AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu təRTƏr rayon icra hakiMİYYƏTİ
Yüklə 2,97 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QESER” DASTANINDA QƏHRƏMANIN FƏRQLİ QÜVVƏLƏRLƏ MÜNASİBƏTİNDƏ AYİN VƏ OYUN ELEMENTLƏRİ Tahir Nəsib
- Açar sözlər
- Ключевые слова
- TƏRTƏR BÖLGƏSİNDƏN TOPLANAN UŞAQ OYUNLARI Tahir Orucov
- Folk child games collected from Tartar region Summary
|
Qaynaqlar
“QESER” DASTANINDA QƏHRƏMANIN FƏRQLİ QÜVVƏLƏRLƏ MÜNASİBƏTİNDƏ AYİN VƏ OYUN ELEMENTLƏRİ Tahir Nəsib AMEA Folklor İnstitutu tahirnesibli@yahoo.com Məqalədə monqol-tibet qəhrəmanlıq dastanı “Qeser”də arxaik folklor janrlarının rüşeymləşməsinin və yaranmasının əsasları göstərilir. Qəhrəmanın müxtəlif mənfi güclərlə münasibətlərində arxaik folklor janrları ilə əlaqəli oyun və tamaşa elementləri aşkarlanır. Müasir dövrdə xalq yaddaşında qalmış oyun və tamaşa janrlarına arxaik folklor janrlarının təkamülünün nəticəsi kimi baxılır. Açar sözlər: element, ritual, oyun, tamaşa, dastan, Qeser, monqol, tibet, arxaik. Тагир Насиб Элементы ритуала и представления в отношениях героя с разными силами в эпосе «Гесер» Резюме В статье раскрывается зачатки появления архаических фольклорных жанров в монголо-тибетской эпосе «Гесер».В контексте архаических фольклорных жанров выявляются отдельные элементы ритуала и представления в отношениях героя с разными негативными силами. Сохронивщися в современной народной памяти игры и представления рассмотривается как эволюция архаических фольклорных жанров. Ключевые слова: элемент, ритуал, игры, представления, эпос, Гесер, монгол, тибет, архаика. Tahir Nasib Elements of the ceremony and game in the relationship between hero and different forces in the “Qeser” epic Summary In the article, forming and appearing bases of the archaic folklore is showed in the "Qeser" heroic epic. Game and ceremony elements which have relations with archaic folklore genre is discovered in the relationship of the hero with various negative forces. In modern period the game and play genre which kept in the nation mind looked as the result of revolution of the archaic folklore genre. Key words: element, ritual, game, play, epic, Qeser, monqol, tibet, archaic Bəllidir ki, folklor janrlarının müxtəlif, müstəqil çoxsaylı sahələrə ayrılmasına baxmayaraq, bütün bunlar öz başlanğıcını, bir-biriləri ilə əlaqəli olaraq, vahid mənbədən - mifoloji düşüncə dövründən alır. Bu cəhətdən oyun və tamaşalar da istisna təşkil etmir. Öz xüsusiyyətlərinə görə yaxın olan folklor janrlarında genetik əlaqə daha qabarıq hiss olunur. İbtidai insanların şüurunda ətraf mühiti dərk etmədə fövqəltəbii, mifoloji səviyyədə yaranan düşüncənin nəticəsi olan maqik ayinlər, çağırışlar həm də onların təbiət qüvvələri qarşısında gücsüzlüklərini müdafiə məqsədi güdürdü. Gerçək ictimai həyatı və mifoloji şüuru ayrılmaz şəkildə birləşdirən həmin düşüncə uzun tarixi zaman ərzində tədricən fərqli arxaik folklor janrlarının bölünüb yaranmasınadək inkişaf edib çevrilmişdir. Belə çevrilmələr maqik səviyyəli inanc, dini məzmunlu ayinlərin sonralar xalq oyun və tamaşalarına qədər inkişaf etməsinə gətirib çıxarır. Buna görə də, epik yaradıcılığın janrlarında, xüsusən də qədim yaşlı qəhrəmanlıq dastanlarında magik ayin xüsusiyyəti daşıyan səhnələrə, hadisələrə oyun və tamaşaların ibtidai, ilk rüşeym şəkli kimi baxılmalıdır. Bu səviyyə “Qeser” kimi qədim və nəhəng qəhrəmanlıq dastanları silsiləsində özünü daha aydın şəkildə göstərir. Dastanın əsas qəhrəmanı Qeserin ətrafında yaranmış hadisələrdə: düşmənləri çoxsaylı manquslarla vuruşlarda; təbiət, kosmos varlıqlarına sitayişdə və s. vəziyyətlərdə daimi ayin, oyun məzmunlu, mahiyyətli səhnələr təsvir olunur. Folklorşünaslıq nəzəriyyəsində, folklorun gerçək tarixində özündə heç bir janrın əlamətlərini birləşdirməyən, janr müəyyənliyi dəqiq bilinməyən mətnlərdə olur (6, 66). Bunlarda ayrı-ayrı janr xüsusiyyətlərinin çarpazlaşması, qarşılıqlı münasibəti yaranır, misal üçün, lirik məişət nəğmələri mərasim folklorunun tərkibinə daxil olur. Bəzi mətnlərdə bir folklor janrının daha arxaik janrdan, onun ayrı-ayrı hissələrindən işlənməsi, anlaşılması, yolu ayrılması əks olunur, sehirli nağıl, mifdən “boy atır” (6, 66). Belə keçid ərəfədə, amorf – ikili vəziyyətdə olan mətnlərdə hər hansı bir janrın dəqiq müəyyənləşdirilməsi ziddiyyətli hal yaradır. Həmin ölçülərə, demək olar ki, “Qeser” dastanlar silsiləsinə aid çoxsaylı mətnlərin hər biri uyğun gəlir. Ümumiyyətlə, “Qeser” dastanının özü təməlindən qədimliyi və nəhəngliyi ilə əlaqəli bütün sahələrdən ziddiyyətlərlə doludur. Mövzusuna, məzmununa, süjetinə, mətnlərə, poetikasına və s. cəhətlərinə görə onu eyni zamanda nağıl, əfsanə janrlarına da, tarixi hadisələri zəif də olsa əks etməsinə, qəhrəmanın və tərəfdarlarının daimi fəaliyyətdə olmalarına görə dastanlara da aid etmək olar. “Qeser” dastanlar toplusunda rəvayət, əsatir mövzuları, xüsusiyyətləri də özünə yer tapıb. Onu ural-altay xalqlarına aid dastanlardan tamamilə fərqləndirən xüsusiyyəti “Qeser”in monqol, tibet xalqlarında həm də dini mövzulu, müqəddəs səviyyəli mətn kimi qəbul edilməsidir. “Qeser” dastanlarının qeyd edilən qabarıq xüsusiyyətləri eyni ilə onların mövzu və məzmun inkişafının rəngarəngliyində də özünü təkrarlayıb göstərir. Qanunauyğun olaraq “Qeser” mətnlərindəki belə kiçik və böyük həcmli sayılabiləcək köklü ziddiyyətli hal onun hüceyrəsini təşkil edən hər bir incəliklərdə, səhnələrdə də əks olunub. Belə incəliklərdən biri də fərqli janrların qaynayıb-qarışması, kəsişməsi burada əsas qəhrəman Qeserin mənfi qüvvələrlə münasibətində özünü ayin, oyun elementləri kimi göstərir. “Dədə Qorqud” dastanında uşaqların, igidlərin adqoyma mərasimində müxtəlif oyun-tamaşa səhnələrinin yaradılmasının – yaşıdları ilə güləşlər, buğayla döyüş, ox atma, qılınclaşma, atla yarış və s. (4, 27) arxaik şəkillərini “Qeser” dastanında da müşahidə etmək olur. Qədim türklərdə seçilmiş qəhrəmanların, xanların, xaqanların həyatında üçmərhələli: uşaqlıq, gənclik, xalq arasındakı nüfuzuna görə adqoyma mərasimi, eyni ilə Qeserin həyatında da təkrarlanır. Bu hal qədim ural-altay xalqlarında ortaq genetik dünya baxışı ilə əlaqəlidir. “Qeser”in bəzi fərqli mətnlərində qəhrəman uşaqlıq dövründə, 3 yaşında olanda göstərdiyi şücaətinə görə Nyuhata Zurxay (Ungin-Xanqalov mətni) adı alır (3, 39). Aqin mətnində o, uşaqkən düşmənlərinə qalib gəlir, Nyuhata Nyusqay-burnu bulaşıqlı ləqəbi ilə çağrılır (3, 41). Bütün çoxsaylı dastan mətnlərində qəhrəman igidliklərinə görə gəncliyində “Xubun” – igid, qorxmaz adı alır. Xalqı tamamilə azad edib düşmənlərə qalib gələndə “boqdo” – müdrik, müqəddəs dərəcəsinə çatır. Bir qayda olaraq ural-altay xalqlarının dastanlarında qəhrəmanlar düşmənləri, rəqibləri ilə qarşılaşdıqda vuruşmadan öncə sözlə hədə-qorxu gəlirlər (Qazax türklərində şeşəndik, müdriklik öyüdü; Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində şeşələnmək, hərbə-zorba, Şirvan zonası Şeşəngi saz havası da bu əhvalın ifadə şəkilləri kimi özünü göstərir). Sonra xüsusi ardıcıllıqla, silahlarla döyüşürlər, bir nəticə hasil olmayanda əlbəyaxa olurlar, güləşirlər. Hər nə qədər döyüş səhnələri dastanların ayrılmaz parçaları olsalar da bunlar tədricən zaman ərzində xalq yaddaşında “Zorxana”, “Qurşaqtutma”, “Hərbə-zorba” kimi oyun və tamaşalara çevrilmişdir, bundan sonra da uşaq oyunlarınadək inkişaf etmişdir (4. s.28). “Qeser” dastanlar toplusunun nağıl, əfsanə və dastan arasında keçid mərhələsində, səviyyəsində olması, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, mətnlərdəki ayrı-ayrı janr xüsusiyyətlərinin ziddiyyətlərini daşıyan hissələrə də təsir etmişdir. Bu təsir özünü xüsusən qəhrəmanın düşmənlərlə vuruşları zamanı bunların hər ikisinin özlərini aparmalarında qabarıq göstərir. Həmin səhnələr həm gerçək döyüş vəziyyətlərini, həm də magik ayin xüsusiyyətlərini bir yerdə birləşdirir. Bəllidir ki, belə təzadlı halın yaranmsı da hələ dastanın yarandığı minilliklərdə, yüzilliklərdə folklor janrlarının tamamilə seçilib ayrılmamasında, arxaik mifoloji düşüncənin pozulmamasındadır. Bu səbəbdən də Qeserin manquslarla savaş səhnələrində ayin (ritual), oyun, tamaşa motivləri ilə yanaşı eyni zamanda alqış, qarğış, sehr, ovsun elementləri də çox geniş istifadə olunur. Buna görə də “Qeser” kimi qədim, nəhəng, mürəkkəb məzmunlu, quruluşu dastanda arxaik folklor janrlarını bitkin, müstəqil şəkildə axtarmaq mümkün və düzgün deyil. Bütün bunlar bir mənbədən şaxələnmə, rüşeymləşmə dövründəki səviyyədədir. Hazırkı məqalədə də dastandakı qəhrəman – düşmən münasibətlərinin təsvir olunmuş səhnələrinə bu ölçüdən yanaşılır. “Qeser”in fərqli mətnlərindən asılı olmayaraq tez-tez təkrarlanan eyni səviyyəli səhnələrdə: qəhrəman düşmənlə üzbəüz gəldikdə, çətin anlarda hami ruhlar olan üç xilaskar bacını köməyə çağırdıqda, sədaqətli atına müraciət edib məsləhət istədikdə, onu, itini və özünü fərqli varlıqlara çevirib dönərgəlik etdikdə eyni sözləri və hərəkətləri dəyişilmədən təkrarlayır. Bütün bunlar bir növü ayin, mərasim şəklində, səviyyəsində yerinə yetirilib icra olunur, magik xüsusiyyət, mahiyyət daşıyır. Y.S.Neklyudov və J.Tumurserenin topladıqları “Qeser”in yeni monqol mətnində həmin səhnələr təkrar olaraq fərqli səviyyələrdə dəfələrlə yaradılır. Sual oluna bilər, belə təsvir, təkrarlanma təsadüfi haldır, xurçinin (dastan söyləyənin) yaradıcılıq üslubudur, yoxsa şifahi xalq yaradıcılığına xas olan nəqletmə xüsusiyyətidir? Sehrli nağıllarda qəhrəmanın qeyri-adi, möcüzəli – doğuluşu motivi ilə, “öz” və “özgə” məkan anlayışıyla, maniələri, çətinlikləri eyni üsulda dəf etmə təsviriylə, dönərgəliklərlə və s. elementlərlə “Qeser” arasında çox yaxınlıq var. Bu səbəbdən də bir az yuxarıda da vurğulanan “Qeser”dəki hadisəlrin təkrarlanması ilə də sehrli nağıllardakı bədii zamanın “yol zamanına” və “hadisələr zamanına” (2, 218) bölünməsi arasında yaxın uyğunluq hiss olunur. Burada həm də “çox getdilər, az getdilər”, “dərələrdən sel kimi”, “təpələrdən yel kimi” və s. formullar da (2, 218) nəzərdə tutulur. Misal üçün, Qeser manqus qızı Qilban Şarın oğurladığı sevimli qadını Xas Şixeri azad etmək üçün yola düşür. Yolda birinci maneə ilə - keçilməz dağlar, aşırımlarla qarşılaşır və üç xilaskar bacısına yardım etmələri üçün üç dəfə təzim edib dua oxuyur. Bundan əvvəl qəhrəman ayin səviyyəsində atını yəhərləyib, silahlarını götürüb hazırlıq görmüşdü: 355. Dağlar kəllələri varmış kimi baş endirirlər. Hökmdar Qeser – xaqan Bu aşırımların ətəklərinə çatdı, Daha gedə bilmədi. Çapağanından, 340. Uzaqgörən – kəhərindən Yerə sıçradı. Özündə hörmətlə dolu Dərin ehtiram hiss etdi. Özünün qalibiyyətli üç bacısına 345. Həmin vaxt alqış elədi: “Xilaskar üç bacı! Qızıl torpağa Enmiş
Ağılsız qardaşınıza sizin 350. Bu gün Yardım edərsinizmi?...” (5.138) Qeserin dualarını eşidən üç xilaskar bacısı onun hələ sözü qurtarmamış Buludların zirvəsini əyərək, Hər yeri dumana bürüyərək 355. Onun üç bacısı endi. (5.138) Xilaskar bacılar Qeserə məsləhət verirlər ki, təqdim etdikləri milçəkqovanla üç dəfə yelləsin və Uzaqgörən – kəhər atına sidqi-ürəklə müraciət edib təhlükəli, ölümcül aşırımları keçməsini rica etsin. Sədaqətli at sahibinin sözlərini dinləyir və insan dili ilə ona söz verir ki, təhlükəyə qalib gələcəkdir: 420. Öz sahibinin xahişini qəbul etdi Qurd qulaqlarını dikəltdi, Ulduz gözlərini açdı, Yalını və quyruğunu qaldırdı, 425. Dörd dırnağı ilə vurdu, Bir yaşlı dayın səsiylə kişnədi, Ayaqlarındakı tüklər pırpızlaşdı. ...
Hökmdar Qeser –boqdo 445. Özünün Uzaqgörən – kəhərini Yanlarından beş dəfə, Sağrısından üç dəfə, Bütövlükdə bir yerdə Səkkiz dəfə qamçıladı. (5, 141) Dastanda qəhrəman ikinci maneə ilə - qanla axan çayla rastlaşır. Qeser yenə üç xilaskar bacılarından yardım istəyir və bütün hadisələr birinci dəfədə olduğu kimi təkrarlanır. Onlar yenə də məsləhət görürlər ki, milçəkqovanla üç dəfə yelləsin və atına müraciət etsin (5, 144). Nəhayət, Qeser üç nəhəng, vəhşi ağcaqovaq ağaca da itlərinin köməyi ilə qalib gəldikdən sonra qadınını oğurlatmış vəhşi düşmən manqusun torpağına gəlir. Manqus onu tanımasın deyə Qeser özünü yük daşıyan yoxsul badarçin (səyahət edən rahib) edir, atını göydə, iki itini torpaqda gizlədir (5, 142). Sonra manqusun qızı Qilban Şarla rastlaşanda da Qeser eyni üsuldan – özünün, atının və itlərinin görünüşlərini dəyişmədən istifadə edir. Dastanda ayin, tamaşa elementlərinin izlərini Qeserin düşmənləri ilə savaşlara hazırlaşması və döyüş vaxtı da müəyyənləşdirmək olar. Hər bir hərəkət ölçülüb-biçilir və bütün döyüşlərə eyni hazırlıq mərhələləri keçilir: 710. ... Öz çapağanını, Uzaqgörən – kəhəri Düz istiqamətləndirdi, Əlindəki silahını – Özünün polad qılıncını 715. Əlində sıxdı Özünün nəhəng qara Böyük yayını Qoltuğunun altına dürtdü, Otuz altı 720. Ağ oxu Ox qabına qoydu. (5.147-148) Bənzəri döyüşqabağı hazırlığa düşmən manquslarda baş vururlar və həmin səhnələr dəfələrlə təkrarlanır. Atların, qatırların da yəhərlənməsi, yüyənlənməsi xüsusi vurğulanaraq təsvir olunur. Demək olar ki, “Qeser” mətnlərində hər bir səhnə, hərəkət, incəlik xüsusi ayin mahiyyəti daşıyır. Əgər “Qeser”in monqollarda, tibetlərdə müqəddəs mətnlər, dini kitablar səviyyəsində təbliğ olunması nəzərdə tutulsa, məlum olur ki, qədim ural-altay xalqlarının atı əhilləşdirmələri, döyüşlə əlaqəli hər bir hadisə ayin səviyyəsində icra olunurmuş. “Qeser”in bütün mətnlərində qəhrəman maq-kahin, sehrkar, ovsunçu xüsusiyyətli yaradılıb. Onun kahinlik fəaliyyəti sehrli nağıllardakı motivləri təkrarlayır. Qeser dönərgəlik edib qoca kişiyə, kiçik daya, kirli uşağa, yırtıcı şahinə, ceyran qovalayan canavara və s. varlıqlara çevrilə bilir (3, 111). Dastan mətnlərində eyni zamanda Qeserin sehrli, ovsunlu sözlərinə də böyük əhəmiyyət verilir. Düşmənləri ilə döyüşlərdə o, xüsusi hazırlıqla öz oxlarını, qılıncını sehrli, ovsunlu sözlərlə yollayır, vurur (3, 112), (1, 163). Eyni döyüş hazırlığından sehrdən, ovsundan onun düşmənləri də istifadə edirlər. Vuruşdan əvvəl rəqiblər bir-birilərinin mənfi xüsusiyyətlərini deməklə qarşıdakına psixi təsir edir, hərbə-zorba gəlirlər. Maraqlıdır ki, “Koroğlu” dastanında da Koroğlu ilk dəfə Dəli Həsənlə, Giziroğlu Mustafa ilə, Ərəb Reyhanla və s. qarşılaşdıqda bir-birilərinə sözlə hədə-qorxu gəlirlər sonra silahlardan növbə ilə istifadə edirlər, ən sonda əlbəyaxa olurlar. Bir az əvvəl vurğulandığı kimi, qədim ural-altaylarda xüsusi toxunulmaz döyüş qanunları var imiş, bunlardan kənara çıxmaq igidliyə, cəsurluğa yaraşmayan hal kimi sayılırmış. Bunun özü də ayin xüsusiyyəti, icrası isə oyun vəziyyəti yaradırmış. Əgər Qeserin düşmənləri ilə vuruşları zaman qarşılıqlı olaraq xüsusi hazırlaşmalarını, eyni vaxtda həm dönərgəlik edib müxtəlif varlıqlara çevrilmələrini, silahlarını ovsunlayıb sehrləmələrini həm də özününkülərə alqış, xeyr-dua, düşmənlərinə qarğış söyləmələrini nəzərə alsaq, qədim mifoloji düşüncə dövründə ictimai həyatla mifoloji şüurun bir-biri ilə iç-içə, ayrılmaz şəraitdə yaşadığını görmək olar. Yəni həmin dövrdə ayin, oyun, döyüş səhnəsi, tamaşa elementləri hələ ayrılıb seçilməmişdi. Orta əsrlərdə, dastançılığın ən inkişaf etdiyi dövrdə artıq şəkilləşmiş, müstəqil olmuş arxaik folklor janrları ilə yanaşı digər sahələrdə bitkinləşir. Müasir dövrə yaxın yüzilliklərdə isə bütün bunlar öz əvvəlki xüsusiyyətlərini, əhəmiyyətini itirərək məlum olan oyun və tamaşalaradək inkişaf edib çevrilir.
TƏRTƏR BÖLGƏSİNDƏN TOPLANAN UŞAQ OYUNLARI Tahir Orucov filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent AMEA Folklor İnstitutu tahiroruclu@gmail.com Özət Tərtər bölgəsi Qarabağın qədim tarixə və mədəniyyətə malik olan ərazilərindəndir. Qarabağ düzündə yerləşən Tərtər bölgəsi həm də zəngin folklora sahibdir. Tərtər folkloru öz mövzu əhatəsinə, məzmun müxtəlifliyinə, özünəməxsus xüsusiyyətlərinə görə seçilir. Bu tükənməz söz xəzinəsinin toplanması, tədqiqi və öyrənilməsi həmişə folklorçuların, və tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu bölgədən toplanan folklor nümunələrində həmin regionun mənzərəsi, orada yaşamış əcdadlarımızn ilkin həyat və məişəti, adət-ənənələri öz əksini tapmışdır. Məqalədə Tərtər bölgəsindən toplanan “Dirədöymə”, “Ənzəli”, “Çiling-ağac”,“Molla mindi” “Gizlənpaç”, “Molla-molla”, “Xan–vəzir” oyunu”və s. kimi xalq oyunları geniş tədqiqata cəlb edilir və onlar ətraflı şəkildə araşdırılır.
Одним из древних и культурных территорий Карабаха является район Тертер. Этот район, находящийся на Карабахской равнине, также обладает богатым фольклором. Тертерский фольклор отличается своей тематикой, разнообразным содержанием и своеобразными особенностями. Сбор, исследование и изучение этой неиссякаемой сокровищницы всегда был в центре внимания у фольклористов и исследователей. В фольклорных образцах, собранных в данном районе, отражены панорама этого региона, жизнь, быт и традиции живущих там наших предков. В статье широко и всесторонне исследованы такие народные игры как «Диредёйме», «Энзели», «Чилинг-агадж», «Молла минди», «Прятки», «Молла-молла», «Хан-везир» и т.д.
Tartar region is one of the regions having the ancient history and culture of Garabag. Tartar situated in Garabag plain region has also a rich folklore. Tartar folklore differs according to its subject, context and characters. Collecting, investigation and studying of folklore have always been in the the focus of attention of the investigators. In the folklore examples collected from this region one can see the appearance, the first life of the ancestors, their traditions. In the article the games “Diredoyme”, “Enzeli”, “Chilingagaj”, “Molla mindi”, “Gizlenqach” (Hide and seek), “Molla-molla”, “The game Khan-vezir” and others are drawn into research and investigated in details.
Azərbaycanın hər bir regionunun folklorunu, o cümlədən Qarabağ folklorunu dərindən öyrənmək üçün əvvəlcə bu regiona daxil olan ayrı-ayrı bölgələrinin əhatə etdiyi tarixi ərazilərinə, tarixinə və mədəniyyətinə ətraflı nəzər salmaq vacibdir. Çünki bunu aydınlaşdırmadan orada baş verən ədəbi-mədəni hadisələri tam şəkildə təsəvvürə gətirmək mümkün deyil. Qarabağ bölgəsi nəinki Azərbaycanın, həmçinin dünya ölkələrinin bir çox bölgələrindən fərqli olaraq, daha qədim tarixə malik olan bir ərazidir. Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağ bölgəsi özünün qədim tarixi, mədəniyyəti, zəngin ədəbiyyatı və incəsənəti ilə dünyada məşhurdur. Bu regona daxil olan, qədim tarixə və mədəniyyə malik bölgələrdən biri də Tərtər bölgəsidir. Tərtər rayonu Azərbaycan Respublikasında inzibati rayon olub Kiçik Qafqazın şimal-şərq ətəklərində və Qarabağ düzündə yerləşir. Sahəsi 957 km², əhalisi 100 min nəfərdən çoxdur. Mərkəzi Tərtər şəhəridir. 1920-1922-ci illərdə Cavanşir qəzasının tabeliyində olmuşdur. 1922-ci ildə adı dəyişdirilərək Cavanşir sahəsi adlandırılıb. 7 iyul 1923-cü ildən 1929-cu ilin aprelinə kimi Ağdam qəzasının inzibati tabeliyində, 8 aprel 1929-cu ildən 8 avqust 1930-cu ilə kimi Qarabağ dairəsinin tabeliyində olmuşdur. 8 avqust 1930-cu ildə Tərtər rayonu yaradılıb. 24 fevral 1931-ci ildə Tərtər rayonu ləğv edilərək Bərdə rayonunun inzibati tabeliyinə verilmişdir. 27 yanvar 1934-cü ildə yenidən Tərtər rayonu yaradılmışdır. 5 avqust 1949-cu ildə rayonun adı dəyişdirilərək Mirbəşir rayonu adlandırılmışdır. 4 yanvar 1963-cü ildə Mirbəşir rayonu ləğv edilərək Bərdə rayonunun inzibati tabeliyinə keçirilmiş, 6 yanvar 1965-ci ildə yenidən Mirbəşir rayonu yaradılmışdır. 7 fevral 1991-ci ildə Mirbəşir rayonunun adı dəyişdirilərək yenidən Tərtər rayonu adlandırılmışdır. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli 327 saylı qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının Ağdərə rayonu ləğv edilərək həmin rayonun Ağdərə qəsəbəsi və 28 kəndi Tərtər rayonunu inzibati tərkibinə verilmişdir. Ağdərə rayonu ərazisindən verilən yaşayış məntəqələri də daxil olmaqla hazırda rayonda 2 şəhər, 1 qəsəbə və 74 kənd vardır. Rayonun inzibati mərkəzi Tərtər şəhəri Tərtərçayın sağ və sol sahillərindən qədim karvan yolu üzərində yerləşir. Tərtərin tarixi adı Çaparxana olmuşdur (1, s. 587 -588; 2, s.259). Tərtər bölgəsi qədim tarixə, mədəniyyətə malik olduğu kimi, zəngin folklora da malikdir. Tərtər folkloru öz mövzu əhatəsinə, məzmun müxtəlifliyinə, özünəməxsus xüsusiyyətlərinə görə seçilir. Bu tükənməz söz xəzinəsinin toplanması, sistemləşdirilməsi, tədqiqi və öyrənilməsi həmişə folklorçuların və tədqiqatçıların, o cümlədən AMEA Folklor İnstitunun əməkdaşlarının daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Onların Tərtər folklorunun bütün janrlarının, o cümlədən xalq oyunları və xalq tamaşalarının toplanması, tədqiqi və öyrənilməsi sahəsində xüsusi xidmətləri olmuşdur. Bu bölgədən toplanan folklor nümunələrində, o cümlədən xalq oyunlarında həmin regionun coğrafi mənzərəsi, orada yaşamış əcdadlarımızn ilkin həyat və məişəti, adət-ənənələri öz əksini tapmışdır. Xalq oyunlarının böyük əksəriyyəti nəsildən-nəslə keçərək günümüzə kimi gəlib çatmışdır. Bu nümunələrdə eyni zamanda etnosun keçib gəldiyi tarixi-ictimai mərhələlərin bədii inikasını da görmək olur. Təbii ki, min illər boyu müxtəlif xalq şənlikləri, el-oba oyunları açıq havada, şəhər meydanında, kənd içində, camaatın gur toplandıqları yerlərdə, saray həyətində, ocaq başında, gül-çiçəkli yaylaqlarda və s. bu kimi yerlərdə göstərilib. Məhz buna görə həmin oyunlar ”xalq oyunları” adı altında ümumiləşdirilmişdir. Bu xalq oyunları isə Azərbaycan xalq teatrının təşəkkülündə əhəmiyyətli rol oynamışdır. Tərtər bölgəsinin zəngin, özünəməxsus folkloru vardır. Bu regionda geniş yayılmış, maraqlı folklor janrlarından biri də xalq oyunlarıdır. Xalq oyunlarının tarixi çox qədimlərə getməklə yanaşı, xalqın müxtəlif dövrlərdə adət-ənənələrini, etnoqrafiyasını özündə yaşatmışdır. Tərtər qədim dövrlərdən bəri zəngin milli xalq oyunların vətənidir. “Hələ qədim dövrlərdə insanların ov ovlamalarının, quş vurmalarının özü də böyük bir oyun idi. Ova çıxanlar hərəsi bir səmtdə, gizləndikləri yerdə hərəkətlərlə bir növ "danışır", özləri də düşünmədən “oyun” anlamının ifadə vasitələrini zənginləşdirirdilər. Amerika qitəsində hindu tayfaları, Afrika, Asiya materiklərinin sakinləri, Sibirdən, Altaydan üzü Xəzər dənizinə qədər bütün türklər, türk əsillilər bir-birindən xəbərsiz olsa da, amma onların hamısı ovu böyük oyun ritualında icra etmişlər. Teatrşünas İ.Rəhimlinin təbirincə desək, “Sirri-Xuda” kimi qəbul etdiyimiz təbiətin özü də bir oyundur: gecəsi var, gündüzü var, qarı var, yağışı var, zəlzələsi var, vulkanı var, ruzigarı var, dumanı var, çəni var. Deməli, təbiətin özü ən böyük, ən qüdrətli və ən mahir oyunbazdır” (3, s.5; 4). Xalq oyunlarının geniş fondunda ilk növbədə ailə şənlikləri və ictimai bayramlarla əlaqəli olanları ayrılır və tarixən müxtəlif mərasimlərin tərkib hissəsini təşkil edir. Bununla bağlı olaraq onlar ilk növbədə iki yerə bölünürlər: 1. Fərdin həyat yolunun əsas mərhələlərinə həsr olunmuş bayramlar və təntənələrlə müşayiət olanlar – yəni, anadan olma, ad günləri, nikah şənliyi, ölüm, dəfn və ölünü anma mərasimləri. 2. Təqvimlə bağlı bayramlar və mərasimlər, istehsal prosesi və mövsümlə bağlı mərasimlər və s. (5, s.70). İnsanlar Tərtər ərazisində min illər bundan əvvəl məskunlaşmış və müstəqil həyat sürməyə başlamışlar. İki milyon ildən çox yaşı olan Azərbaycanın qədim sakinlərinin, o cümlədən Tərtər sakinlərinin yalnız I-II minilliyi haqqında yazılı məlumatlara təsadüf olunur. Bu məlumatlarda xalq oyunları ibtidai insanların formalaşmasında əvəzedilməz əməllərdən biri kimi qiymətləndirilir. İbtidai insanlar formalaşdıqca, onların oyunları da sadə formadan mürəkkəb formaya düşmüşdür. Xalq oyunları yarandığı dövrdən xalqın adət-ənənələrini özündə əks etdirmişdir. Buna görə də milli mədəniyyət tarixində xüsusi əhəmiyyətə malik olan xalq oyunlarının sivilizasiyaya doğru inkişaf mərhələlərindəki mühüm rolu xüsusilə əhəmiyyətlidir. Tarixin bütün mərhələlərində Azərbaycan xalq oyunları müəyyən qanunauyğunluqlar əsasında inkişaf etmiş, cəmiyyətin iqtisadi inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Qaynaqlardakı məlumatlar göstərir ki, qədim zamanlarda Tərtər ərazisində nizə və ox atmaqla, qılınc oynatmaqla, güləşmə, atçapma, qurşaqtutma və s. ilə məşğul olmuşlar. İlk oyunlar xaotik hərəkətlər sistemində formalaşmış, sonradan onların müəyyən formaları ibtidai məzmun əhatə etməklə mağara divarlarında, qayaüstü rəsmlər və daş kitabələrdə qorunub saxlanaraq müasir dövrümüzə gəlib çatmışdır. Xalq oyunları bugünkü Tərtər ərazisində müxtəlif qədim tayfaların, o cümlədən Tərtər tayfalarının və türklərin məskunlaşma dövründən başlayıb sonrakı bütün tarixi inkişafı ilə əlaqədar formalaşma mərhələsi keçmişdir. Xalq oyunlarının yaranma və inkişafının ilk mərhələsi rəqslər sistemində sinkretik səciyyə daşımış, yəni insanlar arasında ilk ünsiyyət və informasiya rolunu oynamışdır. Onlar əcdadlarımızın həyatının çox müxtəlif inkişaf mərhələlərini, ilkin həyat şəraitini, görüş və etiqadlarını, mərasimlərini əks etdirir. Xalq oyunları ən qədim dövrlərdən məişət həyatını, əyləncə dünyasını əks etdirmək baxımından da maraq doğurur. Elə oyunlar vardır ki, onlar xalqın arzu və ideyalarını müəyyənləşdirmək məqsədilə yaranmış və bu günə qədər gəlib çatmışdır. Milli oyunlarda həmçinin xalqın psixologiyası, əhvali-ruhiyyəsi, cəmiyyətin naqisliklərinə qarşı mübarizəsi əks olunmuşdur. Xalq oyunları Tərtər bölgəsində qədim türk etnoslarının erkən məskunlaşma dövründən başlayıb bütün sonrakı inkişafı ilə bağlı formalaşma mərhələsi keçmişdir. Bu da oyunların insanların məişətinə hələ dilin meydana gəlməsindən xeyli əvvəl daxil olduğunu göstərir. Xalq oyunların bəzi hallarda müəyyən rəqsləri – oyunları, oturub əlləri ilə üzlərini ovuşdurmaları, gərnəşmələri və s. təsvir edilir ki, bunlar oyunların ilk rüşeymləri idi. Bu tipli rəqsdaxili oyunlar ilkin etnoslar üçün səciyyəvi xüsusiyyətlərdəndir. Ona görə də “Xalq oyunları, hər şeydən əvvəl, bütün görüş və təsəvvürlərdən qabaq olub insanın real həyat və məişətində yaranmış, zaman keçdikcə müxtəlif təsəvvür və etiqadlarla, mifoloji baxışlarla cilalanlanmışdır”(6, s.121). Oyunlar xalq həyatının müxtəlif cəhətlərini, inkişaf mərhələlərini, erkən həyat şəraitini, görüş və etiqadlarını, mərasimlərini əks etdirməkdədir. Xalq oyunları qədim dövrlərdən xalqın əhvali-ruhiyyəsini, əyləncə dünyasını ifadə etmək baxımından da maraq doğurur. Elə oyunlar vardır ki, erkən çağlardan xalqın arzu və idealını müəyyənləşdirmək məqsədilə yaranmış və bu günə qədər ilkin strukturunu qoruyub saxlaya bilmişdir. Başqa janrlardan fərqli olaraq oyunlarda xalqın ümumi psixologiyası, köçəri və oturaq həyatı əks olunmuşdur (7, s.9). Xalq oyunlarının geniş bir qolunu xalq uşaq oyunları təşkil edir. Xalq uşaq oyunları uşaqların həyatında çox əhəmiyyətli bir yerə malikdir. Xalq uşaq oyunları adı ilə ayrılan bölüm xalq oyunlarının əsas tərkib hissəsidir. Burada oyunçular uşaqlardır. Amma struktur baxımdan oyun öz mahiyyətini və funksional imkanlarını dəyişmir. Xalq оyunlarının digər əhəmiyyətli qrupunu iş və mərasimi sfеralarla birbaşa bağlı оlmayan ən müxtəlif əyləncə xaraktеrli оyunlar təşkil еdir. Оnlar müxtəlif şəraitlərdə: gündəlik məişətdə, bayramdan və təntənədən kənarda, ritualdan kənar, еv şəraitində, еvdən kənar, ictimai yеrlərdə, məktəbdə və s. gеrçəkləşdirilir. Xalq uşaq оyunlarının iştirakçıları üçün oyunlar əsas əyləncə оlsa da, оnlar çоx zaman tərbiyə yönümündə inkişaf etdirilir. Oyunlar uşaqların əmək həyatında və digər fəaliyyət sfеralarında fiziki kеyfiyyət, dözümlülük, cəldlik, öyrədir, еləcə də mənəvi, psixоlоji, intеllеktual kеyfiyyətlər – cəsarət, dözüm, dərrakə, müşahidə və s. qabiliyyətlər aşılayır. Xalq uşaq оyunlarının əksəriyyəti rəqabət, ayrı-ayrı şəxslərin və ya kоmandaların yarışı kimi qurulur. Oyunlarda bəzən çox qədim dövrün məişət həyatının hansısa bir lövhəsi, bir anı, bir əyləncəsi təsvir edilir ki, onun vasitəsilə cəmiyyətin ümumi mədəni səviyyəsini, inkişafını, böyük bir dövrün ictimai səciyyəsini müəyyənləşdirmək mümkün olur. Xalq oyunları əsasən təsnifat qrupundakı ardıcıllığa uyğun inkişaf mərhələsi keçmişdir. Oyunların yaranmasında müəyyən tarixi-xronoloji ardıcıllıq gözlənilmişdir. Lakin bu prinsipi uşaq oyunlarına şamil etmək olmaz. Uşaq oyunları şərti olaraq sonra verilsə də, o, tez-tez yerini dəyişir. Vaxtilə böyüklərin özü tərəfindən yaradılıb sonradan uşaqlara verilən, ondan sonrakı mərhələrlərdə uşaqlar üçün yaranan nümunələr də var (8, s.354). Tərtərdə geniş yayılan və populyar olan belə xalq uşaq oyunlardan biri “Dirədöymə” oyunudur. Bu oyunu uşaqlar və gənclər hər zaman, xüsusilə yazda, payızda daha çox oynayırlar. “Dirədöymə” oyununu biz – AMEA Folklor İnstitunun elmi əməkdaşları – filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Tahir Orucov və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru İlkin Rüstəmzadə Tərtər rayonunun Bəyimsarov kəndində videolentə almışıq. Yeri gəlmişkən bizə Tərtər rayonunun müxtəlif kəndlərində xalq uşaq оyunlarının videolentə alınmasında yaxından köməklik göstərdiklərinə görə Tərtər Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının birinci müavini Ramiz Şabanova, Tərtər Rayon İcra Hakimiyyətinin məsul işçisi Svetlana Əzizovaya, Seyidimli kənd tam orta məktəbinin direktoru Nurəddin İbrahimova və Bəyimsarov kənd tam orta məktəbinin direktor müavini Məhəddin Bayramova AMEA Folklor İnstitunun rəhbərliyi adından, eləcə də öz adımızdan minnətdarlığımızı bildiririk. “Dirədöymə” oyunu haqqında məlumat verən Tərtər rayonu, Maksim Məmmədov adına Bəyimsarov kənd tam orta məktəbinin tədris hissə müdiri – direktor müavini Məhəddin Bayramov olmuşdur. O, oyun haqqında belə məlumat verdi: Uşaqlar iki dəstəyə bölünür. Bu məqsədlə o, yerdən yastı bir daş götürür, onun bir tərəfini yaşlayır, “yaş-quru”- deyə atmalarını qeyd edir və deyir: -Daşın bir üzünü yaşlayırsınız, bir üzü quru qalır. Sonra hər dəstə başçısı bu üzlərdən birini- ya “yaş”-ı, ya da “quru”-nu seçir. Dəstə başçıları özlərinə lazım olan üzün düşməsi üçün belə sözlər deyirlər: Quru-quru, qurbanın olum, Quru-quru, heyranın olum. Daşı atandan sora daşın “quru” və ya “yaş” düşməsindən asılı olaraq dəstələrdən biri oyuna başlayır. Məhəddin Bayramov oyun haqqında məlumatlarını davam etdirir: -Yerdə dairə-mətə çəkilir. Uşaqlar halay gedib iki dəstəyə ayrılırlar. Dairənin içərisinə 4-5 nəfər uşaq, yəni dəstənin biri girir. Dəstə üzvləri qayışları, toqqaları ora qoyurlar və onları qorumağa başlayırlar. Dairədən kənarda qalanlar mətədəki toqqanı götürməyə çalışırlar. Dairədəkilər isə ayaqla onları vurur, toqqaları götürməyə yol vermirlər. Dairənin içərisində olanlar kənardakılardan birini ayaqla vursa, dairədəki uşaqlar kənara çıxır, kənardakılar isə dairəyə girirlər. Kənardakı oyunçulardan biri içəridəkilərdən birini əli ilə tutub dairədən çıxara bilsə, onu bir nəfərə həvalə edib saxladır və yiyəsiz qalmış toqqanı götürməyə cəhd edir. Bu zaman içəridəkilər həm öz toqqalarını, həm də çöldəki yoldaşlarının toqqasını qorumalı olurlar. Yaxud əksinə, içəridəkilər çöldəkilərdən birini fəndlə tutub dairəyə salsalar, dəstələr yerlərini dəyişməli olurlar. Dairədən kənardakı uşaqlardan biri toqqanı ələ keçirsə, dairənin içərisində olan uşaqları toqqa ilə vurur, ayaqları altındakı toqqaları kənara çıxarıb götürməyə çalışırlar. Hansı dəstə toqqaların hamısını ələ keçirsə, o dəstə qələbə qazanır. Dairədəkilər ayaqlarından biri cızıqdan çıxmamaq şərti ilə çöldəkilərdən birini digər ayağı ilə vurana qədər çöldəkilər içəridəkiləri toqqa ilə döyürlər. Oyun bu qayda ilə davam edir (9). Tərtərdən topladığımız və lentə aldığımız xalq uşaq оyunlarından biri də “Molla mindi” oyunudur. Oyun haqqında məlumatı Tərtər rayonu, Maksim Məmmədov adına Bəyimsarov kənd tam orta məktəbinin təşkilatçı müavini – direktor müavini Meydan Şabanov verir: Oyunda uşaqlar halay vasitəsilə dəstələrə bölünürlər. Dəstələrdə 4-6 nəfər uşaq iştirak edə bilər. Dəstələr isə özlərinə bir zirək başçı-“molla” seçirlər və yerdə bir dairə çəkirlər. Sonra püşk və ya yastı bir daşın “yaş”, “quru” düşməsi vasitəsilə hansı dəstənin ortada durmasını, hansının isə onları minməsini məyyən edirlər. Burada mollanı-başçını da minmək olar. Sonra oyun başlayır. Burda cəldlik, çeviklik, dözümlülük əsas götürülür. Gərək burda uşaqlar dözə bilsinlər. Dəstənin birinin uşaqları ortada sacayaq formasında dayanırlar. Onlar möhkəm dayanmaq üçün bir-birlərinə dayaq dururlar. Sonra o biri dəstənin üzvləri uzaqdan gəlib sürətlə ortada dayanan uşaqların belinə minirlər. Əgər molla minən dəstənin üzvlərinnən hər hansı birininsə ayağı yerə dəydiyini görüb onu vurarsa, dəstələr yerlərini dəyişirlər. Və ya hansısa uşağın tullanarkən ayağı yerə dəyərsə və yaxud, belə minərkən ayağı ilə torpağın arası bir qarışdan az olarsa, dəstələr yerlərini dəyişirlər. Belə də ola bilər ki, ortada olan mollanı-başçını dartıb dairədən kənara çıxarsınlar. Onda o biri dəstə ortadakıları istənilən qədər minə bilərlər. Oyun bu qayda ilə oynanılır (9). Tərtərdən topladığımız maraqlı xalq uşaq oyunlarından biri “Ənzəli” oyunudur. “Ənzəli” oyunu haqqında, oyunun gedişi haqqında Tərtər rayonu, Maksim Məmmədov adına Bəyimsarov kənd tam orta məktəbinin təşkilatçı müavini–direktor müavini Məhəddin Bayramov və həmin kənd tam orta məktəbinin təşkilatçı müavini–direktor müavini Meydan Şabanov məlumat verirlər: -“Ənzəli” oyununda 10 nəfər də iştirak edə bilər, 11 nəfər də, 12 nəfər də. O baxır uşaqların sayına. Əvvəlcə əllər vasitəsilə “açıq”, “qapalı” deyə əl püşkü edir, “əlüstü” çəkirlər və ya sanama sanıyırlar. Hər kim sonda qalsa, əllərini dizinə qoyaraq ikiqat əyilir, onu minirlər, onun üstündən tullanırlar. Sanamada birinci çıxan uşaq molla (başçı) olur. Uşaqlar onun sözünə qulaq asmalıdılar. İlk dəfə molla tullanır. Sonra qalan uşaqlar əlini əyilən uşağın belinə qoyub hoppanır və deyir: – Ənzəli xan, Ənzəli. İkinci dəfə tullananda deyirlər: – İkilər xan rəhbəri. Üçüncüdə hoppanaraq deyillər: – Üç də bir g... vurarlar. Hər dəfə tullandıqca bu sözləri deyirlər: – Dörddə qılınc qırarlar. -Beşdə ağaş yararlar. Belə deyib hoppanırlar. – Altıda altda yatarlar. Belə deib tullanallar. -Yeddidə əl dəysin, ətəy dəyməsin. Əl hərəkətləri ilə göstərib tullanırlar: – Səkkizdə palan yaparlar. Belə deyib uşağın üsdünnən hoppananda əlindəki pencəyi, köynəi və s. yatan uşağın belinə qoyurlar. Əgər kimsə onu qoyanda qoyduğu şey yerə düşərsə, onda o, belini əyib yatmalı olur. – Doqquzda nə əl dəysin, nə ətək-deyib yatan uşağın üsdünnən tullanırlar. Bu halda hoppanan uşağın nə əli, nə ətəyi yatan uşağa toxunmamalıdır. Onda hoppanan uşaqlar yatan uşaqların kürəyinə qoyduqlarını bir-bir geri götürürlər. Əgər kimsə öz qoyduğunu götürəndə həmin paltar yerə düşərsə, onda həmin uşaq belini aşağı əyib yatmalı olur. Oyun bu qaydada davam edir (9). “Uzun eşşək” oyunu da Tərtər rayonunda kifayət qədər məşhur olan xalq uşaq oyunlarındandır. Oyun haqqında bilgini Tərtər rayonu, Maksim Məmmədov adına Bəyimsarov kənd tam orta məktəbinin təşkilatçı müavini – direktor müavini Meydan Şabanov vermişdir. O, “Uzun eşşək” oyunu haqqında bunları deyir: -“Uzun eşşək” oyunu bir növ “Ənzəli” oyununa bənzəyir. Bu oyununda da 10 da, 11 də, 12 də uşaq iştirak edə bilər. Əvvəlcə əllər vasitəsilə “açıq”, “qapalı” deyə əl püşkü edir, “əlüstü” çəkirlər və ya sanama sanıyallar. Hər kim sonda qalsa, əllərini dizinə qoyaraq ikiqat əyilir, onu minirlər, onun üsdünnən tullanıllar. Sanamada birinci çıxan uşaq molla (başçı) olur.Fərq bircə buradadır ki, yatan uşağın belindən tullanan uşaq elə onun yanında da beli əyilmiş vəziyyətdə dayanır.Növbəti hopbanan uşaq, isə artıq bir nəfərin deyil, iki nəfərin belindən tullanır və yenə də beli əyilmiş vəziyyətdə ikinci əyilənin yanında dayanır. Sonra dördüncü, beşinci, altıncı, yeddinci və b. uşaqlar bu qayda ilə bir birlərinin bellərindən tullanırlar. Hoppana bilmiyən qalır. Oyun uşaqlar yorulub əldən düşənədək, uşaqlar bir-birinin belindən tullana bilməynədək bu şəkildə davam edir. Uşaqlar artıq tullana bilməyəndə oyun qutarmış hesab edilir (9). Tərtərə folklor ezamiyyələrimizdə “Gizlənpaç” oyununu da video lentə aldıq. “Gizlənpaç” oyunu bütün Qarabağ bölgəsində, o cümlədən Tərtər rayonunda geniş şəkildə yayılmışdır. “Gizlənpaç” oyununun Tərtər rayonunda digər adı ”Gizlən qaç” adlanır. Tərtərdə bütün mövsümlərdə geniş şəkildə oynanılan xalq uşaq oyunlarından biridir. Bu oyun bəzi bölgələrdə "Gizdilim paç", "Gizlən paç", "Gizdirimparç", Azərbaycanın cənub bölgələrində, əsasən də, Cənubi Azərbaycanda "Gizdilim palanc" adlandırılsa da, Azərbaycanın əksər ərazilərində "Gizlən qaç" adlandırılır. Bu oyun haqqında Tərtər rayonu, Maksim Məmmədov adına Bəyimsarov kənd tam orta məktəbinin təşkilatçı müavini – diektor müavini Meydan Şabanov məlumat verərək bunları deyir: -“Gizlənpaç” oyununda başqa oyunlarda olduğu kimi “əl tutdu” - “əl püşkü” edilir. Yəni “Gizlənpaç” oyununu oynayacaq uşaqlar əvvəlcə əlləri vasitəsilə “açıq”, “qapalı” deyə “əl püşkü” edir, “əlüstü” çəkirlər və ya sanama sanıyırlar. Hər kim sonda qalsa, o, məyyən olunmuş yerdə gözdərini yumur və hər hansı bir rərəmə kimi sanamağa başdıyır. Bu müddət ərzində digər oyun iştirakçıları müxtəlif yerlərdə gizlənməlidirlər. Gözlərini yuman oyunçu sayıb qutardıqdan sonra uca səslə deyir: - Gözlərimi açımmı? Səs gəlir ki: - Aç!
Bunnan sora gözlərini yuman oyunçu gözdərini açıb gizdənən oyunçu yoldaşdarını tappağa çalışır. Gözlərini yuman uşaq kimi görsə, qaçıb durduğu yerə əlini vurur ki, yəni səni gördüm. Sonra o biri oyunçuları da bu qaydada tapmağa çalışır. Gizlənənlərdən kimsə ondan xəbərsiz qaçıb gəlib o durduğu yerə əlini vurarsa, həmin gözlərini yuman uşaq bir də gözlərini yumur. Digət tapılan oyunçular isə bir növ azad olunmuş hesab olunurlar.Yox, əgər gözlərini yuman uşaq gizlənən uşaqların hamısını taparsa, onda birinci tapılan uşaq gözlərini yumur, qalan uşaqlar qaçıb gizlənirlər. O da qaçıb gizlənən o biri oyunçuları yuxarıdakı qaydada tapmağa çalışır. Oyun bu qayda ilə davam edir (9). “Qurşaqtutma” oyunu da Tərtər rayonunda videolentə aldığımız xalq uşaq оyunlarındandır. Bu oyun haqqında məlumat verən Tərtər rayonu, Maksim Məmmədov adına Bəyimsarov kənd tam orta məktəbinin təşkilatçı müavini – direktor müavini Meydan Şabanovdur. O, “Qurşaqtutma” oyunu haqqında bunları deyir: “Qurşaqtutma” oyununda iki uşaq iştirak edir. Onnarın bellərinə iri, enli qurşaq, və ya kəmər bağlanılır. Sonra dayirə çəkilir. Bunnan sora uşaqlar oyuna başdıyıllar. İşditakçılar əlləri ilə bir-birlərinin qurşaqlarından, kəmərlərindən tutub özdərinə tərəf çəkir, onu böyrü üstə yıxmağa çalışır. İşdirakşı o biri işdirakçını yalnız və yalnız qurşağından dartıb yıxmağa çalışmalıdır. Bu oyunda digər işdirakçının dizlərini yerə gətirməyin özü də qələbə sayılır. Bu oyunda beldən, ayaqdan, başdan tutmaq olmaz. Bu, oyunun qaydalarına ziddir. İşdirakçı ancaq kəmərdən tutaraq o biri oyunçu ilə güləşməli, onu qol gücünə yıxmalıdır. Bəzən isə uşaqlardan biri o birini dartıb dayirədən çıxardır. Bu da dayirədən çıxarılan oyunçunun məğlubiyyəti deməkdir. Oyun bu qayda ilə davam edir (9). “Xan – vəzir oyunu” Tərtər rayonunda videolentə aldığımız maraqlı xalq uşaq оyunlarından sayılır. “Xan – vəzir oyunu” haqqında Tərtər rayonu, Maksim Məmmədov adına Bəyimsarov kənd tam orta məktəbinin təşkilatçı müavini–direktor müavini Bayramov Məhəddin Məhəmməd oğlu oyunun gedişi haqqında məlumat verir: Oyunda 4-5 oyunçu olur. Onlar yerdə bir həvə(mətə, çala) qazıllar. Sonra 4 nəfər əllərinə 4 dənə daş götürürlər və 2 metr məsafədən daşdarı həmin mətəyə, çalaya atmağa çalışırlar. Daşlardan əgər biri mətəyə, çalaya düşürsə, onda həmin adam olur “eşşək”. Yox, əgər daşları atan uşağın daşlarından ikisi çalaya düşərsə, onda həmin adam “at” olur. 4 daşı atan uşağın daşlarından 3-ü mətəyə düşürsə, onda həmin adam olur “vəzir”. Əgər daşları atan uşaq cəld, zirək, çevik, diribaşdırsa və onun atdığı daşlardan dördü də çalaya düşürsə, onda həmin adam “xan” olur. Belə olduqda “vəzir”- “eşşəy”i, “xan” isə “at”ı minir. “Xan” və “vəzir” əllərində qamçı, yanaşı formada, “at” ı, “eşşəy”i qamçılaya-qamçılaya, döyə-döyə gedirlər. “Xan” və “vəzir” 20 metr məsafəyə kimi “at” la “eşşəy”i sürürlər. Şərtə görə “xan” və “vəzir”i “at” və “eşşək” bir neçə dəfə müəyyən edilmiş məsafəyə aparıb-gətirməlidir. Bu şərt bitəndən sonra həmin o 4 nəfər təzədən daşları atırlar və yenidən “xan”, “vəzir”, “at” və “eşşəy”i yuxarıdakı qaydada müəyyənləşdirib oyunu davam etdirirlər (9). “Çiling-ağac” oyunu nəinki Tərtər rayonunda, eləcə də Qarabağın və bütün Azərbaycanın ərazisində çox geniş yayılmış xalq uşaq оyunlarınından biridir. Tərtər bölgəsində oynanılma-işlənmə tezliyinə görə ən çox yayılanı, ən sevilən və daha populyar olanı “Çiling-ağac” xalq uşaq oyunudur. Biz Qarabağın müxtəlif bölgələrində-Ağcabədi, Tərtər, Füzuli, Ağdam, Bərdədə olarkən bu oyunun səkkiz müxtəlif variantına rast gəldik. “Çiling-ağac” xalq uşaq oyunu Qarabağın adı çəkilən və çəkilməyən bütün bölgələrində həvəslə oynanılır və sevilir. Tərtər rayonu Seydimli kənd tam orta məktəbinin hərbi hazırlıq müəllimi Fərman Quliyev bu oyun haqqında belə məlumat verir: Biz bu qədim oyunu Tərtərdə uşaq yaşlarımızdan bəri sevə-sevə oynamışıq, böyüklərdən görə-görə gəlmişik. Bu oyunda əvvəlcə mətə deyilən bir quyu, çala qazılır. Oyunçunun biri mətədə dayanır. 3 metr kənarda bir xətt çəkilir. Xəttə qədər olan şəxs o birini işlədir. Xəttin o biri tərəfində qalan şəxs isə “işləyən” sayılır. Oyunçular başlayırlar çiling-ağacdarını vurmağa. Burda dörd mərhələ keçirilir. Hər mərhələdə də üç dəfə vurulmaq şansı vardır. Oyunçu bu üç dəfə vurulmaq şansından yararlanmalıdır. Əgər yararlana bilməsə, o birisi ilə yerini dəyişir. Bu dəfə o biri uşaq gəlib mətədə dayanır, digər uşaq isə xəttin o tərəfində dayanıb “işləyən” olur. “Çiling-ağac” oyununun dörd mərhələsi olur. Bu mərhələlərin də hər birinin oynanılma şərti vardır. Oyuna başlamazdan əvvəl kimin çiliyə və ağaca sahib olduğunu müəyyənləşdirmək üçün sanamadan və ya püşkatmadan istifadə edilir. Sanama-püşkatma nəticəsində mətənin içərisində duran oyunçu və xətdən kənarda qalıb işləməli olan oyunçu məyyən olunur. Oyunun üçüncü mərhələsi “Mətiyə salma” və dördüncü mərhələsi “Qara yanğı” adlanır. Oyunda o halda “işləyən” uduzmuş sayılır ki, atdığı çiliy mətəyə yaxın düşsün. Bu halda çiliyi üç dəfə mətəyə doğru geri çevirə-çevirə sayırlar. Ağacı isə mətədən çiliyə qarşı qoyurlar. Sonra arada qalan məsafəni qarışla ölçürlər. Əgər şəxsin qarışı ağacla çiliyə çatırsa, o, uduzmuş hesab olunur və oyunçular yerlərini dəyişirlər. Bir də ki vurulan çiliy göydə tutularsa, tutan şəxs qalib sayılır. Beləliklə, oyun bu qaydada davam edir. Oyunda çox uşaq da iştirak edə bilər. Bu halda iştirakçılar iki dəstəyə bölünürlər, oyun isə yuxarıdakı qaydada oynanılır (9). “Qoruma” oyunu da Tərtər bölgəsində populyarlığına görə “Çiling-ağac” oyunundan geri qalmır. “Qoruma” oyunu da Tərtər rayonundan videolentə aldığımız xalq uşaq оyunlarındandır. “Qoruma” oyunu haqqında Tərtər rayonu Seydimli kənd tam orta məktəbinin hərbi hazırlıq müəllimi Fərman Quliyev məlumat verir: -“Qoruma” oyunu “Dirədöymə” oyununa çox oxşayır. Yerdə, təxminən, 2 metr radiusunda dairə çəkilir. Oyunda “Dirədöymə” oyununda olduğu kimi, 2-3-4-5 nəfər uşaq dairə içərisində olur. Qrupu sanama, püşk və ya halayla təyin edirlər. O biri dəstədə yenə 2-3-4-5 nəfər şəxs olur. Dairənin içərisindəkilər əllərini bir-birinin çiyninə qoyur. Bir nəfər də onları qoruyur. Rəqib komandanın üzvləri gendən gəlib atılaraq içəridəki uşaqların belinə, çiyninə mimməyə cəhd etməlidirlər. Kim hansı uşağın belinə minmək istəsə, onun belinə minə bilər. Qoruyan şəxs isə atılıb minmək isdiyəni ya dartıb içəri sala bilər, ya da təpiklə onun ayağından vura bilər. Qoruyan şəxs bir ayağı dairənin içində, bir ayağı isə dairənin çölündə ola-ola bunu etməlidi. Belə olduğu halda, oyun uduzulmuş sayılır və oyun təzədən başlanır. Bu halda rəqib kamanda içəridə olur, içəridəkilər isə çöldə olur. Oyun bu qayda ilə davam etdirilir (9). “Eşşəkbeli” oyunu da Tərtər bölgəsində videolentə aldığımız xalq uşaq оyunları sırasındadır. Bu oyun haqqında məlumatı da Tərtər rayonu Seydimli kənd tam orta məktəbinin hərbi hazırlıq müəllimi Fərman Quliyev belə məlumat verir: Bu oyunda iki qrup olur. Qrupu halayla təyin edillər. Qrupların hər birində 2-3-4-5 nəfər ola bilər. Ümumiyyətlə, hər qrupda-dəstədə ən azı 2 oyunçu olmalıdır. Bir qrup əyilib durur, o biri qrup üzvləri isə ardıcıl bir-birinin ardınca durullar. Onnardan birincisi əyilib duran oyunçuların belinə elə tullammalıdır ki, lap qabağa düşsün.Ondan sonra tullanan oyunçu elə tullamalıdır ki, o da nisbətən qabağa düşsün. Qalan uşaxlar da əyilib qatar kimi dayanan oyunçuların belinə hoppanıb elə oturmalıdılar ki, yıxılmasınlar. Tullanan dəstə tullananda qaydanı pozarlarsa, onda rəqib komanda ilə yerlərini dəyişirlər. Bunnan sonra bellərinə minilmiş uşaqlar bellərindəki uşaqları əvvəlcədən məyyən olunmuş yerə kimi onnarı yerə salmadan aparmalıdılar. Yox yerə salsalar, həmin komanda onları yenidən bellərinə minilmiş halda əvvəlcədən müəyyən olummuş yerə kimi aparmalıdılar. Əgər bunu edə bilsələr, onda o biri komanda onları bellərinə mindirib əvvəlcədən müəyyən olunmuş yerə kimi yerə salmadan aparmalıdılar. Oyun bu qayda ilə, bu şərtlərlə oynanılır (9). Xalq uşaq oyunlarının bir çoxu və demək olar ki, nisbətən kamil nümunələri ayrı-ayrı mərasimləri ilə bağlı olmuşdur. Vaxtilə akademik M.Arif yazırdı: “Azər-baycan xalqının ən qədim mahnı və əyləncələri də təbiət, təsərrüfat və əmək həyatı ilə bağlıdır” (10, s.368; 11). Həqiqətən də, xalqımızın şifahi yaradıcılığının erkən dövr nümunələrinə nəzər saldıqda görmək olur ki, əmək nəğmələrindən tutmuş, kiçik janrların böyük əksəriyəti, insanın təsərrüfat həyatı, məişəti, gündəlik ehtiyaclarını ödəmək arzusu ilə sıx bağlı olmuşdur. Bu qrupa daxil olan xalq uşaq oyunlarında daha qədim oyun elementləri qorunub saxlanmışdır. Bu bölgüyə daxil olan xalq uşaq oyunlarında çeviklik, cəldliklə yanaşı əl-qol, bədən hərəkətləri: mimika və jestlər də əsas yer tutur. Bu cür xalq oyunları uşaqlarda, cəldlik, çeviklik, diribaşlıq və s. bu kimi müsbət keyfiyyətlər aşılayırdı. Ümumiyyətlə, yuxarıda adı çəkilən, təhlili və gedişi verilən əksər xalq oyunlarının başlanğıcı “Püşk”(çop), “Halay” (“Halay-halay”,”Haley bəylər”) oyunu və ya ”Sanama” oyunu ilə başlayır. Belə ki, oynanılan bir sıra oyunlarda lazım olan başçıları, dəstələri və dəstə üzvlərini müəyyən etmək üçün hökmən bu oyunları oynamaq lazım gəlir. Püşk üçün çöp, dəmir pul, aşıq və s. nəsnələrdən, eləcə də müxtəlif sözdən istifadə olunur. Xalq uşaq oyunlarının çoxsaylı tipoloji variantları da var: müxtəlif təbiət hadisələrini, əmək prosesini, təsərrüfat və sosial həyat hadisələrinini və s. əks etdirən oyunlar. Xalq oyunları arasında elələri də olur ki, onlar çoxvariantlı olurlar. Hətta belə oyunların 3-4, bəzən isə 7-8 oynanılma variantına da rast gəlmək olur. ”Aşıq-aşıq”, “Çiling-ağac”, ”Dirədöymə”, ”Barmaq oyunu”, “Cıdır”, “Bənövşə- bənövşə” və s. oyunlar bu qəbil oyunlardan hesab olunur. Struktur baxımdan isə xalq oyunları rollu, qrupla və fərdi, predmetli və predmetsiz, atla, piyada və s. kimi də təsnif olunur. Xalq oyunları ayrıca olaraq “oyun” mənası bildirdiyi kimi müxtəlif əyləncə, şənlənmə, tamaşa, yəni əyləncə əsası olan oyunlar, özündə idmanın sadə şəkillərini də müasir dövrdə ehtiva etməkdədir. Xalq oyunlarının məqsədi, adətən, birbaşa hansısa məhsuldar, praqmatik fəaliyyətlə bağlı olmur və oyun hərəkətlərinin nəticələri ilə müəyyənləşmir, ancaq prosesin özündən ibarət olur. Xalq oyunları iştirakçılar üçün əsas əyləncə olsa da, onlar xalqın əmək həyatında və digər fəaliyyət sferalarında fiziki keyfiyyət, dözümlülük, cəldlik öyrədir, eləcə də mənəvi, psixoloji, intellektual keyfiyyətlər – cəsarət, dözüm, dərrakə, təşəbbüs, müşahidə və s. qabiliyyətlər aşılayır. Xalq uşaq oyunları arxaik təsəvvürlər, adət və ənənələrlə zəngindir. Bu oyunların bir qismində erkən dövr əcdad düşüncəsinin müxtəlif təsəvvür və dünyagörüşləri, ritual və etiqadları özünü qoruyub saxlaya bilmişdir. Dini dünyagörüş və tədqiqatların bir-birini əvəzləməsinə baxmayaraq xalq oyunlarında erkən düşüncə mühafizəkarlıqla hifz edilmiş və bu günümüzə gəlib çıxmışdır. Xalq uşaq oyunlarının öyrənilməsi, tədqiq edilməsi və onların mənəvi dəyərlər sistemindəki rolunun tədqiq edilməsi folklorşünaslığımız üçün həmişə aktual olmuşdur (12; 13; 14). Çünki xalq oyunları tarixin bütün mərhələlərində ictimai-mədəni tərəqqinin əsas göstəricilərindən biri kimi nəzərə çarpmışdır. Cəmiyyət inkişaf etdikcə xalq oyunları da ayrı-ayrı quruluşların ictimai-siyasi xüsusiyyətlərinə bu və ya digər formada inteqrasiya etmişdir. Buna görə də hər bir ictimai-siyasi quruluş həm bütövlükdə oyunlara, həm də onun milli-mənəvi dəyərlərində öz izini qoymuşdur. Cəmiyyət dəyişdikcə adət və ənənələr də təkmilləşmiş, millətin, xalqın yaradıcılıq nümunələrini yaşatmış, nəsildən-nəslə ötürülmüşdür. Yeni yaranan hər bir mənəvi dəyər isə tarixi adət-ənənələrin varisi kimi təşəkkül tapmışdır. Bu səbəbdən də bütün dövrlərdə yaranan xalq oyularının öyrənilməsinə, sistemli, ardıcıl şəkildə tədqiq edilməsinə böyük ehtiyac vardır. Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|