AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu təRTƏr rayon icra hakiMİYYƏTİ

Qaynaqlar

1. 
   Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, Maarif nəşr, 1981. 401 s.
   
2. 
   Nəbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. II hissə. Bakı, Elm, 2006, 648 s.
   
3. 
   Qasımov Ə. Azərbaycan xalq oyunları. Bakı: Bakı Univer­si­te­ti nəşr, 2004, 187.
   
4. 
   Xalq ədəbiyyatı. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası, XX cilddə, I cild. Cildi tərtib edənlər: Fərzəliyev T. Abbasov İ. Bakı: Elm, 1981, 510 s.
   
5. 
   Sayılov Q. Müasir Azərbaycan aşıqlarının yaradıcılığı (1950-1980 - ci illər). Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya. Bakı: 2010, 155 s.
   
6. 
   Orucov T. Qaravəlli janrının poetikası. Bakı: Nurlan, 2009, 200 s.
   
7. 
   Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10 cilddə. III cild. Bakı: 1979, 599 s.
   

XALQ MƏRASİMLƏRİNDƏ NƏĞMƏLƏR (“BƏNÖVŞƏ, BƏNÖVŞƏ”,“CƏHRİBƏYİM”, “TUNQAY MƏLİK”, “DUMBUL BƏKİR” OYUNLARI ƏSASINDA)
Ləman Vaqifqızı (Süleymanova)

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AMEA Folklor İnstitutu

[e-mail]
Özət

Folklorun ən maraqlı janrlarından biri də oyunlar­dır. Bu oyun­ların bir qismi vaxtilə mə­ra­sim­lərin bir parçası olmuş, son­radan həmin mərasimlərdən ayrılaraq, müstəqil oyunlara çev­ril­miş­dir. Oyunlar bəzən nəğmələrlə müşayiət olunur. Həmin oyun­larda oxunan nəğmələr indiyədək təd­qi­qat möv­zusu olmamışdır.

Açar sözlər: “Bənövşə, bənövşə”,“Cəhribəyim”, “Tunqay Məlik”, “Dumbul Bəkir”, nəğmə
Ляман Вагифкызы (Сулейманова)

Песни в народных обрядях (на основе игр «Беновше, беновше», «Джехрибеим», «Тунгай Мелик», «Думбул Бекир»)

Резюме

Одним из самых интересных жанров фольклора являются игры. Часть этих игр в свое время являлись частью обрядов, затем отделившись от них, стали независимыми играми. Игры иногда сопроваждаются песнями. Песни, которые поются в этих играх, не были до сих пор темой для исследования.

Ключевые слова: «Беновше, беновше», «Джехрибеим», «Тунгай Мелик», «Думбул Бекир», песня


Songs in national ceremonies

(On the basis of games “Banovsha-banovhsa”, “Jahribayim”, “Tungay Malik”, “Dumbul Bakir”)

Summary

Games is one of the most interesting genres of folklore. Some of games has been part of ceremonies in the past. Later these games have been separated from ceremonies and have became independent. Games accompany by songs sometimes. Songs of these games have not been investigated up to now.

Key words: “Banovsha-banovhsa”, “Jahribayim”, “Tungay Malik”, “Dumbul Bakir”, song
Oyunların arasında elələri mövcuddur ki, bunlar vaxtilə mü­əy­yən mərasimin tərkib hissəsi ol­muşdur. Ancaq sonralar bu oyunlar mərasimlərdən ayrılaraq müstəqil oyunlara çevrilmişlər. “Ayindən oyuna” tezisi bu mənada öz gücünü göstərir. Bu ba­xım­dan, Şə­kidən qeydə aldığımız «Bənövşə, bənövşə» oyunu olduq­ca diqqətçəkəndir. Bu oyun həm Şəki rayonunda, həm də digər böl­gələrimizdə olduqca geniş yayılmış və hal-hazırda da öz ak­tu­allığını itirməmiş uşaq oyunla­rından biridir. Oyun­da həm qızlar, həm də oğlanlar iştirak edirlər. İştirakçılar püşkatma yolu ilə iki qrupa ayrılırlar və əl-ələ tutaraq bir-birlə­rindən 15-20 m məsafədə dayanırlar. Dəstənin biri belə oxuyur:

– Bənövşə, bənövşə!

II dəstə cavab verir:

– Bəndə düşə.

I dəstə:

– Bizdən sizə kim düşə?

II dəstə:

– Adı gözəl, özü gözəl… (qarşı dəstədəki hər hansı bir uşağın adı çəkilə bi­lər).

Adı çəkilən uşaq sürətlə qaçaraq qarşı tərəfdəki dəstəni yar­ma­ğa çalışır. Əgər o, rəqib dəstəni yara bilsə, bir nəfəri özü ilə apar­maq hüququ qazanır. Yox, əgər yara bilməsə, özü həmin dəstədə qalır. Oyun bu qayda ilə davam etdirilir və axırda üzvləri tü­kənmiş dəstə məğlub sayılır .

Başqırd folklorşünasları N.V.Bikbulatov və F.F.Fatı­xova baş­qırdlar ara­sında yayılmış «Ak tirək» («Белый тополь») adlı oyun­dan bəhs edərkən göstə­rirlər ki, bu oyun gəlini gətirərkən ifa olunur. Müəlliflər M.Buranqulova istina­dən yazırlar ki, bu oyun ge­niş və məşhur oyundur. Oyunun əvvəlində qızlar paltarlarını də­yişirlər. Oyun qaranlıq düşər­kən başlanır və buna görə də on­ları tanımaq çətin olur. İştirak­çılar iki qrupa ayrılır və əl-ələ tu­taraq 50-70 m aralı məsafədə üz-üzə dayanırlar. Əvvəlcə bir tərəf oxuyur:

– Ağ qovaq, göy qovaq (tirək)!

II tərəf:

– Bizdən sizə kim gərək?

– Aranızdan qız gərək!

– Sizin əlinizdə nə var?

– Gümüş pul var!

– Onlar nəyə düzülüb?

– İpək sapa düzülüb!

– Nəyiniz var?

– Bəs qədər sürümüz var!

Bundan sonra dəstədən bir nəfər ayrılaraq o biri dəstəyə qaçır. Əgər qaçan o biri qız rəqib dəstəni yara bilsə, məğlub dəstədən bir nəfəri götürüb öz dəstəsinə qayıdır. Yox, yara bilməsə, özü orada qalır [2, 22].

Aydındır ki, «Bənövşə, bənövşə» oyunu «Ak tirəy»in Azər­baycan variantıdır və çox güman ki, «Bənövşə, bənövşə» oyunu da vaxtilə toy mərasiminin tərkib hissəsi olmuş, sonra­lar isə ondan ayrılaraq xalq arasında uşaq oyunu kimi öz var­lı­ğını qoruyub saxlaya bilmişdir.

N.İ.Plotnikova Kalujski vilayətinin Skorınevo kəndində müşahidə etdiyi uşaq oyunlarından danışarkən göstərir ki, belə oyunlardan biri xorovod oyunun­da öz ifadəsini tapır. Uşaqlar iki dəstəyə bölünürlər və bir-birinin əlindən bərk-bərk tutaraq üz-üzə dayanırlar. I tərəf başlayır:

– Əli Baba!

II tərəf:

– Nökər neçəyədir?

– 5 manata, yaxud 9 manata.

– Valyanı göndərin!

Valya qarşı tərəfin təşkil etdiyi zəncirə doğru qaçır. Əgər o, zənciri qırarsa, «rəqib» dəstədən bir oyunçu ilə geri qayı­dır. Zənciri qıra bilməsə, özü həmin dəstədə qalır [3, 171].

Hər üç oyundakı məzmun və forma oxşarlığı göz qaba­ğın­dadır. Bütün türk­dilli xalqlar arasında populyar olan bu oyun Sibir türklərindən ruslara da keçə­rək onlar arasında da məş­hurlaşmışdır. Amma hər halda bu oyunun vaxtilə toy mə­ra­si­minin tərkib hissəsi olması və sonradan ondan ayrılaraq müs­təqil uşaq oyu­nuna çevrilməsi şəksizdir. «Toy mərasimlə­rində məişətin di­gər sahələrindən fərqli olaraq xalqın mədəni-etnik özünə­məx­sus­­luğu daha çox hiss olunur. Öz mənbəyini minil­lər­dən götürən toy dəyişilməz qalmamışdır. Bu dəyişmə sosial təşkilat və həyatın bütün sahələrini əhatə etmişdir. Baş­qa xalq­larla mədəni və etnik münasibətlər prosesində tayfa toyları da ye­ni elementlər, yeni epizod və rəmzlər qazanmış, daha parlaq və daha aydın qalmışdır. Xalqın və mədəniyyətin tarixi kimi to­yun tarixinin də öz yük­səlişi, enişi və tənəzzülü var» [2, 8].

Görünür, yuxarıda adı çəkilən uşaq oyunu da toyun tə­nəzzülü dövründə həmin mərasimin atributu olmaq funksi­ya­sını itir­miş­dir.

Digər bölgələrimizdə də vaxtilə hansısa mərasimin tərkib his­səsi olmuş, sonralar müstəqil oyun­lara çevrilmiş oyunlarla qarşı­la­şırıq. Belə bölgələrimizdən biri də Qarabağ­dır. Azərbaycanda mövcud olan əksər oyunlar, demək olar ki, Qa­ra­bağ bölgəsində də mövcuddur. An­caq bəzən Qarabağda digər böl­gələrdə rastlaş­ma­dığımız oyunlarla da qarşılaşırıq. Onlar­dan bi­rinin – “Cəhri­bə­yim” oyununun üzərində dayanmaq istəyirik. “Cəhri­bə­yim”in adı­nı Tərtər ra­yonunda eşitsək də, haqqında heç bir məlu­mat ala bil­məmişdik. Cəbrayıl rayonu sakinlərindən isə bu oyun barə­də xeyli material toplaya bildik. “Cəhribəyim” oyunu bu rayonda XX əsrin təxminən 50-ci illərinədək aktiv şəkildə oyna­nılarmış. İndi isə “Cəhribəyim” yalnız bəzi söyləyicilərin hafizə­sində sö­nük şəkildə yaşayır. Qeyd edək ki, “Cəhribəyim” oyunu ilə bağlı xatirə­ləri daha çox Cəbrayıl rayonunun Nüzgar, Sirik, Böyük Mərcanlı kənd­lərinin sakinlərindən toplamışıq. Bəzi söyləyicilər bu oyunun yalnız qadınlar tərəfindən oynanıldığını vurğuladılar, bəziləri isə uşaq­lar tərəfindən də ifa olunduğunu qeyd etdilər. Nüz­garlı söyləyi­cinin isə dediyinə görə, “Cəhribəyim” oyunu oy­na­nı­lan yerlərə uşaqları və kişiləri buraxmazmışlar. Onların ver­dikləri məlumata görə, “Cəhri­bəyim”i oynayan qadınlar çö­mə­lib oturmuş vəzi­yyətdə, gedə-gedə oxuyarmışlar. Ətraf­da dayanıb oyu­na tamaşa et­məklə kifayətlənənləri isə oyun iştirakçıları qu­caq­larına alaraq kol­luğa, qanqallığa atarmışlar və bu, həmin adam­lar tərəfindən heç də narazılıqla qarşılanmazmış. Sirik kən­din­dən olan söyləyicilər isə oyunun ayaqüstə, “didişmə” for­ma­sında oynanıldı­ğını deyirdilər. Bir qadın o tərəfdən, bir qadın isə bu tərəfdən oxuya-oxuya gə­lər­miş, bir-birinə yaxınlaşdıqda isə “didişər­mişlər”. Sözlərindən qalan parçalar da oyunun hərbə-zorba xarakterli olduğunu sübut edir:

Təknə-tabax Cəhribəyim,

Palazqulax Cəhribəyim...

Halay qurax, Cəhribəyim,

Güzgü-darax Cəhribəyim,

Gəlin quraq Cəhribəyim,

Hu, Cəhribəyim, hu, Cəhribəyim.

Qarı küsər, payın kəsər, Cəhribəyim ...

Təəssüf ki, rastlaşdığımız heç bir söyləyici orada oxunan mahnıların tam mətnini söyləyə bilmədi. Onlardan bəziləri həmin mahnılarda “hu, hu” nidasının bol olduğunu xüsusi qeyd edir­di­lər.

Söyləyicilər hətta həmin oyunu oynayan qadınlardan ikisinin – Sirik kənd sakinləri Mirvari və Qara Balaxanımın adını xüsusi qeyd etdilər. Həmin qadınlar bu oyunun ən gözəl ifaçıları hesab olu­nur­muşlar. Cəhribəyim oyununun necə yaranması ilə bağlı bir mətn də qeydə aldıq. Həmin mətndən aydın olur ki, ilk dəfə nahaq şərə düşmüş bir qadın şərdən qurtardıqdan sonra sevin­diyindən yer­də çöməltmə oturaraq hoppana-hoppana bu oyu­nu oynamışdır. Bəzi söyləyicilər oyunun Axır çərşənbədə oynanıl­dığını, bəziləri isə həm adi günlərdə, həm Axır çərşənbədə, həm də iməciliklərdə oy­na­nıldığını deyirdilər. Bəzən də müxtəlif sa­namaların sözlərini (Usub­bı, ay Usubbu və s.) də “Cəhribə­yim”i oynayarkən oxunan sözlər kimi qələmə verirdilər.

“Dumbul Bəkir” oyunu vaxtilə Qax rayonunda oynanı­lan ən məşhur oyunlarından biri olub. Çox təəssüf ki, hal-hazırda bu oyun da hafizələrdən silinməkdədir. “Dumbul Bəkir”lə bağlı xati­rələri Qax rayonunun Cəlayır (qeyd edək ki, bu kəndin sakin­ləri­nin böyük əksəriyyəti Qax rayonunun Sarıbaş kəndindən gələn­lər­dir) kəndindən qeydə ala bildik. Yaşlı söyləyicilərin dedik­lərinə görə, bu oyunu iməciliklərdə, el şənliklərində, Axır çərşən­bə­də oynayarmışlar. Əvvəllər bu oyunun iki nəfər iştirakçısı olar­mış: Dumbul Bəkir rolunun ifaçısı və dəf çalan. İştirakçılar yeni­yetmə oğlan uşaqlarının arasından seçilərmiş. Dumbul Bəkiri oyna­yacaq oyunçunu daha çox göbəkli uşaqların arasından seç­mə­yə səy göstərər­mişlər. Bu rolu ifa edəcək uşağın başına xəlbir keçirər, xəlbirin üstü isə bir neçə qat tənziflə bərk-bərk sarı­nar­mış. Burada məqsəd oyuna tamaşa edənlərin ifaçını tanımaması imiş. Başına xəlbir keçirilən uşaq ətrafı görür, ərtafdakılar isə onun kim olduğunu bilməzlərmiş. Dumbul Bəkirin çiyninin üs­tündən bədəninə perpendikulyar şəkildə olmaqla uzun bir ağac keçirərmişlər. Bu ağac sanki qolların vəzifəsini yerinə yetirərmiş. Ağacın üstündən isə uşağın əyninə kürk və ya pencək geyin­di­rilərmiş. Uşağın qarın hissəsi açılar, göbəyinin üstünə də qaş-göz, ağız-burun çəkilər, ağızın məhz göbəyin üstünə düşməsinə səy edilərdi. Üzü bağlı, qarnı açıq Dumbul Bəkir dəfin sədaları altın­da məclisə daxil olar, gah qarnını, gah da qol əvəzinə ağac taxıl­mış çiynini oynadaraq camaatı əyləndirərmiş.

Sevindirici haldır ki, hal-hazırda kənd camaatı bu oyunu yeni­dən dirçəltməyə səy göstərir. Bunun üçün kəndin klubu, özfə­aliyyət dərnəkləri oyunun gedişini yaşlı insanlardan öyrənərək oyunu oynayacaq uşaqlar yetişdirirlər və yenidən bu oyun kəndin bugünkü Novruz şənliklərində oynanılır. Ancaq məsələ bundadır ki, kəndin Novruz şənliyindən çəkilmiş video kasetə baxdığımız zaman yaşlı söyləyicilərin verdiyi məlumatlardan tanıdığımız Dumbul Bəkirin bir qədər fərqli olduğunu müşahidə etdik. Belə ki, bu video kasetdəki Dumbul Bəkir dəfin yox, sintizatorun, gita­ranın sədaları altında məclisə daxil oldu. Həm də oyun ifaçısının oyunu bir qədər süni təsir bağışlayırdı.

Vaxtilə toy mərasiminin tərkib hissəsi olmuş, sonralar müstəqil oyuna çevrilmiş, hal-hazırda isə unudulmaqda olan oyun­larımızdan biri də “Tunqay Məlik”dir. Bu oyunla bağlı xati­rə­ləri də Qax rayonunun Cəlayır və İlisu kəndlərinin sakin­lərin­dən qeydə ala bildik. Söyləyicilərin dediklərinə görə, “Tunqay Məliy”i uzun qış gecələrində yun didərkən, Axır çərşənbədə, pa­yızda fındıq toplayarkən və s. vaxtlarda ifa edərmişlər. Oyun, adətən, qadınlar və yeniyetmə qızlar tərəfindən oynanılarmış. Oyun­çular iki dəstəyə bölünərək üz-üzə dayanarmışlar. Söylə­yicilərin verdiyi məlumata görə, dəstədə qızların sayı cüt sayda olarmış: 4, 6, 8 və s. Oyuna əvvəlcə birinci dəstə başlayarmış. Onlar əl çala-çala bir neçə addım qabağa gələr və oxuyardılar:

Məhlədə qoç yatıbdı Tunqay Məlik,

Buynuz-buynuza çatıbdı Salaməleyküm.

Bundan sonra onlar öz yerlərinə qayıdır, ikinci dəstə əl çala-çala bir neçə addım qabağa gələrək davam edərmiş:

Hayıf, qoçun qolları Tunqay Məlik,

Quru yerdə qalıbdı Salaməleyküm.

Və yaxud:

I dəstə əl çala-çala qabağa gəlir:

Cecimi qoydum yükə Tunqay Məlik,

Qatını bükə-bükə Salaməleyküm.

I dəstə yerinə qayıdır. II dəstə əl çala-çala qabağa gəlir və oxumağa başlayır:

İsdədiyimə getməsəm Tunqay Məlik,

Doğrannam tikə-tikə Salaməleyküm.

Göründüyü kimi, bu oyunda oxunan mahnılar bayatı mətnləri üzərində qurulub. Söyləyicilər qeyd etdilər ki, əvvəllər “Tunqay Məlik” oynanılanda ardınca da “Zəli-zəli” oxunarmış:

Ay zəli-zəli, vay zəli-zəli,

Qızılgülün xırmanında itirdim nazlı yarı.

Ağa, diləyə gəlmişəm, sağa diləyə gəlmişəm,

Qızılgülün xırmanında qıza diləyə gəlmişəm...

“Zəli-zəli”dən sonra dəstə “Yar bu meşənin odunu” adlı mahnını oxumağa başlayarmış:

Ayım, ulduzum, ay qız.

Yar bu meşənin odunu.

Dibəhdə duzum, ay qız,

Yar bu meşənin odunu.

Gəl alım qardaşıma,

Yar bu meşənin odunu.

Olum baldızın ay qız,

Yar bu meşənin odunu.

Yar bu meşənin odunu...

Həm “Zəli-zəli”, həm də “Yar bu meşənin odunu” mahnıları dala-qabağa gedərək, əl çala-çala oxunarmış.

Mahnıların mətnlərindəki sözlər “Ağa, diləyə gəlmişəm, sağa diləyə gəlmişəm. Qızılgülün xırmanında qıza diləyə gəlmişəm”, “Gəl alım qardaşıma, Olum baldızın, ay qız” bu oyunun vaxtilə toy mərasimində oynanıldığını bir daha sübut edir.

Nəşr olunmuş bayatıların bir qismi də əslində toylarda oxu­nan mahnıların qəlpələridir, desək, yanılmarıq. AFA seriya­sından nəşr olunmuş “İrəvan çuxuru folkloru” kitabına (X kitab) salın­mış belə bir bayatı diqqətimizi çəkdi:

Göydə ulduzum Pəri,

Evdə yalqızam, Pəri.

Gəl alım qardaşıma,

Olum baldızın, Pəri [1, 314].

Göründüyü kimi, bu bayatının sözləri ilə yuxarıda verilmiş mahnının sözləri, demək olar ki, eynidir.

Azərbaycan xalq oyun və əyləncələrinin toplanılması, araş­dırılması milli mədəniyyətimizin, dünyabaxışımızın daha dərindən öyrənilməsinə böyük fayda verə bilər.

Qaynaqlar

1. 
   Azərbaycan folkloru antologiyası. 23 cilddə, X c., İrəvan çuxuru folk­lo­ru ­/ Toplayıb tərtib edənlər İsmayılov H., Ələkbərli Ə. Bakı, Səda, 2004
   
2. 
   Бикбулатов Н.Б., Фатыхова Ф.Ф. Семейный быт Башкир XIX–XX вв..­ Москва: Наука, 1991, 189 с.
   
3. 
   Плотникова Н.И. О современном состоянии фольклора села Скорынево Калининской области // Вопросы развития жанров в русской литературе и устном народном творчестве. Т., 77. Калинин: Калиниский гос. пед. ин-т­ им. М.И.Калинина, 1970, с. 154-174
   

MÖVSÜMLƏ BAĞLI OYUNLARA ÜMUMTÜRK KONTEKSTİNDƏ MÜQAYİSƏLİ BİR BAXIŞ

(Naxçıvan, Qarabağ örnəkləri əsasında)
Məhsəti İsmayıl

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AMEA Naxçıvan Bölməsi

[e-mail]
Özət

Təbiətlə mübarizə bir çox xalq oyunlarının ana başlığı və sadə süjet xəttidir. Mərasim törənləri, sözlü şeirlər, səhnə­cik­lər insanların təbiətə qarşı mübarizə əzmini, gücünü ifadə edir. Güney Azərbaycan türklərinin bahar bayramı öncəsi “Kaf­tar-Kos” oyununda olduğu kimi. Qartal ovunun ölüsünü mey­dana gətirir və orda mərasim oyunu qurulur. Kaftarsa ov üçün tələ qurar. Bu ovlanma səhnəsi oyununda xüsusi geyimlərdən is­tifadə olun­maq­dadır. “Kosa-Gəlin”, “Kosa-Kosa”, “Tə­kəm”, çobanın saya gəz­məsi adətinin oyunçuluq tərəfləri Qa­radəniz bölgəsi türklərinin yaz vaxtı “Berobana zamanı” mövsüm oyunlarındakı səhnə təs­virləri, geyim və bəzək əş­yaları, xalqdan yığılan azuqə ilə eynilik təşkil edir. Oyunların ana süjet xətti və əsası baharın gəlişini, bolluğu ifadə edən mövsümi ritualların bir halqasıdır.

Məruzədə oyunlar xarakterizə olunaraq, müqayisəli təhlil əsasında ümumtürk kontekstində yayılma arealından bəhs edilir.

Açar sözlər: oyun, mövsüm, “Kaftar-Kos”, “Kosa-Kosa”, “Təkəm” və s.

В общетюркском контексте один сравнительный

взгяд к сезонным играм

(На основе Нахчыванского и Гарабагского образцам)

Резюме

Борьба с природой, это основное заглавие и простая линия сюжета многочисленных народных игр. Обрядные церемонии, стихотворения, инсценировки выражают си­лу, целеустремленность борьбы людей против приро­ды, как весен­ной предпраздничной игре тюрков Южного Азербайджана «Кафтар-Кос», («Гиена-Кос»). Здесь устро­ится обрядная игра и приносят на арену мертвого орла из охоты. А гиена устроит ловушку для своей охоты. До сих пор в этих инсцениро­вочных играх охоты ис­пользуются особые одеяния.

Обряд простодушное гулянье чобана-пастуха, кото­рого «Коса-Гелин» («Коса-Невеста»), «Коса-коса», «Те­кем» («Моя коза»), явяются игровые сторона и создают единство со сценическими описаниями, одеяниями, пред­метами укращения и съестными припасами собранных из народа, в весенных сезонных играх «Время Беробана» у тюрков Черноморского района.

Главная сюжетная линия и основа игр являютя одним из петлем сезонных ритуалов которые выражают приход весны, изобилие. В докладе рассказывается об ареале распространение в общетюркском контексте игр, характеризованных на основе сравнительного разложения.

Ключевые слова: игра, сезон, «Кафтар-Кос», «Коса-коса», «Текем» и др.
The comparative analysis of seasonal games

in the all-turkic context

(On the basis of materials Karabach and Nakhchivan)

Summary

Fight against the nature is one of the main plots and subjects of numerous seasonal national games. Ceremonies, oral poems, theatrical scenes expresses strength of the person in fight against the nature. It is expressed especially in the game "Kaftar-Kos" of Turkic peoples of South Azerbaijan. Thus the dead eagle will be brought in on the square and to begin to play. In a scene of Kaftarsa arranges a trap for a game and are used a special uniform. Carrying out the ceremonial games "Kosa-Gəlin", "Kosa-Kosa", "Təkəm" and others with some features are similar to the game "Berobana zamanı" of the Black Sea Turkic peoples. Thus the organization of a scene, uniforms, jewelry and collecting the food are similar. The basic plots games is the to meet of spring and providing a productivity. In the report characteristics the ceromonial games are investigated they are analyzed in an all-Turkic context.

Key words: game, season, "Kaftar-Kos", "Kosa-Kosa", "Təkəm" and others.
Xalq özünəxas yaşayış tərzini, dünyagörüşünü оyunlarla ifa­də edir. Oyunlarının psixоlоji xüsusiyyətləri оnların məz­mu­nun­dan çоx ifa tərzində özünü daha aydın nümayiş еtdirir. Məsələn: «Bоstan-bоstan», «Çördüçöp, yaxud çöpüdü» оyun­larında qalib və məğlub tərəflər, məcazi cəzalandırmalar oyu­na əyləncə havası qatır. Оyunların çoxunda məqsəd tоya və ya bayrama gələnləri güldürmək, şən əhvali-ruhiyyə qat­maq­dan ibarətdir. Şahidlər qеyd еdirlər ki, оyuna cəlb еdilən müəy­yən əşyalar da mərasimi ma­raqlı еdirmiş. Оyunda bəzən köməkçi adam kənardan əşyanın qarşılığını tapıb gətirə bilir və dəstəsinə müvəffəqiyyət qazan­dı­rır. Bеlə оyunlar tоya canlılıq gətirməklə uzun müddət hafizə­lərdən silinməyən xati­rə­lər yaradır.

Həmçinin sırf mövsüm mərasimləri ilə bağlı keçirilən oyunlar mövcuddur ki bilavasitə ritual ayin xarakteri daşı­maq­dadır.

Qarabağdan toplanan mətnlərdə adətlər başlığında verilmiş oyunun təsviri belədir; “Oğlannardan biri qız paltarı geyinir, biri də bəydi guya bığ çəkif başına papax qoyuf. Yan­narında tütək çalan olurdu da, qapı-qapı gəzəndə bu çalırdı, olar başdıyırdılar oy­na­mağa. Oynuyurdular, oynuyur­dular, bir­dən dururdular, de­yir­dilər bizim payımızı gətirin. De­yir­dilər, yox, yaxşı oynama­mı­sız. Bir də təzədən bular qol gö­türürdülər, oynayırdılar. Çərşənbə günü qovur­ğa qovurur­dux, içinə tut qurusu, yumru şirnilər qatırdıx. Torbaların gə­ti­rir­dilər payların verirdih. Deyirdilər, yox, bu azdı, pul da ve­rin. Pul da alırdılar, genə oynuya-oynuya gedirdilər (10, s. 224).

Qarabağ Novruz adətləri sırasında “Şah bəzəmə” eyni ilə Ordubadda bu gün də böyük şölənlə keçirilən “Xan bəzəmə” kiçik fərqli ayrıntılarla eynilik təşkil edir. Mövsüm mərasim oyunu xarakter etibarilə eynidir. Adətə bağlı ildə bir dəfə bayramda icra olunur. Oyun böyük şölənlə keçirilir. Burada məqsəd və sonluq bəlli süjet üzrə davam edir. Oyun qəhrəmanları və iştirakçılar xalqdır. Tam ciddiyyətlə və elliklə müşayiət olunan oyun öz-özünə mesaj xarakterlidi. Toplumda ədalətin, haqqın, rifahın gözlənilməsi simvolik idarəçiliyin vasitəsilə göstərilir. Xalq özünə şah və ya başqa ad ilə xan seçir. O, ədalətlidir və hökmü hamı üçün keçərlidir. Ordubadda 3 gün davam edən şölən oyunda həm ciddiyyət həm də gülüş vardır. Xanın cəzasına kimsə etiraz etmir. Çünki o, adildir. Onun verdiyi hökmləri icra edir çünki o, xeyirxah və mərhəmətlidir. Bu oyunda xan çətinlikdə olana yardım edir. Günahı olanı cəza anında bağışlayır.

Təqvimə nəzər salarsaq görərik ki, ən böyük şölənlə müşayiət olunan oyunlar məhz yazın gəlməsi üçündür. Yeni ilin gəlişi, yazın başlaması bolluğun rəmzi olduğundan in­san­lar müxtəlif va­sitələrlə onu tərənnüm edirlər. Naxçıvanın dağlıq kəndlərindən birin­də unudulmuş, vaxtı ilə oynanılan bir oyun haqqında məlu­mat almışdıq. Şahid “Bostan-bostan” adlandırdığı oyunu toyda gör­müşdü. Oyunun təsviri belədir: “Kəndin yaşlı kişiləri toy ma­ğa­rında ortaya girir. Dövrə vurur, sonra başlarındakı börk tipli pa­paqları ortaya atırdılar. Bir-bir fırlanırdılar. Müxtəlif jestlərlə əki­ni göstərir, sonra guya məhsulu yığırdılar. Oyun gülüş və əyləncə ilə müşayiət olunurmuş. Bu oyunun xarakteri və təsviri müxtəlif fikirlər doğurur. İlin yaz-yay fəslini göstərən oyun tamaşa ağır toy havasına da bağlı olma ehtimalı daşıyır. Yaxud da ov məra­si­mindəki fikir təsviri bir anlayışdır. Söyləyici toyların çox zaman qışda olduğunu qeyd etmişdi. Yaz aylarında əkin-biçin, dağ-aran işi ilə məşğul olan xalq bu kimi mərasimlərin qışda keçirildiyini dedi.

Prof. A.Nəbiyev yazın gəlişi münasibətilə keçirilən oyun­ları mərasimdaxili oyunlar adlandırmış, “Kosa-kosa”, “Kəv­səc”, “Ko­sa gəlin”, “Saya”, “Sayaçı” və s. oyunları mi­sal göstərərək də mövsümi səciyyə daşıdığını qeyd etmişdir (11, s. 383). Türk dü­şün­cəsində yaz və yazın simvolları çox əhəmiyyətlidir. Yazı sim­vollaşdıran örnək təsvirlər “Divanü Lüğat-it-türk”də də veril­mişdir. Koçnğar təkən seçildi.

Saglık sürüğ koşuldu.

Sütlər kamığ yuşuldı.

Oglak kuzı yamşarır (“Koç, teke ayrıldı sağmal sürü koşuldu; sütler bütün aktı, oğlak, kuzu karışır”). Yazın təsviri: “Yaz gəl­diyi üçün qoç və təkə, dişi qoyundan və keçidən ayrıldı. Sağılmak üçün dişi qoyun sürüləri qatıldı. Məmə­lə­rindən südlər axdı. Quzular analarına qarışdı (6, s.102-103).

Prof. M.Qasımlı bənzətmələrlə bağlı qeyd edir ki, türk Nov­ru­zu ilə Slavyan Pasxası arasındakı bənzəyiş və paralellər bu ba­xım­dan təsir amili kimi yox, ilkin-ibtidai çağların mifik dünya du­yu­mundan gələn tipoloji oxşarlıq kimi dəyərlən­di­rilməlidir (8, s. 7).

Prof M.Cəfərli mərasimləri ümumi qaydada şərh edir. “Məra­simlərin insanların həyatının ifadəsi olması, istək və arzularının təmin edilməsinə yönlənməsi ictimai-psixoloji amil kimi onlarda məhəlli-etnoqrafik xüsusiyyətlərin kodlaş­masının metodoloji əsasını təşkil edir” (5, s. 44). Novruz – Yenigün mövsüm məra­si­mi­ni təbiətin oyanmasını əks etdirən əski mifoloji qat, yaxud genetik başlanğıcı, təkamül prosesi, tarixi-tipoloji səciyyə ifadəsi olaraq göstərmək mümkündür (9, s. 11). Mövsüm mərasim oyun­ları “Kosa-kosa”, “Təkəm”, “Cangülüm” və s. mərasim gös­tə­ricisi kimi keçirilməkdədir. Şərur rayonundan topladığımız ma­teriala görə Novruz bay­ra­mı ərəfəsində gənclər arasında Günəş­banı yaxud Günəşbanu adlı mərasim oyunu olmuşdur. Bəzəkli taxta üzərinə bir oğlan uşağı oturur. Digər böyüklər də onu qapı-qapı gəzdirər, mahnı oxuyub pay alarmışlar. Söyləyici sözlərin şeirlə ifadə olun­duğunu, amma yaddaşında qalmadığını dedi. Oyun şən əhvali-ruhiyyədə keçirilirmiş. Yaz oyunlarındakı qapı­lar­dan pay um­ma, yığma ortaq bölünməsindəki xarakter və məq­səd eynidir. İbrətamiz əyləncə xarakteri alan mövsüm mərasimi oyunları insanların ibtidai mifoloji görüşlərindən qaynaqlanır.

“Berobana” oyunu bölgə insanları tərəfindən fərqli xarak­te­­rizə olunmaqdadır. Yeni il oyunu olaraq dəyərləndirilir və oyun güldürücülərdən ibarətdir. Qapı-qapı dolaşıb ərzaq alan­lar dəvə, dəvəçi, hoca və şagirdləri, güldürücü və gəlin kimi oyun­çular vardır. Əyləncə xarakterli keçirilən oyun sonu toplanan ərzaq­lar­dan ziyafət təşkil olunur. Oyun hazırda Şavşat­da, Koca­bəy kən­dində keçirilməkdədir (http://www.chveneburi.net/).

Güney Azərbaycanda “Təkəm”, “Təkəmçi” oyunları bilava­sitə yazın gəlişinin göstəricisidir. Bu şeirsəl fikir ifadəsindən də aydın olur. Sözlərdə bölgə adlarının ifadəsi oyunun coğrafi are­alını müəyyənləşdirir.

Təkəm oyun eylər,

Yığar yayın düyüsün,

Özünün toyun eylər.

Təkəm getdi Mərəndə,

Tamaşadır gələndə.

“İskəmər”in gülləri

Açıb sizi görəndə (2, s. 128).

Yaz mərasimi oyunlarından “Kosa-kosa”nın Naxçıvan variantında deyilir:

Kosam bir oyun eylər,

Quzunu qoyun eylər.

Yığar bayram xonçası,

Hər yerdə düyün eylər.
Xanım dursun ayağa,

Kosaya pay versin ağa.

Qurbanın olum yaşıl çuxalı,

Culfalısan, yoxsa buralı? (1, s. 19-20)

Oyun Anadoluda geniş yayılmış, Vanda “Kosa oyunu”, Qırşəhirdə “Kosa gəzdirmə” adları ilə bilinməkdədir. Vanda 20 fevralda keçirilir və kosanın ölüb dirilməsi motivi də yer alır (4, s. 197).

Azərbaycanda “Təkəm-təkəm” adı ilə bilinən yazqabağı şən­liklər zamanı açıq havada bir-birindən 3-4 m aralı yerdən cızılmış dairələr arasında taxta və ya dəmir “gilgilə” ilə oyna­nılan hərəkətli bir uşaq oyunudur. Oyun vaxtı hər dairədən 4-5 iştirakçı duraraq, ətrafda-“təkəm, təkəm ay, təkəm” deyə həlqə sürən bir iştirakçının gilgiləsini tutmaq, onu əvəz etmək üçün səy gös­tərirdilər (3, s. 198).

Təbiətlə mübarizə bir çox xalq oyunlarının ana başlığı və sadə süjet xəttidir. Mərasim törənləri, sözlü şeirlər, səhnəciklər insanların təbiətə qarşı mübarizə əzmini, gücünü ifadə edir. Gü­ney Azərbaycan türklərinin bahar bayramı öncəsi “Kaftar-Kos” oyununda olduğu kimi. Qartal ovunun ölüsünü meydana gətirir və orda mərasim oyunu qurulur. Kaftarsa ov üçün tələ qurar. Bu ovlanma səhnəsi oyununda xüsusi geyimlərdən istifadə olun­maqdadır. “Kosa-Gəlin”, “Kosa-Kosa”, “Təkəm”, çobanın saya gəzməsi adətinin oyunçuluq tərəfləri Qaradəniz bölgəsi türk­lə­rinin yaz vaxtı “Berobana zamanı” mövsüm oyunlarındakı səhnə təsvirləri, geyim və bəzək əşyaları, xalqdan yığılan azuqə ilə eynilik təşkil edir. Bu oyunların ana süjet xətti və əsası baharın gəlişini, bolluğu ifadə edən mövsümi ritualların bir halqasıdır.