsi var. Aşığ Abbas özü Piçənisdəndi. Orda qohumu da varmış. Qohumugildə qalır ki, bu gözəli görə, eliyə. Qış düşür yollar bağlanır. Qar tayalanır elə olur ki, külək yumşax qarı gətirir iyirmi-otuz metr qar zirvəsi yaranır. Keşmək mümkün olmur. Orda deyir ki,

Necə gedim Kürdhajıya,

Tutuf yolum Selim gədiy.

Qala bilmirəm qürbətdə

Yada düşüb elim, gədiy.

Təkədonduran yavadı,

Qırx qız dərdimə davadı.

Oylağım Sarı babadı

Mıxtökəndi yolum, gədiy.

Yaz ola yollar işdiyə,

Aşam Şəlviyə, Daşdıya.

Aşığ Abbas, Qışqaşdıya

Düşə bir də yolum, gədiy.

XXX mətn
Kürkü geydim, baldırımı sarıdım,

Arvad-uşaq heş bilmədi varıdım,

Qoydular qapıda sərgi qorudum

Dedilər toyuğa kiş demir zaman.

Həşdatdan, doxsannan yüzə yaşadım,

Arvadı, uşağı onda boşadım,

Bir də uşağ oluf yerə iş...m,

Durdum gördüm yerim yaşdı bir zaman.

***

Elin pisi kürdhacılıdı,

Tamam sözdəri acıdı.

Paşa bəyi qatmağ olmaz,

Hamısı ağıl möhtacıdı.
AŞIQ BƏYLƏR
Bizdə Molla Vəli var idi, Narışdar kəndində olurdu. Kəndə gələndə bizim evə düşərdi. Aşığ Bəylər dediyimiz də o kəntdən idi. Bir dəfə gedillər Vəlinin dalınca ki, ölü yerinə gətirələr. Aşığ Bəylər də toya gedirmiş. Qabangədih deyilən yer var, orda rasdaşıllar. Molla Vəli deyir:

– Bəylər, xeyir ola?

Deyir:

– Vəli, yəqin xeyirdi ki, mən gedirəm da. Şər olcaxsa, sən gedəcəhsən.

AŞIQ VALEHİN ŞUŞA SƏFƏRİ
Valeh gedir Şuşaya toya. Toya xanın özü də gəlir. Okqədər gözəl, okqədər şirin oxuyur ki, xan çıxardır buna bir qızıl onnux verir. Toy qutarır, hər küsdə öz işinə gedir. Vəzir gəlir xanın yanına. Deyir:

– Xan, on ildi mən sana vəzirrik eliyirəm, heş sən bir manat maa pul vermirsən. O aşıx nə idi, ona bir onnux qızıl verdin?

• 
  Əyə, – deyir, – onu Allah ona verib ey, mən vermədim.
  

Deyir:

– Nətər Allah ona verdi?

Deyir:

– O gözəllikdə insan, o şirinnikdə səs, bunu Allah eliyib.

Deyir:

– İndi mən onu ziyana salım, sən də məni tanı.

Razılıx verir, deyir ki, sal, amma namərtdik, alçaxlıx yox ha. Götürür bir məktub yazır öz imzasıynan. Şuşada boğaz ağrısı xəsdəliyi peyda oluf, camahat qırılır. İyirmi-otuz dənə öküz, at yükü zoğal təşkil eliyif gətirirsən buraya, bəlkə camahat qırılmıya. Axı xan da buna hörmət eliyif. Bu fikirrəşir ki, xanın məmləkətində bu hadisə oluf. Onnan-bunnan gedir atını isdiyir pulun verir, səbət isdiyir pulun verir, çual isdiyir pulun verir. Bu biri tərəfdən də vəzir hər küçəyə bir dənə zoğal satıcısı qoyur. Valeh elə şəhərin girəcəyində görür zoğal satıllar. Bir az ayana yeriyir, zoğal satıllar, bir az ayana yeriyir, zoğal satıllar. Yolda öküzün biri ölür. Tərrəmiş at, qışın günü. At da qeysər⁴⁴ olur, atı basdırıllar peyinə ki, sağalacax. Atın biri heylə olur ölür. Gedir vəzirin sərəncamına. Deyir:

Kim ki innən belə burda sala bağ,

Arvadı q....di, özü qurumsax.

Çualın küncünnən car oldu bulax,

Mən belə bazarın nəyinə gəldim,

Ordan buraya deyinə-deyinə gəldim.

Allahverdigildə vardı bir nökər,

Haramzada gejə durur bixəbər,

Atın çulunu alır, at olur qeysər.

Mən belə bazarın nəyinə gəldim,

Ordan bura deyinə-deyinə gəldim.

NADİR ŞAH VƏ SULDUZLU AŞIQ BƏHMƏN
Nadir Şah Şərur mahalında müharibə eliyirdi. Aran zəmidə də Nadir Şahın dööləti, malı, dəvələri qalır. Aran zəmidə Qarabeygir adında bir atı qalır. Nadir şah da elan eliyif ki, kim Qarabeygir atın ölüm xəbərini mana versə, onu asdırajam. Sulduzdu Aşıx Bəhmən gedir çıxır bunun Aran zəmisinə. Malı-dööləti, dəvələri, qoyunu, atı. Gedir çıxır, baxır ki, camahat çox pis vəzyətdədi, elə bil ölüsü düşüf camahatın. Deyir, ayə, niyə belə oluf? Deyillər, Nadir şahın malı-dööləti, qoyunu, dəvələri hamısı qırıldı, Qarabeygir də öldü. Hamımızı dar ağacınnan asdırajax. Deyir, indi ki belədi, mən gedim oraya, Nadir şaha deyim, Qarabeygir öldü. Qoy məni öldürsün, bu camahata dəyməsin. Camahat da razılaşır.

Gedir çıxır Şərura. Şərura o vaxdı çatır ki, Nadir şah qalib gəlif torpağı alıf. Nadir şah görür ki, bir aşıx çiynində saz gəlir. Deyir, çağırın bura, aşıxlar gəzəyən olur, görüm mənim aran zəmimdən nə xəbər var. Aşığı çağırıllar Nadir şahın hüzuruna. Nadir Şah deyir:

– Aşıx, siz gəzəyən olursuz. Bir mənə deynən görüm aran zəmidə vəzyət necədi?

Bu da aran zəmiyə gedif toxunuf, vəzyəti bilir nətərdi. Deyir:

– Şahım, nolar, nətər lazımdı sənə deyərəm.

Aşıx deyir:

Başına döndüyüm ədalət şahım,

Aran zəmi bu il çox qar olufdu.

Qar suyu işməhdən qırılır uşax

Çay çeşmələr donuf mismar olufdu.

– Ayə, nə pis xəbər verdin, ə. Ə, – deyir, – mən ora yonca əkdirmişdim. Nə danışırsan? Bəs o yonca nətər oldu?

Aşıq deyir:

– Düz deyirsən, əkdirmişdin.

Yoncanı əkdirdin dəvə boyunca,

Dəvələr yemədi qarnı doyunca,

Əlim qabar oldu gönün soyunca,

Nər mayalar çöldə beman olufdu.

Deyir:

– Sən öl, bu çox pis başdadı, ə. Bu belə başdıyıf, gələgör deyə ki, Qarabeygir də ölüf.

Deyir:

– Şah, başına dönüm, sən elan eləmisən ki, Qarabeygirin ölüm xəbərin kim gətirsə, başın kəsdirəjəm. Onun ölüm xəbərin özün dedin. Aşıx deyir ki,

Odu ki, deyirsən atnan qatır,

Birisi şilədi⁴⁵, birisi qotur.

Gördüyün köhlənnər yan-yana yatır,

Qarabeygir damda mundar olufdu.

Nadir şah qoşun sərkərdəsinə deyir ki, bunun boynun vur. Sərkərdə deyir:

– Şah, aşıx gördüyünü çağırar. Bu gedif aran zəmini gəzif, nəyi görüfsə, onu deyir. Niyə boynun vurdurursan? Şəruru ki almışıx, hər şey düzələr. At da əmələ gəlejeh, qoyun da, mal da.

Aşıx deyir:

Yarəb, varmı bu işdərin əncamı,

Bu ağır müşgülün tapıldı çəmi.

Sulduzdu Bəmənəm, çəkmərəm qəmi,

Gözəl şahım bizə pasiban⁴⁶ olufdu.

Şah deyir:

– Səni buraxajam gedəjəhsən, arxayın ol. Deyir, məni istəyən buna xələt.

Aşığın kisəsini doldurullar. Aşığ ordan yola düşür, gəlir çıxır aran zəmiyə. Aran zəmi Qarabağ mahalındadı. Deyillər, əyə, Sulduzdu Bəhmən, de görək noldu? Deyir, sən öl, tam arxayın olun. Qarabeygirin ölüm xəbərin də dedim, heç birinizə ölüm yoxdu. Bax, bu da onun mana verdiyi xələt. Camahat da deyir, əhsən ki sən bizi bu zülümdən xilas elədin.

 

NÖVRƏS İMAN

Atam söhbət eliyirdi. Atamın əsas sənəti dərziydi, hər şeyi bilən adamıydı. Özünün yaxşı saz çalmağı vardı. O söhbət eliyirdi ki, Növrəs İman Bərdə rayonunun Mustafaağalı kəndinə gəlib çıxır. Orda özü söhbət eliyəndə atamın yadında qalıb. Növrəs İman özü danışırmış ki, bir gün Göyçə mahalının qonşu Ağkilsə kəndinnən Dədə Ələsgərin oğlu Talıbı qonşu kəndə toya çağırıllar. Talıb gedir toya. Görür ki, toyu çalan Dədə Ələsgərin şəyirdi Aşığ Əsətdi. Bir az oturur qulağ asır. Baxır ki, Əsəd Ələsgərin sözlərini oxuyur öz adına bağlıyır. Doğurdan, kim olsa, qəlbinə dəyər. On iki il, on dörd il bir sənətkarın çörəyini ye, çörək qazanmağ üçün onnan sənət örgən, axırda da belə naxələflik eylə. Talıb qalxır deyir ki, Əsəd əmi, nə tez unutdun duz-çörəyi? Aşığ Əsəd də deyir ki, sən hələ cavansan, otur aşağı. O vaxdı Ələsgər deyirdilər, indi Əsəd deyillər. Talıb çox pəjmürdə halda qayıdır öz kəntdərinə. Bunun əmisi uşağı, qardaşı, qohum-əqraba baxır ki, Talıb çox pəjmürdədi. Soruşullar ki, Talıb, toydan gələn bu vəzyətdə olmaz. Nolub, niyə beləsən? Düşüllər üsdünə. Deyir, mənim dərdimə əncam eyləsə Kəlbəcərri Qurban eyliyər, bir də Aşıx Hüseyin Cavan. Növrəs İman bunnan soruşur ki, dərdini de, əmoğluyuğ, öldürmə məni. Deyir, hal-qəzyə belə-belə. Əsəd atamın sözdərini oxuyur öz adına bağlıyır, mən də belə dedim, mana da nalayiq cavab verdi. İman cürə sazı götürür, atı minir həmin kəndə gedir Əsədin dalınca. Əsədə də xəbər verillər ki, evin yıxılsın, İman gəlir. Əsəd toyu yarımçıx qoyub aradan çıxır. İman gəlir ki, Əsəd qaçıb. Bunu tutullar ki, sən aşığımızı qaçırmısan, gəl toyumuzu yola ver, sora hara gedirsən get. İman məjburdu, toyu yola verir, səhərisi gəlir Gəncə şəhərinə dəmiryol vağzalına. Əsəd o vaxdı tanınan aşıxlardan olub. Aşığ Əsədi kassirdən soruşur. Kassir deyir, dünən gejə Tiflis poyuzuynan getdi. İman da bilet alır, gəlir Tiflisə. Səhər-səhər Tiflisdə düşür, ora-bura fırranır, baxır bir çayxana var. Gedir çayxanaya. Baxır ki, bir saz asılıb çayxanadan. Sazını burdan asanda çayxananı işdədən oğlan gəlir ki, qardaş, onu ordan asma. İman deyir ki, niyə? O da çəkil ağacınnandı, bu da. Birinin böyük, birinin balaja olmağının nə mənası var? Bir-birini yemiyəjək a. Deyir, mən sözümü dedim, mənnən incimə.

Nəysə, oturuf çay içəndə Aşıx Sadıx gəlir. – “Saz kimindi?” Heş kim dillənmir. Çayxananı işdədən oğlan deyir ki, Sadıx əmi, o cavan oğlanındı o saz. – “Ə, sənindi saz?” Deyir: – “Bəli, mənimdi”. Deyir: – “Bunu burdan niyə asmısan?” Deyir: – “Ay əmi, ikisi də çəkil ağajınnan düzəlib, bir-birinin ətini yemir a, durub orda”. Deyir: – “Yox, onu ordan asmısansa, məni meydana çağırırsan. Sazını götür çıxax meydana”.

Nəysə, İman sazını götürür çıxır ortaya. Sadıx da sazını götürür. Yaşda böyük olduğuna görə Sadıx düşür qabağa. Xəsdə Qasımın açılmayan qıfılbəntdərini Növrəs İmana deyir. Növrəs İman çönür ki, qırmızı ayəynən divara cavabı yazılıf. Nörəst İman özü də savadsız adam olub, heç bir mədrəsə bitirmiyib. Amma o devrdə sovet sədri işdiyirmiş. Aşıx Sadıx dedikcə İman açır. Oturannar deyir ki, icazə ver bu kişi də bir söz desin. Sadıx arada soruşur ki, qardaş oğlu, birdən Göyçə mahalınnan olarsan, dosdum Ələsgərin törəməsinnən olarsan? İman boynuna almır. Nəhayət, İman boynuna alır ki, mən Ələsgərin qardaşı Musanın oğluyam. Sadıx qolunu salır bunun boynuna ki, gedəjeyik bizə. Bu gejə mənim qonağımsan.

Aşıx Sadıx İmanı götürür gətirir öz evlərinə. Oturuflar, bir az ordan-burdan söhbət eliyillər. Sadığın ayləsi də yemək hazırrıyırmış. Sadıx arada qalxır gedir ayləsinə nəsə tapşırır. Yemək ortaya gələndə İmana agah olur ki, yeməkdə nəsə var. Çönür deyir ki, ay xala, o cürə sazı ver mana. Sinəmə üç xana söz gəlib, onnarı deyim. Sadıx deyir, qardaşoğlu, çörəyimizi yeyək, gejəni əlimizdən almıyıflar a, səhərə qədər birin sən de, birin mən. Deyir, yox ey, sinəm çatdıyır, qoy deyim sora. Özü qalxır sazı götürür, belə bir qoşma deyir:

Hamı xəlq olundu bir qətrə sudan,

Hər ötən gədəyə xan demək olmaz.

Yatıb yuxudadı, qalxmaz yuxudan,

Nəlayiq insana can demək olmaz.

Ömür xoş keçirsə, başın tacıdı,

Taleh bəd gətirsə, bəxt qıyqacıdı,

Bir tənə söz zəhrimardan acıdı,

Namərd süfrəsində nan yemək olmaz.

Növrəs İman Əsədi tapmır. Özünün dediyinə görə, gəlir Gəncədə Şeyx Sənan kümbəzinə girir. Deyir, ora girdim ki, Quranın yazılışında səyf var, mən Quranı təzədən yazajam. Orda ağalar ağası mana bir şillə vurdu, hələ də onun əzabın, əzyətin çəkirəm. Onnan sora İman havalanır.