AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr V kitab

BELƏ DƏ QALMAZ

Keçmiş zamanada çox varrı tacir varıymış. Addı-sannıymış. Altı-yeddi qulu varıymış. Arvadının altı-yeddi kənizi varıymış. Vaxt gəlir tacir bu qullardan birini oğulluğa götürür. Tacirin züryəti yoxuymuş. Qalanını da qul kimi işlədir. Vaxt gəlir, tacir tənəzzülə düşür, varı-dööləti əldən gedir. Kasıf olduğu üçün kənizləri, qulları saxlıya bilmir. Oğulluğa götürdüyü qulu saxlıyır. Tacir çox qara günnərə düşür. Bir gün qul deyir ki, ay ağa, indi sən kasıfçılığa düşmüsən. Gəlsənə məni bazara aparıf satasan, dolanıf varranasan. Tacir razılaşmır. Qul deyir ki, ay ağa, saa qurban olum, apar sat. Əl çəhmərəm ki, çəhmərəm. Əlacsız qalıb qulu aparıf bazarda başqa bir tacirə satır. Tacir pulu götürüf evinə gəlir. Arvadı deyir ki, qulu satdın, satdın, amma sənnən bir xayiş eliyəjəm. Ayda bir dəfə, iki dəfə gedif qulu yoxluyarsan. Bı sənin qulun dəyil e, sənin oğlundu.

Bir az çəkir. Bunnar qulun puluynan varranıllar, hallanıllar. Bir gün tacir arvadına deyir ki, bəs gedirəm qulu görməyə. Görüm vəzyəti nətərdi. Gəlif görür ki, bir tacir alıf qulu, onu cütə qoşuf. Ə, vallah, qayış qulun çiyinnərini yara eliyif, yer əkir. Tacir oturur, ah çəkir, deyir ki, bah-bah. Qulun çiyninə baxır. Görür ki, qızıl qanı tökülür. Aya, bı nə işdi? Qulu saxladır, görüşür, öpüşür. Deyir ki, ağa, qulam da, satılmışam, belə də olacax. Çox fikir eləmə. Get, belə qalmaz. Tacir evlərinə gəlir. Arvadına deyir ki, qulu gördüm, kaş görmüyeydim. Qulun halını arvadına danışır. Ta əlləri hara çatajaxdı, heyifsilənillər.

Ay keçir, il keçir, arvad kişiyə bir də deyir ki, get, qulu yoxla. Öldümü, qaldımı, xəbər gətir. Kişi gedir. Gedir görür ki, uzax yerdən bir tacir gəlif, bunu qızıl pulnan alıf aparıf. Aparıf qulu dəyirman daşına qoyuf un çəhməyə. Tacir genə pis olur, ah-uf eliyir ki, a bala, bı nə işdi sənin başına gəlir. Qul atasına, yanı tacirə deyir ki, ağa, fikir eləmə, belə də qalmaz.

Bir gün bı vilayətdə eşidillər ki, bəs filan yerin şahı ölüfdü, sabah şah seçəjəhlər. Qul da deyir ki, ə, mən də gedəjəm, görüm şahı nətəər seçillər. Qul cındır paltarın içində, əli yara, çiyni yara, gedir meydana. Oturur camaatın içində. O vaxtı da şah seçmək üçün quş buraxırdılar axı. Qızılquş buraxıllar, həmin quş gəlir qulun çiyninə qonur. Oranın yerli camaatı deyir ki, ə, bı kimdi, haranın dilənçisidi gəlif çıxıf bıra. Bı quldu, bınnan bizə şah olmaz. Bəs quş yuxu görüf, sarsaxlıyır. Deyillər ki, yox. Bu quş sınanılmış quşdu. Neçə dəfə sınaxdan keçirilif. Deyillər qulu aparın salın qarannıx bir yerə, abışqaları da bağlıyın, quşu uçurax. Qulu daldada bir evdə gizdiyillər. Quşu buraxıllar camaatın içinə. Görüllər ki, quş hərrəndi, fırrandı, bir adamın çiyninə düşmədi ki, düşmədi. Quş qulu harda gizdədiflər ha, gedif ora qonur. Dimdiyinnən abışkanı tıkkıldadır. Deyillər, ə, quş gəldi bırda da qulu tapdı ki. Elə deyillər, bizim şahımız bıdı ki, bıdı. Bını çıxardax aparax, bir də uçurax. Qulu çıxarıllar. Təzə paltar geydirif gətirillər meydanın ortasına. Quşu genə uçurullar. Quş hərrənir, fırranır, genə gəlir qonur bının çiyninə. Qulu aparıllar şahın sarayına, geyindirillər, aparıf şahın stolunda otuzdurullar. Qul olur həmən vilayətin şahı.

Tacir bir gün də gedir genə qulu görməyə. Gedir ki, qul yoxdu. Deyillər, bəs qul bı vilayətin şahı seçilif. Gəlir şahın sarayına. Sarayın adamlarına deyir ki, bəs mən onun atasıyam, o, mənim oğlumdu. Taciri aparıllar şahın qəbuluna. Öpüşüllər, görüşüllər, Qul atasını var-döölətnən, karvannan evinə yola salır. Şah tacirə deyir ki, ağam, get, belə də qalmaz. Tacir deyir ki, ə, qul oldun cütə qoşuldun, bı sözü dedin. Qul oldun dəyirmana qoşuldun, bu sözü dedin. İndi də şah oldun, genə bını deyirsən, get, belə də qalmaz. Ay bala, bı mənim ürəyimdə bir xal kimi qalıf. Deyir ki, get, ağam, belə də qalmaz. Qul kişini evinə yola salır.

Kişi gəlir evinə. Varranır, hallanır, genə əvvəlki halına çatır, yanı varrı vaxdına. Gejə-gündüz qula alqış eliyir. Var-döölət kişinin başınnan aşır, başını qatır. Xelləh vaxt keçənnən sora arvad kişini genə qulu görməyə göndərir. Kişi gəlif görür ki, şahın qapısında qara bayrax asılıf. Deyillər ki, bəs şah rəhmətə gedif. Kişi qulun basdırıldığı yerə gəlir. Görür ki, qulun qəbrinin başdaşının üstündə yazılıf ki, belə də qalmaz. Qul ölməmişdən əvvəl vəsiyyət eliyif ki, mənim ağam nə vaxtsa gəlif qəbrimi ziyarat eliyəjəh. Ona görə də başdaşının üstündə “belə də qalmaz” cümləsinin yazılmasını tapşırmışdı. Tacir bu işə çox məhətdəl qalır.

Gün keçir, ay dolanır, il dönür. Kişi deyir ki, gedim qulun qəbrini ziyarat eliyim. Gəlif görür ki, bir sel gəlif qəbirsannığı nətəər yuyuf aparıfsa, qəbirdən bir əsər-əlamət yoxdu. Şah oturur bir başına vurur, bir gözünə döyür. Kişi deyir, həə, qul onunçun deyirmiş ki, get ağa, belə də qalmaz. Çünki, bu dünyanın vafası beləymiş. Belə də qalmıyıf.

27. 
    PEYĞƏMBƏRIN ALLAHA İLTİMASI
    

Bir gün peyğəmbər yol gedirmiş. Gedəndə görür ki, dörd yolun arasında – birində bir oğru namaz qılır, birində də bir qoja abid öz namazını qılır. Peyğəmbərin qabağına yürüyüllər ki, ya peyğəmbər, hara gedirsən? Deyir ki, bəs əhalinin ərz-bəndəliyini Allah-taalaya iltimas eləməyə gedirəm. Abid deyir ki, ya peyğəmbər, mən otuz ildi Allahın yolunda namaz qılıf oruc tuturam. Bəs mən öləndə o dünyam nətəər olajax? Deyir, çox yaxşı. İltimas eliyif Allaha çatdıraram, gələndə də saa dəyərəm. Oğru gəlir, cavan oğlandı, gəşəh geyimli-kejimli oğlandı. Ya peyğəmbər, – deyir, – mən Allahın yolunda namaz qılıram. Amma mənim sənətim oğurruxdu. Gejələr gedif oğurruğ eliyirəm, günüz də gəlif Allahın yolunda bırda namaz qılıram. Allaha deyərsən, mənim o dünyam nətəər olajax? Peyğəmbər deyir ki, ay cavan oğlan, heç savabdan, suabdan bir iş tutmusanmı? Kiməsə əl tutmusanmı? Deyir ki, vallah, bir gejə oğurruğa getmişdim. Getdim gördüm ki, kəndin ayağından zəyif bir işıx gəlir. Öz-özümə dedim ki, burdan oğurrux eləməh mənim üçün çox asantdı. Elə bırdan oğurruğ eliyim. Çıxdım bir bajanın üsdünə. Gördüm ki, bırda nə mal var, nə döölət var. Bırda altı-yeddi uşax var. Hamısı da tumançaxdı, başı açıxdı. Analarının yanındadılar. Ortada nə isə qazanda qaynıyır. O uşağ əlini atır “ay nənə, qırıldıx, ver”. Anaları deyir ki, ay bala, pişsin, verərəm. Mən özüm də bilmədim ki, qazanda bişən nədi? Öz-özümə dedim ki, bının axırın gözdüyüm, görüm bı qazanda bişən nədi ki, heş bişmədi də, uşağa vermədi də. Uşaxlar ağlıyıf yatdı. Gördüm ki, bı kadın qazanı götdü qoydu yerə. İçində də qara bir daş. Daşı da tulladı əynə, suyu da aparıf tökdü, gəldi yıxılıf yatdı. Dedim ki, ilahi pərvərdigara, bı uşax, deməli, duranda ajınnan qırılajax da. Mən neyniyim ki, bı uşağın qarnını doyurdum. Getdim girdim bir kəndə. Birinin həyətinə girdim. Baxdım ki, bu həyət yəəsinin atı da, eşşəyi də, qoyunu da, keçisi də, gamışı da, quzusu da var. Dövlətdi bir adamdı. Bırdan bir yumulbanı mal-heyvan götürdüm, gəldim həmən qapıya. Qapını döydüm. Dedim ki, ay bajı, mən yol adamıyam, yaman ajmışam. Xayiş eliyirəm, qapını aç. Mənim bir heyvanım var, bı qapıda kəsim, siz də yeyin, mən də yeyim. Uzax yerdən gəlmişəm, yola düşüf gedəjəm. Qadın çox mehribannıxnan dedi ki, qonağına da qurban olum, qonağın Allahına da qurban olum. Kəs, ye, iç, səhər heyvanını da götür get. Heyvanı kəsdim. Bir hissəsini də gəlinə verdim ki, pişirsin. Yeməh pişdi, uşaxlar yedi, xırp düşüf yatdılar. Bajıya dedim ki, mən gedirəm, uzax gedəjəm, apara bilmirəm. Pişirərsən, uşaxlar yeyər deyif, çıxıf getdim. İndi mən bilmirəm, ay peyğəmbər, buna savab deyillər, yoxsa suab deyillər. Peyğəmbər deyir ki, sən suab iş görmüşsən, ay bala. Oğru deyir ki, Allaha çatdırarsan, gör mənim yerim cənnət olajax, yoxsa cəhənnəm olajax.

Peyğəmbər Allaha iltimas eliyif deyir ki, ya Allah, gəlirdim saa iltimas etməyə. Yolda iki namaz qılana rast gəldim. Bınnardan biri yaşdı kişidi. Otuz ildi ki, namaz qılır, qıçdarı yaradı. Biri də cavan oğlandı, açıxca deyir ki, oğruyam. Sualları o olur ki, bizim yerimiz cənnədikdi, yoxsa cəhənnəmlik. Deyir ki, ya peyğəmbər, get onnarın ikisini də allat. – “Nətəər gedim alladım?” Allah deyir ki, get abidə de ki, sənin dediyini Allaha iltimas eliyəndə Allah dedi ki, belə bax. Qırx karvan dəvə gəlif o dağdan iynənin ildızınnan keşdi getdi. Bını abidə çatdırarsan. Peyğəmbər deyir ki, bəs o birinə nə deyim? Deyir, abidə dediyini oğruya da de, genə onu da allat. Denən ki, elə sözünüzü çatdırdığım yerdə Allahın yadınnan çıxdı. Məşğuluydu, dəvə karvanını yola salırdı.

Abidnən oğru səbirsizdiknən peyğəmbəri gözdüyürdülər. Görüllər ki, bıdı, peyğəmbər çuxasını sürüyə-sürüyə gəlir. Abid onun qabağına yüyürür. Deyir ki, ya peyğəmbər, bizim ərz-bəndəliyimizi Allaha çatdırdın? – “Çatdırdım, – deyə peyğəmbər cavab verir. Allah qırx karvan dəvəni iynənin ildızınnan keçirif Ərzurum dağınnan yola salırdı. Onun yadınnan çıxdı, maa bir söz demədi. Mənim də yadımdan çıxdı, ta sözü çöürmədim”, dəəndə abid əlini belə əlinə tap vuruf deyir ki, pahatonnan, yeri get ə, Allah da bir belə yalan danışarmı? Sora o cavan oğlan – oğru gəlir. Ya peyğəmbər, Allah-taala nə dedi mənim üçün? Vallah, Allahın işi oldu. Qırx karvan dəvəni iynənin ildızınnan keçirif Ərzurum dağınnan yola salırdı. Yadınnan çıxdı maa bir söz demədi. Oğru deyir ki, Allahın qüvvəsi olsa, yüz karvan da iynənin ildızınnan keçər. Gör oğru Allaha nətəər inanırsa... Peyğəmbər abidə deyir ki, sənin yerin bu dünyada da, o dünyada da cəhənnəmdi. Sənin Allaha inamın olmadı, əlini əlinə vurdın qəh-qəhə çəkdin ki, ə, Allah da yalan danışarmı? Qırx dəvə karvan iynəni ıldızınnan keçərmi, deyif Allaha şəkk elədin. Amma o oğurruğuynan Allaha inandı. Dedi ki, qırx dəvə karvan nədi, lap yüz dəvə karvanı Allahın hökmüynən iynənin ildızınnan keçər. Ona görə də oğrunun yeri bu dünyada da, o dünyada da cənnətdihdi.

28. 
    ADAMA GƏRƏK ALLAH VERƏ
    

İki qardaş olur. Biri çox kasıf, o birisi isə çox varrı olur. Bı varrı qardaş elə qızıldan, mal-qoyunnan aparıf verir kasıf qardaşa ki, o da dolansın. Genə də elə bı kasıfdı ki, kasıf. Bir gün varrı qardaşın arvadı deyir ki, əşi, bına verirsən, bir isbatdı şey ver, getsin, bı da bizim kimi varransın dana. Az-az verirsən, o da varranmır. Deyir ki, ay arvad, vallah, kişiyə gərəh Allah verə. Bəndə verməynən adam varranmaz. Deyir ki, get. Evin filan küncündə sandıxda ağ torbanın içində bir kilo qızılımız var. Qızılı gətir, aparıf qoyajam körpüyə. Qardaşım gəlif ordan keçəndə torbanı görüf götürsün.

Kasıf qardaşın da bir axsax, kor inəyi varıymış. İnəyi hər gün körpüdən aparırmış. Həə, varrı qardaş deyir ki, aparıf qoyajam körpüdə. Bı elə qızılı tapsın, getsin varransın. Heş bilməsin ki, qızılı mən qoymuşam. Arvadı deyir ki, bax, bı ağıllı fikirdi. İntaası körpüdə elə gizdə ki, birdən qardaşın gej gəlif çıxar, başqa birisi götürüf aparmasın. Ehtiyatdı ol. Varrı qardaş qızılı gətirif qoyur körpüdə. Özü də gizdənir ki, qadaşı birdən onu görər. Özü də torbanı körpünün düz ortasına qoyur ki, inəyi bırdan keçirəndə torbanı görüf götürsün. Kasıf qardaş gəlif elə qızıla çatanda göyə baxa-baxa keçif gedir. Varrı qardaş qızılı da götürüf deyir ki, ya Allah, hamı sənin bəndəndi, hamısını sən yaratmısan. Sən vermədin deyə qızıl qaldı orda. Yanı yerə baxmadı, göyə baxa-baxa getdi. Yanı varranmax kişiyə qismət deyilmiş. İndi belə şeylər də var, ay bala, möcüzələr də. Gərəh adama Allah verə.

29. 
    OĞUL DAĞI, QUYRUQ YARASI
    

Bir kasıf kişi varıymış, bir dənə də eşşəyi. Hər gün eşşəynən meşiyə gedif odun yığarmış, aparıf satarmış, verərmiş çörəyə, əənə, bəənə, gətirif dolanarmış. Meşədə bir ilan varmış. Bu da meşənin şahıymış. Bir gün möhkəm qar qarrıyır. İlan görür ki, odunçu genə gəlir odun yığmağa. Yerə möhkəm də qar düşüf. İlan baxıb görür ki, odunçunun baltası qarın içinə düşüf. Odunçu baltanı götürüf siləndə əli üşüdü. Bu əlin qoydu qoynuna. İlan gəlif quyruğu üstündə durur odunçunun qabağında. Deyir ki, ay odunçu qardaş, mən bı meşənin şahıyam. Mən isdiyirəm sənnən qardaş olam. Saa bir xeyir verəm, gedif odunçuluğun daşını atarsan. Amma bir şərtim var. Sən məni yaddan çıxartma, mən də səni. Saa külli miqdarda xeyir verejem. Amma bir-birimizin dilinnən öpejeyih. Bı odunçu o qədər mehriban, o xəttər ürəyi Allaha yaxın adammış ki, dilini çıxardır, deyir ki, ilan qardaş, öp mənim dilimi. İkisi də bir-birinin dilinnən öpür. Deyillər, oldux qardaş. İlan deyir ki, mən çönüb sürünəcəm. Sən mənim dalımca gəl.

İlan deyir, gedif girejem bir kahıya. Orda mən qızıl üsdə yatıram. İşarə verejem. O qızılları təmiz yığıf götürüf gedərsən. Kişi ilanın dediyi kimi eliyir. Qızılları yığır eşşəyin palanının arxasına, qayıdır gəlir evə. Bı ta oduna gəlmir. Dəyirman tihdirir, tükan açdırır, yer alır. Şum şumluyur, taxıl əkir, mal-qarası olur. Çobanı olur, nökəri olur. Bı varranır, hallanır. Kişinin bir fərsiz oğlu varmış. Oğluna deyir ki, ə, bala, qonağım olajax, qapıda odun yoxdu. Get, bir yük odun gəti kabab bişirməyə. Oğlu deyir ki, gedərəm, dədə. Deyir, amma mənim orda bir qardaşdığım var, ilandı. O, eşşəyi tanıyır. Çıxajax sənin qabağına. Məni sənnən xəbər alajax, hal-əhval tutajax. Onun üzünnən, gözünnən öp. Denən, atam saa minnətdardı. Dilinnən öp, minnətdarrıx elə, bir yük də odun götü gəl.

Oğlan eşşəynən meşiyə gəlir. Yolda öz-özünə deyir ki, dədəmin atasının goruna nəhlət. İlan nədi ki, gedəm onun dilinnən öpəm. Ora çatan kimi ilanı öldürejem. İlan görür ki, kişinin oğlu gəlir. Gələn kimi dəhrəni götürüf cumur ilana. İlan qaçım deyəndə, oğlan dəhrəni atır, ilanın quyruğu kəsilir. İlan çönür nətəər atılırsa, bunun gözünnən vurur. Oğlan yıxılır. Şər qarışır, axşam düşür. Kişi görür ki, oğlu gəlmədi. Durur meşiyə gəlir. Görür ki, oğlu ilannan görüşdüyü yerdə yerə yıxılıf, ölüf, göyərifdi. İlan da keşik çəkir. Gəlif ilanın üz-gözünnən, dilinnən öpür. İlan dil açıf deyir ki, odunçu qardaş, saa bir heylə yaxşılıx eləmişdim, bu günnən sora sənnən oğul dağı, mənnən quyrux yarası getməz. Bı günnən sora bizim qardaşdığımız tutmaz.

30. 
    BİZİMKİ BACADAN TÖKÜLƏCƏK
    

Kasıf bir kişi varıymış bir kəntdə. Bının da dörd qızı varıydı. Bı kişi o xəttərinə tənbəl imiş ki, yatmaxdan savayı heş nə bilmirmiş. Kişinin arvadı elə dilənir, bir parça çörəh tapıf gətirif qızdarını saxlıyırmış. Arvad ərini hey təpihliyif deyir ki, a kişi, dur get işə, pul qazan. Camaatın kişiləri gedif pul qazanıf gətirif uşaxlarını dolandırır, sən elə başını palazdıyıf yatırsan. Kişi deyir ki, ay arvad, məni dindirmə. Dur üsdümə üç-dört yorğan at. Bizimki bajadan töküləjəh. Bir ay belə, beş ay belə, arvad düşünməhdən ta zara gəlir. Kişini ayağın altına salır. Deyir ki, Allah sənin evini yıxsın, bajadan nə töküləjəh? Bajadan həmişə küləh əsəndə toz-torpax tökülər. Dur get işdə, pul gətir, biz də dolanax. Qırılıf batırıx axı. Deyir ki, ay arvad, məni dindimə. Bizimki bajadan töküləjəh.

Bir gün arvad cana gəlif kişinin üstündəki yorğanı əənə atır. Deyir ki, deyillər ki, bı ölkədə bir şah var. Həmən şah çox rəhimli şahdır. Sən get onun qəbuluna. Bəlkə saa bir yardım eliyər dana. Kişi, genə deyir, məni incitmə, bizimki bajadan töküləjəh. Arvad bını dildən, əldən salır, kişi duruf gedir. Gedir həmən şahın qəbuluna. Həyətə girif oturur ki, qəbula düşsün. Şahın adamları şaha xəbər aparıllar ki, şah sağ olsun, bir dilənçi sizin qəbulunuza düşməh isdiyir. Şah deyir ki, onu gətirin. Kişini gətirillər bunun qəbuluna. Şaha deyir ki, şah sağ olsun, uzun müddətdi kasıfçılığ içində boğuluram. Mənim ayləm çoxdu, uşağım çoxdu. Özüm də tənbələm, işdiyə bilmirəm. Xayiş eliyirəm, imkan olsa, elə elə ki, pul qazanım ayləmi dolandırım. Şah ona deyir ki, sən saraydan çıx. Çıxanda sağ çiyninin üsdündə gedif bir quru səhraya çıxarsan. Orda göreysən ki, qədimdən, köhnədən qazılmış bir çökək yer var. Sənin qismətin ordadı. Qismətini götürüf gedif dolanarsan. Ta şah demir da orda qızıl var.

Kişi saraydan çıxıf sağ çiyni üsdündə az gedir, çox gedir. Gedif çıxır bir quru düzə. Görür ki, kalafa kimi yer var. Ora girir. Görür ki, bir küp şüşə qızıl var. Küpəni həmən yerdə basdırır, evə gəlir. Arvadına deyir ki, ay arvad, mən saa dedim ki, bizimki bajadan töküləjəh. Şah maa bir küp qızıl yeri dedi, gedib tapbışam. Qorxdum gətirməyə. Dedim, birdən yolda qızılı əlimnən alallar. Gejənin yarısı ikimiz də gedif götürüf gələrik. Arvadı deyir ki, beş-on qızıl nə şeydir ki? Atıf cibinə gətirəydin dana. Allah başına daş salsın sənin. Kişi arvadına deyir ki, məni incitmə. Pul bajadan töküləjəh. Arvadı da bir az hövsələsiz olur dana. Gedif qonşusuna deyir. Qonşusu da çox xayın imiş. Deyir ki, bəs a qonşu, belə-belə. Ərim filan yerdə bir küpə qızıl tapıf. Gəl gedəh, götürəh gələh. Yarısı sənin, yarısı da mənim. Qonşu arvad deyir ki, ərim bilsə ki, mən harasa getmişəm, başımı kəsər, getmirəm. Arvad kor-peşman evə qayıdır. Hiyləgər qonşu tez ərini götürüf qızıl olan yerə tərpənir. Arvad yerini deyif axı. Qızılı götürüf evə gəlillər. Evə gələndə bınnar çox sevincəyə düşüllər. Açıllar, baxıf görüllər ki, Allah-taala küpənin içindəki qızılı ilana, qurbağıya, tısbağıya, nə bilim nəyəsə çevirif. Tez küpənin ağzını bağlayıllar. Kişi arvadına deyir ki, bunnar bizi ilannan-zadnan öldürmax isdiyillərmiş ey. Dur, bı küpəni aparıf bajalarınnan tökəh, qoy özdərini vırsın. Aparıf onnarın bajalarınnan töküllər. Küpənin içindəkilər dönüf olur qızıl. Qızıllar tökülür kişinin başına. Deyir ki, ay arvad, saa dedim ki, bizimki bajadan töküləjəh. Töküldü də.

31. 
    ŞAH VƏ DƏMIRÇİ
    

Azazil şah olur. Bı çox zalımıymış. Bının qanununda varmış ki, hər ay bir adam asdırsın. Özü də hamını yox, xoşuna gəlmədiyi adam olmalıymış. Şahın da xoşuna gəlmiyən bir dəmirçi varıymış. Dəmirçi də bu şahın vilayətində yaşıyırmış. O vaxt da dəmirçilər tam başqa cürə idilər. İndiki dəmirçilər deyilmiş. Körüh deşirmişdər, ora kömür tökürmüşdər. At nalı, mıxı, mismarı – hamısını körühdə əridif düzəldirmişdər. Şah vəzirinə deyir ki, gedərsiniz dəmirçiyə deyərsiniz ki, bı gejə qırx atın ifkin nalını, mıxını hazırlasın. (Bala, ifkin bir komplekt, yanı dəst deməkdir). Gəlif deyillər ki, şah əmr verib, gərəh onun dedihlərini bı gejə yerinə yetirəsən. Şah sabah ova gedəjəh. Deyir ki, atdar gərəh nallansın. Sabah mütləq hazır olmalıdı. Dəmirçi fikirrəşir ki, yox ey. Ağlı bir şey kəsmir. Bu iş ancax bir aya başa gələr. Bını mən eliyə bilmərəm. Dəmirçi vəzirə deyir ki, get şaha çatdır. Vəzir şaha xəbər verir ki, bəs belə-belə, dəmirçi bı işi sabaha kimi eliyə bilməyəcəyini dedi. Şah özü qəsdən belə eliyir ki, dəmirçinin boynun vursun. Şah deyir ki, neynəh, şaha elə bı lazımdı dana. Deyir ki, sabah dəmirçini dar ağacınnan asarıx.

Bı dəmirçinin bir yaxşı arvadı varıymış. Özü də həm mehriban, həm də sədaqətdi arvadıymış. Həmən günü arvad eyvandan baxıf görür ki, əri gəlir, ama qılçaları gəlmir. Elə bil ki, əzab çəkir, gələ bilmir. Arvad ərini həmişə həyətdə bir stəkan çaynan, qəndnən qarşılıyarmış. Bı dəfə də elə eliyir. Ərinnən vəzyətini soruşur ki, bəs niyə belə eliyirsən? Dəmirçi də nə olufsa, hamısını arvadına danışır. Bəs sabah məni asajaxlar. Arvadı deyir ki, əşi, otu bu çayı iç, Allaha pənah. A kişi, gejə boğazdı, bilməh olmaz səhərə nə açılajax. (Gejə boğazdı deyəndə gejənin uzunnuğu deməhdi). Nəysə, arvad ərinin könlünü alır. Gejənin yarısı arvad görür ki, əri yataxda o tərəfə, bu tərəfə çevrilir, yata bilmir. Arvadın ürəyi durmur. Durur çıxır çölə, ağzını tutur Allaha deyir ki, ya rəbbim:

Ülkər yandı, yana sallandı,

Ya rəb, görən sabaha nə qaldı?

Sonra gəlir yatır. Səhər işıxlaşmamış dəmirçinin qapısı döyülür. Kişi nəxəttəri qumzanır²², ancax qalxa bilmir. Deyir, gəliflər məni aparmağa. Aparıf asajaxlar. Kişidən qabax arvad tərpənir. Görür ki, iki nəfər gəlif. Onnar arvada deyillər ki, ay bajı, şah ölüf. Get, dəmirçiyə denən ki, onun tabutuna vurmax üçün mismar düzəlt. Arvad deyir ki, ay Allah, saa qurban olum. Mıxı mismar eliyif, sayılı borcdan qutarıf, Yusifi quyudan çıxaran Allah, saa qurban olum.

32. 
    ÇÖRƏYƏ EHTİRAM
    

Şah Abbas vəzirinə deyir ki, çıxax bölgəyə, görək camaat nəynən məşğuldu, nə yeyir, nə içir. Küçəynən getdikləri yerdə görür ki, üç dənə balaca uşax oynuyur küçədə. Görür ki, bunun ikisinin sifəti ağappaxdı, biri qıpqırmızıdı. Uşağa yaxınnaşanda qırmızı uşax qaçır girir bir həyətə, bunnar da onun dalıynan gedir. İçəri girillər, görür ki, evin qadını təndirə çörək yapır. Vəzir yaxınnaşır deyir ki, bu Şah Abbasdı, bu günnən sənin təndirə çörək yapbağınnı qadağan eliyir. Deyir, bəs nə yeyək? Deyir, yuxa yeyərsən. Bunnar gedənnən sora evin kişisi gəlir. Arvad deyir, Şah Abbas gəldi, belə bir məsləhət elədi bizə. Deyir, deyib elə də.

Bir müddətdən sora genə yolunu ordan salır, küməyə gələndə görür gənə həmən qaydada o uşaxlar sapsarıdı, amma bu uşax qıpqırmızıdı. Amma başqa bir şey var. Uşağın boğazında bir torba var. Uşağa yaxınnaşanda uşax qaçır genə həmin qapıya girir. Dalıynan gedəndə görüllər ki, evin qadını yuxa bişirir, qadının da boğazında torba, kişinin də – hamının boğazında torba var. Şah deyir, bu nədi? Evin kişisi deyir, şah sağ olsun, mən bəyin rəşbəriyəm, zulumnan qazanıram çörəyi. Siz əmr elədiniz ki, yuxa bişirin. Yuxa ovxalanan nemətdi. Axı bunu zulumnan qazanıram. Mən də tapşırdım ki, yuxa ovxalanıb yerə tökülməsin deyə torba asın, qoy o nemət onun içinə tökülsün. Şah Abbas deyir, nə bişirirsiz bişirin, sizə halaldı.

33. 
    QARAÇUXASI YATMIŞ ADAM
    

Bir odunçu olur, gedərmiş meşəyə odun qırarmış, şələ bağlıyıb gətirib şəhərdə satarmış, çörək pulunu qazanıb axşam bir loxma çörəyini alıb gedərmiş qarısının yanına. Bir gün də odunu satıb qayıdıb gələndə keçi başına pulu çatır. Deyir, keçi başını alım, qarı bunnan xaş bişirər, onnan da günümüzü keçirək. Elə bir vaxt olur ki, bütün bazarı axtarıllar ki, bəs şahın qızının başını kəsiblər. Bütün şəhərin yollarını bağlıyıllar, bazarın yollarını bağlıyıllar. Bu kişi gəlib keçəndə onu tutullar, heybəsində də keçinin başı. Nəysə, gəlib buna baxanda çinovnik deyir ki, tapdıx. Ə, nəyi tapdın? Deyir, qızın başı budey heybədə. Nəysə, bunu aparıllar şahın yanına. Deyir, aparın salın lap o qarannıx zirzəmiyə. Aparıb salırlar, illərnən yatır. Bir gün ayılanda görür ki, yanında bir nəfər uzanıb. Deyir ki, sən kimsən? Mən neçə ildi burda yatıram, hələ bir nəfər insan görməmişəm. Sən hardan gəldin çıxdın? Deyir, a bədbaxt oğlu, mən sənin qaraçuxanam, narahat olma.

Aradan neçə il keçib. Şah deyir, ə, filan vaxdı bir yazığı zindana salmışıx, gedin görün ölübdü, qalıbdı, gətirin bəri. Keçinin də başını saxlıyıllarmış. Kişini zindannan çıxarıb gətirəndə baxıllar ki, ə, bu keçi başıdı, qız başı döyül. Deyir, ay bədbaxt oğlu, onda niyə demirdin bu keçi başıdı? Deyir, şah sağ olsun, o qədər dedim, heç məni eşidən vardı? Onda mənim qaraçuxam yatmışdı, indi ayılıb. Sizə həqiqət görüküb ki, keçi başıdı, sizin qızınızın başı deyil.

34. 
    KASIB QONŞU
    

İki qonşu olur Üzeyirnən mənim kimi. Biri səhər tezdən evdən çıxır bütün günü işdiyir, qazancı bir şahı olur. O biri də şapkasın tərs qoyub fışqırıxnan gedib fışqırıxnan gəlirmiş, genə mənnən yaxşı dolanırmış. Bir günnəri kasıb qonşu deyir, ə, nətər olur o biri qonşu heş nə eləmir, axşam evinə şapkasını yan qoyub fışqırıx çala-çala gəlir, mən bir şahını qazana bilməmişəm, əllərim də qabardı. Gedirəm baxdımı yoxluyam. Bu ölkədən çıxıb o ölkəyə. Soruşur ki, baxt yazılan yer hardadı? Deyir, filan dağın arxasındadı. Get ora, orda taparsan. Gedir görür ki, böyük bir yerdi, dəyirman daşının üsdündə çaxçax olur, o çaxçax dəydikcən daşa orda onun qlapanı olur, ordan dəyirmançı ruqlovka verir, isdəsə bir-bir salır, isdəsə beş-beş. Nəysə, gedir, baxır görür ki, bu filankəsin təknəsidi, bu filankəsin təknəsidi. Özünün təknəsin tapır. Görür bu tərəfdə qonşusunun təknəsidi, o tərəfdə bunun təknəsidi. Belə baxır, görür qonşunun təknəsinə dən bir-bir düşür, amma tez-tez düşür. Özünkünə belə baxır-baxır, gözdəri qaralır. Gözdərin silir bir də baxır, görür ki, bir dənə buğda qırığı gəlib düşdü təknəyə. Deyir, sən öl, bunun deşiyini genəldəjəm. Pıçağı çıxardır bir az oyur, bir az tökülür. Bir yekə vələmir gəlir həmin deşiyin ağzını tutur. Ha gözdüyür ki, ordan dən düşəcək. Əlini qaldırır deyir, yarəb, sənə qurban olum, o vələmiri ordan götür, para buğdaya da razıyam.

35.