AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu təRTƏr rayon icra hakiMİYYƏTİ
Şəkil 1. “Xosrov və Şirin” poemasından götürülmüş miniatür
Yüklə 2,97 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NOVRUZ MƏRASİMLƏRİ İLƏ BAĞLI XALQ TAMAŞALARININ RİTUAL-MİFOLOJİ KÖKLƏRİ Ramin Novruzəli oğlu Allahverdiyev
- ZƏNGİLAN BÖLGƏSİNDƏ XALQ OYUNLARI VƏ MEYDAN TAMAŞALARI Səadət Mustafayeva
- Açar sözlər
- Mustafayeva Seadet Folk plays and performances of Zengilan region Summary
- GƏDƏBƏYDƏN TOPLANMIŞ XALQ OYUNLARI (DİGƏR BÖLGƏLƏRİMİZDƏN TOPLANMIŞ OYUNLARLA MÜQAYİSƏDƏ) Səbinə İsayeva
- Ключевые слова
- TƏBRİZ VƏ QARABAĞ FOLKLORUNDA UŞAQ OYUNLARININ TƏSNİFATINA DAİR Səkinə Qaybalıyeva
- Oyun aləti ilə oynanan oyunlar: Ətəyə daş qoydu
|
Şəkil 1. “Xosrov və Şirin” poemasından götürülmüş miniatür Çövkən oyununun Şərqdə təşəkkül tapmış başqa idman növləri kimi, dünyanın daha uzaq regionlarına yayılmasında və inkişaf etdirilməsində ingilislərin rolu böyük olmuşdur. III Dara, Makedoniyalı İskəndər, Çingiz xan kimi sərkərdələr çövkən oyununu çox sevmiş və bu oyunu daim himayə etmişlər. Təsadüfi deyil ki, Makedoniyalı İskəndər Əhəməni imperiyasını süquta uğradanda III Dara ona çövkən topu və çubuğunu hədiyyə etmiş, gənc İskəndər isə bundan çox məmnun qalmışdır. Bu oyunun adı Tibet türkləri tərəfindən “Pulu” adlandırılmışdır. XV əsrdə sultan Qütbəddin Aybək bu oyunu Hindistan ərazisində ən məşhur bir idman oyununa çevirmişdir. Daha sonra XIX əsrdə Hindistandan İngiltərəyə gətirilən bu oyun getdikcə inkişaf etdirilmiş, yeni qaydalar əsasında Amerika və Avropa ölkələrində yayılmağa başlamışdır. 1872-ci ildə İrlandiyada, 1875-ci ildə Argentinada, 1876-cı ildə isə ABŞ və Avstraliyada polo komandaları yaradıldı. İlk rəsmi matç isə 3 sentyabr 1875-ci ildə Argentinada keçirilmişdir. Məhz ingilislərin təşəbbüsü ilə bu oyun "polo" adı altında ilk dəfə 1900-cü ildə Parisdə keçirilən II Olimpiya Oyunlarının proqramına daxil edilmiş, beləliklə, Qərb sivilizasiyasında bu ad təsbit edilmişdir. Parisdə üç ölkənin 5 polo komandası iştirak etmişdir. Hal-hazırda dünyanın 84 ölkəsində bu oyun oynanılır və 1936-cı ildən Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi tərəfindən olimpiya idman növü kimi tanınmışdır. Ölkəmizdə isə çövkən oyununu inkişaf etdirmək üçün 1996-cı ilin oktyabr ayının 26-da Azərbaycan Respublikası Atçılıq İdmanı Federasiyası (ARAİF) yaradılmışdır. Az vaxt ərzində federasiyanın yeni nizamnaməsi təsdiq olundu. Federasiyanın adı dəyişdirilərək Azərbaycan Respublikası Atçılıq Federasiyası (ARAF) qoyuldu. Nizamnamənin və adın dəyişdirilməsi ölkəmizdə atçılığın inkişafının yeni istiqamətlərini müəyyənləşdirdi. ARAF atçılığın yalnız idman sahələrini deyil, qeyri-idman və qeyri-olimpiya növlərinin inkişafını da öz öhdəsinə götürdü. UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin 2013-cü il dekabrın 2-dən 8-dək Bakıda keçirilən 8-ci sessiyasında Qarabağ atları üzərində Azərbaycanın çövkən oyunu UNESCO-nun Təcili Qorunmaya Ehtiyacı Olan Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına salınıb. Bu mühüm qərar Vətənimiz Azərbaycanın qədim zamanlardan milli mədəniyyət və idman ənənələrinə malik ölkə olduğunu bir daha sübut edir http://xezer.libmks.az/home/251-govqan-vy-ya-ggvkyn-v-azyrbaycanda-milli-atgstg-oyun-ngvlyrindyn-biridir.html. Azərbaycan idmanının tarixi ilə bağlı fikirləri ümumiləşdirib belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, ölkədə idman çox qədim bir tarixə malik olmuşdur. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış maddi mədəniyyət və qədim yazılı abidələrə, təsviri sənət əsərlərinə, ədəbi-tarixi mənbələrə, folklor, eləcə də orta əsr bədii yaradıcılıq nümunələrinə istinadla demək olar ki, qədim Azərbaycanda güləş, oxatma, qılıncoynatma, nizə atma, atçapma, Çövkən, Sürpapaq, Baharbənd, daşqaldırma, miloynatma, şahmat və sair idman oyunları geniş yayılmışdır. Ölkədə tarixən mövcud olan bu idman ənənəsi müxtəlif növlərdə qorunub saxlanmış, müasir dövrədək gəlib çatmışdır. Qaynaqlar
NOVRUZ MƏRASİMLƏRİ İLƏ BAĞLI XALQ TAMAŞALARININ RİTUAL-MİFOLOJİ KÖKLƏRİ Ramin Novruzəli oğlu Allahverdiyev filologiya üzrə fəlsəfə doktoru AMEA Folklor İnstitutu allahverdiyev1983@mail.ru Özət Novruz bayramı ilə bağlı mərasimlərin dərin ritual-mifoloji kökləri vardır. Müasir dövrümüzdə xalq oyunları və ya xalq tamaşaları şəklində yaşamaqda olan bir çox ayin-mərasimlər alt qatda əski ritual-mifoloji görüşlərin daşıyıcısı kimi özünü göstərir. Bu araşdırma da məhz belə məqamlara aydınlıq gətirmək məqsədi daşıyır. Резюме Обряды, которые проводятся в связи с праздником Новруз, имеют глубокие ритуально–мифологические корни. На современном этапе такие обряды как народные танцы или народные представления проявляется носителей ритуально-мифологических мировоззрении. Данное исследование преследует цель внести ясность в такие вопросы. Summary Ceremony with connected Novruz holiday have deep ritual-mythological roots. In the modern period national acts and national performance demonstrate themselves as transportation of ritual-mythological meeting. This research clarifies such points. Təqvim mərasimləri məlum olduğu kimi, mövsümlə bağlı olub fəsillərin, ayların, günlərin dəyişməsinin xalqın folklor məfkurəsində metaforik şəkildə əksi ilə müşahidə olunur. “Günəşi dəvət”, “Qodu-Qodu”, “Xıdır Nəbi”, “Yel Baba” və bu kimi digər mövsümlə bağlı mərasimlər təqvimi silsilə təşkil edir. Bu təqvimi mərasimlərin ən geniş şəkildə özünü göstərəni qışdan yaza keçidlə bağlı olan və dərin mifoloji köklərə malik Novruz mərasimləridir. Novruz bayramı başdan-başa əsatiri məfkurəni özündə ehtiva edən çoxlu sayda ritual mərasimlərdən qurulmuş bir sistemə bənzəyir. Həmin ritual mərasimlərin, demək olar ki, əksər hissəsi tarixi transformasiyaya uğramış, xalq oyun, yaxud tamaşaları formasına düşərək bu gün də yaşamaqdadır. Novruzla bağlı belə mərasim-tamaşalardan biri “Xanbəzəmə” dir ki, bu mərasimdə hər kəs iştirakçıya çevrilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, böyük mütəfəkkir M.F.Axundovun “Aldanmış kəvakib” povestinin süjet strukturu məhz “Xanbəzəmə” adlı həmin Novruz mərasimini xatırladır. Bəzi epizodları müqayisəli şəkildə nəzərdən keçirsək bunun şahidi ola bilərik. “Xan bəzəmə” mərasimi zamanı “...ağsaqqallardan biri ortaya çıxıb, meydana çıxıb yığılanlara deyir: - Camaat, bu gün bir xan seçməliyik. Xan gərək qaş-qabaqlı, sözü ötkəm adam olsun. Ona bir vəzir, bir vəkil, üç fərraş, bir də bir cəllad seçib verin...” (1, 21). Lazımi adamlar seçildikdən sonra “Xanı təmtəraqla meydanın yuxarı başında qurulmuş taxtda oturdurlar. Vəzir-vəkil də gəlib taxtın sağ-solunda əyləşir. Yaraqlı-yasaqlı fərraşlar xanın hüzurunda əmrə müntəzir dayanırlar. Cəllad qırmızı libas geyib, əlində balta meydanın aşağı başında gözləyir. Xan gözlənilməz əmrlər verir, adamları da onun buyruqlarını can-başla yerinə yetirirlər. Kosayla təlxək də tez-tez xanı güldürməyə çalışır. Min bir hoqqadan sonra xanı güldürüb taxtdan yendirir, aparıb suya basırlar” (1, 21). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, belə bir mərasimin Şuşa şəhərində keçirildiyini C.Bağdadbəyov bu şəkildə qələmə alır: “Xonçanın başında yenə də xan əmr etməkdə idi. Lakin bu əmrlər toylardakı kimi olmayıb, cəzaları yüngül idi. Çillə axşamları axşam yeməyindən sonra iştirak edənlər hazır olub məclis başlanırdı. Rəqs etməkdə məşhur olan “fərraşlar” əvvəlcə məclisi öz rəqsləri ilə açırdılar. Xanın verdiyi əmrlər yüngül idi. Məsələn, gec qalmış gənc iki dəfə oynamalıdır...” (3, 21) və s. Ə.Şamil “Xanbəzəmə” mərasimi haqqında başqa maraqlı bir informasiya verir. Onun yazdığına görə, “Ordubadda “Xanbəzəmə”yə şəbədə deyilir. Novruz bayramına iki gün qalmış “Xan” bəzədilir. Xalat geymiş, başına tac qoymuş “Xan” ata mindirilir. “Xan”ı “vəzir”, “vəkil”, “əyanlar” və musiqiçilər izləyirlər. “Xan” at üstündə küçələrdən keçərək gəzintiyə gedir. Yolda onu oynayanlar, alqışlayanlar izləyirlər. Yol boyu “Var olsun Xanımız!”, “Xanımız, ədalətli Xanımız!”, “Xanımız, xalqın dərdinə yanan xandır!”, “Xanımız mərhəmətli xandır!” və s. alqışlar səslənir” (6, 123-124). Müəllifin yazdığına görə, bu “Xan” xalqın bütün şikayətlərini eşidir, adil qərarlar verir (6, 124). Göründüyü kimi, “Xanbəzəmə” mərasimində xalq özünün ədalətli şah obrazını təqdim edir. Bütün bu deyilənlərə əsasən belə qənaətə gəlmək olar ki, M.F.Axundzadə məhz bu mərasimin strukturuna əsaslanıb belə bir bədii əsəri yazır. Povestin əvvəlində deyilir: Baharın əvvəli idi: Novruzdan üç gün keçmişdi. İstirahətdə olan Şah Abbasın yanına gələn münəccimbaşı şaha ərz edir ki, Novruzdan on beş gün keçmiş Mərrixin Əqrəb ilə iqtiranı vaqe olacaq və bundan İranda sahibisəltənətdə ziyan yetişə bilər. Mövlanə Cəmaləddin isə şaha bildirir ki, Novruzdan on beş gün keçənədək səltənətdən müvəqqəti əl çəkə və taxt-tacı bir başqasına tapşıra ki, ziyan ona ötsün (2, 189-190). Psixoanalitik təhlil metodunun məşhur banilərindən olan alman psixoloqu Karl Yunq bədii yaradıcılıqda simvollardan, bədii yaradıcılığa təhtəlşüuru təsirdən bəhs edən yazısında qeyd edir: “Biz öz təcrübəmizdən bilirik ki, çoxdan tanıdığın şairi bəzən birdən özün üçün yenidən kəşf edirsən. Bu o vaxt baş verir ki, bizim şüurumuz öz inkişafında yeni pilləyə qalxır və bu səviyyədən biz şairin sözlərində gözlənilmədən nəsə yeni bir şey eşitməyə başlayırıq. Hər şey lap əvvəldən onun əsərində var idi, lakin gizli simvollar olaraq qalırdı və bunu oxumağa bizə yalnız dövrün yeniləşmiş ruhu imkan verir. Başqa təzə gözlər lazım gəlir, çünki köhnələr yalnız o şeyləri görə bilir ki, onları görməyə artıq adət etmişdir” (7, 208-209). Məhz bu nöqteyi-nəzərdən əslində xalqın həmişə arzuladığı və Novruz bayramı zamanı “Xanbəzəmə” mərasimində “reallaşdırdığı” ədalətli şah obrazı və ölkənin ədalətli idarəsi motivinin M.F.Axundovun sözügedən povestində əksini tapması təhtəlşüurdan (və yaxud şüuraltı folklor yaddaşından) gələn inikas kimi izah oluna bilir. Novruz mərasimlərində keçirilən mərasim-tamaşalar dərin ritual-mifoloji köklərə dayanır və mifik təfəkkürün mahiyyətinə uyğun olaraq Xaos-Kosmos oppozisiyası fonunda özünü büruzə verir. Bu anlamda Novruzqabağı cəmilələrdə, yəni çərşənbələrdə keçirilən ayin-tamaşalar əslində qeyd olunan əski oppozitiv invariantın sonrakı müxtəlif variasiyaları, şəkilləri kimi səciyyələnir. Buna görə də çərşənbə ritualları əsas nüvəsini təşkil edən Xaos – Kosmos oppozitiv struktur invariantının olub olmamasına görə müəyyənləşən lokal mərasimləri iki yerə bölmək mümkündür: 1. Arxaik oppozitiv struktur invariantının müxtəlif variasiyaları kimi özünü göstərən lokal mərasimlər. 2. Arxaik qatda bir-birinə qarşı qoyulmayan mərasimlər. Birinciyə Novruz bayramında geniş rast gəlinən lokal mərasimlər aiddir ki, bu zaman iki bir-birinə qarşı qoyulmuş obraz və yaxud qruplar mübarizə aparır, döyüşür. Linquman, M.Eliade kimi alimlər bir-birinə qarşı qoyulmuş qruplar arasında ritual mübarizəni, döyüşü köhnə ilin sonu və yeni ilin başlanğıcının əks olunduğu mifik-ritual sistemdə iki başlıca məqamdan biri kimi səciyyələndirirlər (8, 79). Doğrudan da, kosmoqoniya aktı, xüsusilə, Xaos – Kosmos oppozitiv invariantı mövsüm rituallarında əsas motiv kimi meydana çıxır. Çərşənbə rituallarında da Xaos – Kosmos oppozitiv invariantının transformativ variantları kimi qarşı-qarşıya qoyulan qruplar və onların mübarizəsi, döyüşü, davası əksini tapır. Bu oppozisiyanı qarşı-qarşıya duran tərəflərin, yaxud qrupların təmsil olunma obyektlərinə görə dörd qrupa bölə bilərik: 1. Zoomorfik səviyyədə ritual qarşıdurma; 2. Antropomorfik səviyyədə ritual qarşıdurma; 3. Əşyəvi səviyyədə ritual qarşıdurma; 4. Qarışıq səviyyədə ritual qarşıdurma. Birinciyə adından da göründüyü kimi, heyvanların qarşıdurması; xoruz döyüşdürmək, it boğuşdurmaq, dəvə döyüşdürmək, qoç döyüşdürmək, öküz, buğa döyüşdürmək və s. aiddir. İkinciyə zorxana adlı rituallarda pəhləvanların güləşməsi aiddir. Üçüncüyə əşyəvi səviyyədə ritual oppozisiyaya yumurta döyüşdürmək daxildir. Dördüncüdə isə insan obrazlı tərəflə heyvan obrazlı tərəf qarşı-qarşıya qoyulur. Kosa-Keçi qarşıdurması buna gözəl nümunədir. Bu sadaladığımız ayrı-ayrı mərasim adətlərinin ritual-mifoloji semantikası eynidir. İstənilən halda bu qarşıdurmalar (transformativ variantlar) arxaik qatdakı Xaos-Kosmos oppozitiv invariantının struktur modelini təkrarlayır. Qeyd etmək lazımdır ki, belə qarşıdurma halları dünyanın digər xalqlarının ritual-mifoloji görüşlərində də əksini tapır. Arxaik qatda bir-birinə qarşı qoyulmayan mərasimlərə isə fallar daxildir. Y.V.Çəmənzəminli çərşənbələrdə keçirilən falları (sudan istifadə etməklə icra olunanları) hidromantiya adı ilə qəbul edir. O yazır: “Xalqımızın arasında Novruz bayramına bir ay qalmışdan başlayaraq çərşənbə axşamı vəsfi-hal kimi bir adət vardı. Qadın və qızlar toplanaraq bir badya su qoyar və hərədən bir nişan alıb suya salardılar. Badya başında oturan qadın təsadüfən əlinə keçən nişanı sudan çıxarıb bir vəsfi-hal söyləyər, bu qayda ilə fala baxardılar. Deməli, nişan verənin ürəyində bir niyyəti olar və niyyətinin baş verəcəyini söylənən vəsfi-haldan duyardı” (4, 302). Bu adətlər indinin özündə (xüsusilə, regionlarımızda) də çərşənbə axşamları keçirilməkdədir. “Güzgü falı”, “Qovurğa falı”, “Qovut falı”, “Qulaq falı (qapıpusma, qulaqpusma)” və s. fallar da qarşı-qarşıya qoyulmayan lokal mərasimlərdir. Çərşənbələr hər şeydən öncə qeyd etdiyimiz kimi şər qüvvələri, alt qatda isə xaosun aradan qaldırılması və kosmik düzənə keçid aktının həyata keçirilməsini özündə cəmləşdirən və bununla bağlı mifoloji motivləri özündə canlandıran rituallardır, yaxud arxaik ritualların qalığıdır. Bunu müəyyənləşdirmək üçün bu məqamla bağlı mifoloji mətnlərə, mifoloji inanclara nəzər yetirmək lazımdır. Belə ki, K.Hüseynoğlunun təbirincə desək “...mərasim (ritual – R.A.) mifdə nəql edilən oyunun gerçəklikdə icrasıdır. Mif isə mərasimin mənşəyini izah edən və ona müəyyən məna verən hadisədir...” (5, 15). Ritualla mifin münasibəti forma-məzmun münasibəti ilə analoji yaxınlığa malikdir. Burada ritual forma ilə, mif isə məzmunla üst-üstə düşür. Yəni mifoloji mətnlər çərşənbə rituallarının mətn şəklini təşkil edir. Qaynaqlar
ZƏNGİLAN BÖLGƏSİNDƏ XALQ OYUNLARI VƏ MEYDAN TAMAŞALARI Səadət Mustafayeva AMEA Folklor İnstitutu mustafayeva1972@list.ru Özət Azərbaycan xalq oyunları və tamaşaları müxtəlif bölgələrdə, müxtəlif çalarlara malikdir. Oyunlar mənasız boş bir məfhumu ifadə etmir. Hər bir xalq oyunu, xalq tamaşası mütləq rituala daha çox bağlanır. Məqalədə Azərbaycanın Zəngilan bölgəsində Novruz bayramı zamanı icra olunan meydan tamaşaları (“Cıdır”, “Zorxana”, “Qılıncoynatma”, Qoçdöyüşdürmə”, “Kosa-kosa”) və xalq oyunlarından (“Qodu-qodu”, “Bənövşə”, “Dirədöymə”, “Laldinməz”) bəhs olunur. Həmin oyunların spesifik xüsusiyyətləri göstərilməklə yanaşı, bu bölgəyə məxsus özəlliklər qeyd olunacaq, bir çox oyunların və meydan tamaşalarının təsviri veriləcəkdir.
В докладе сообщается о площадных зрелищах, таких как «Джыдыр», «Зорхана», «Гылынджойнатма», «Гочдеюшдюрме», «Коса-коса», а также об играх («Году-году», «Беневше», «Диредейме», «Лалдинмез»), которые проводятся в праздник весны – Новруз. Вместе со специфическими особенностями этих игр, будут представлены еще и характерные особенности данного региона, а также наглядно представятся игры и зрелища. Азербайджанские народные игры имеют разные оттенки в разных регионах. Каждая народная игра, народное зрелище обязательно связывается с ритуалом.
Azerbaijan folk plays and performances have different shades in different regions. The plays don’t express the idle idea. Each folk game or folk performance connects with the ritual. In the report it is said about square performances (“Jidir”, “Zorkhana”, “Gilinjoynatma”, “Gochdoyushdurme”, “Kosa-kosa”) and folk plays (“Godu-godu”, “Banovsha”, “Diredoyme”, “Laldinmez”) acted during Novruz holiday in Zengilan region of Azerbaijan. The specific characters of these plays, especially the peculiarities belonging to this region, the description of some plays and performances are also given in the report.
Kiçiklərin, eləcə də böyüklərin əyləncə kimi qəbul etdikləri oyunların məğzində sosial, fəlsəfi bir anlayış durur. Novruz bayramı xalqımızın ta qədimdən bu günə kimi elliklə qeyd etdiyi ən əziz bayramlardan biridir. İndi ulularımızdan bizə yadigar qalan Novruz nidalı hikmətlər, adət-ənənələr, milli oyun və rəqslər ərməğanı, bir sözlə, el sənəti elin özünə qayıtdı. Novruz mərasimlərindəki oyunların içərisində ən maraqlısı və ən doğması, uşaqdan-böyüyə hamının sevdiyi oyunlardan biri də “Kos-kosa” oyunudur. Novruz deyəndə ilk yaddaşımıza gələn Kosa ilə Keçəlin məzhəkəli oyunlarıdır. Keçəl və Kosa obrazı gözümüzdə canlananda hər birimizin üzünə təbəssüm qonur, çünki onların geyim tərzləri, göstərdikləri oyunlar buna əsasdır. Bayram günlərində Kosa ilə Keçəlin qapı-qapı gəzərək hər bir evdə şadlıq və şənlik əhvali-ruhiyyəsi yaratması onların hər kəs tərəfindən, xüsusilə də balaca uşaqlar tərəfindən sevilməsilə nəticələnir. Onlar üzlərinə açılan hər bir qapıda xeyir-duaları ilə, şirin və məzəli zarafatları ilə uzun müddət yaddaşlarda qalır. Azərbaycan xalq ədəbiyyatından seçmələr kitabında qeyd olunur ki, “ “Kos-kosa” oyununda “Bayram günlərində cavanların və uşaqların ən sevdiyi və çox yayılmış oyunlardan biri də “Kos-kosa”dır. Cavanlar bir yerə toplaşırlar. Bir nəfər zirək və hazırcavab oğlana tərsinə kürk geyindirirlər, üzünü möhkəm –möhkəm unlayır, başına bir uzun motal papaq qoyur, ayaqlarının altına ayaq formasında ağac sarıyırlar. Boynuna zınqırov salır, paltarının altından qarnına yastıq bağlayır, bir çömçəni qırmızı bəzəyib əlinə verir və qapı-qapı gəzdirib, oynadaraq pay toplayırlar. Kosanı gəzdirənlər bu mahnını oxuyurlar: Ay kos-kosa, gəlsənə, Gəlib salam versənə. Çömçəni dolursana, Kosanı yola salsana. Mahnı qurtaran kimi kosa “kosa öldü”,- deyib yerə yıxılır. Bu zaman ona aşağıdakı kimi suallar verib cavab alırlar:
Əvvəllər bu cür oyun növlərinə xalq arasında təlxəklik, məsxərəbazlıq kimi adlar da verilirdi. Kosanın və keçəlin əyinlərinə geydiyi gülünc paltarla, üzünə taxdıqları maskası, əlində gəzdirdiyi iri, yekə çömçəsi ilə yolboyu hoppanıb-düşür, evbəev gəzərək pay verib, pay alması obraz etibarilə deyilənləri təsdiq edir. Müəllifin qeyd etdiyi kimi “Kosa-Kosa” törəniş etibarilə ən qədim zamanlarla bağlı olub, XX əsrin ortalarına kimi, yazqabağı şənliklər ərəfəsində uşaq və subay gənclər tərəfindən icra olunan bir mərasim tamaşasının adıdır. Əsasən ələ salmaq, təhqir edib, alçaltmaq məqsədilə icra olunan bu lal oyunu növü, ilk çağlar, ölümə məhkum edilmiş bir cani, orta əsrlərdə-ulağa mindirilmiş, eybəcər görkəmli, əsir alınmış düşmən başçısı, sonralar isə xalq arasında tanınmış, bu və ya digər şəxsin müqəvvası, yaxud onun zahiri görkəmini təbdil edən bir lağbaz oyunçu ətrafında, küçə bazarında nümayiş şəklində və ya məclislərdə keçirilmiş, cani, əsir təkələmələr söylənmiş nəhayət, onun açıq meydanda tamamlanmışdır. Əsrimizin astanasında bu oyun Novruz şənliklərindəki saya gəzisi və bu kimi mərasim tamaşalarına qovuşub, onlarla eyniləşmişdir. Burada baş surət və əsas tənqid hədəfi artıq qışı təmsil edən Kosa olmuşdur. Onun iştirakçıları onunla birlikdə dəf çala-çala, evbəev, qapı-qapı gəzib əylənmiş, ətrafdakıları yazın gəlişi münasibətilə təbrik etmişlər. Həmin el oyunu 1917-ci ildə Bakıda ilk dəfə teatr səhnəsində oynanılmışdır. Onun digər adları “Koskosa”, “Kosamürd” (yəni, Kosa öldü) və “Kosagəzdirmə”dir. Vaxtilə Bakıda icra olunan “Qodu-qodu” oyunu da bu adı daşımışdır” (1. s. 259). Bütün bölgələrdə olduğu kimi Zəngilanda da bir çox zəki xalq oyunları mövcuddur. Bunlardan “Gizlənpaç” və “Topaldıqaçı” göstərmək olar. “Gizlənpaç” oyununda əsas məqsəd beyni işlədib, fikirləşib ona qarşı olan təhlükəni, hədəfi tapmaqdır. “Topaldıqaç” oyununda isə dəstələrə bölünən uşaqlar bir-birləri ilə yarışda qalib gəlməkdən ötrü mübarizə aparırlar. İki qütbə bölünən uşaqlar at belində topu ağacla vurmaqla oyunlarını başa çatdırır. Yenə də Azərbaycan xalq ədəbiyyatından seçmələr kitabında başqa bir oyun “Zorxanaçılıq” haqqında qeyd olunur ki “ Uşaqlar iki dəstəyə ayrılırlar. Hər dəstənin bir başçısı olur. Ortaya təxminən 3-4 kiloqram ağırlığında ağac və ya toppuz qoyulur. Püşk düşən dəstənin uşaqları, bir-bir ortaya çıxmalı, bu toppuzların hərəsini bir əlinə götürüb, yavaş-yavaş yüzü sayınca əllərində fırlatmalıdırlar. Yüzü sayıb qurtarınca, həmin toppuzu fırlada bilməyənlər sıradan çıxarılıb töhmətlənmək üçün hazırlanmış yerdə saxlanırlar. Hər iki dəstənin uşaqları bir-bir sınaqdan keçirilir. Hansı dəstədən çox uşaq toppuzları yüz sayınca hərləyə bilməyibsə, o dəstə məğlub hesab edilir.” (1. s. 201) Zəngilanda Novruz günlərində icra edilən mərasimlərdən biri də meydan tamaşaları və xalq oyunlarıdır. Bu haqda xeyli məqalə və nəşrlər vardır. A.Həsənovun “Diləklərimizin aynası Novruz” adlı məqaləsində yazdığına görə “Novruza həsr olunmuş el nəğmələri” (qoyuna, Bənək adlı itə, çobana, torpağa, əkinçiyə, yelə, atəşə, suya, buğdaya, sünbülə, nehrəyə, cəhrəyə, dəyirmana, çatmaya, yağışa, səhəngə, peyinə, dənə, una və s.) tamaşalar (cıdır, zorxana, qılıncoynatma, kəməndatma, daşqaldırma, gözbağlıca, kəndirbaz oyunlar, məsxərə, buğa, dəvə, qoçdöyüşdürmə, kosa-kosa), oyunlar (cırtı-cırtı, mərə, molla, haray, yoldaş səni kim apardı?, qəzmədaş, mozu-mozu, bənövşə, artırma, dirədöymə, mərəköçdü, laldinməz, topalığac, ağac-ağac, qoz-qoz, motal-motal və s). acıtmalar (Hadı, Tağı, keçəl, qarı və s.) etiqad və mərasimlər (su falı, qapıpusma, bəxt xətti, niyyət tutmaq və s.) onun şən-şux, əyləncəli, yüksək əhvali-ruhiyyəli keçməsinə, şadyanalıq məclisinə çevrilməsinə səbəb olur” (2. s. 2). Xalqımızın yaratdığı və bir-birindən oynaq, şux, lətafətli nəğmələri, ayinlər, etiqadlar, adət-ənənələr, mərasimlər, tamaşalar nəsillərin yaddaşında yaşayır. Əsrlər, qərinələr aşmış bu adətlərimiz gunümüzə qədər gəlib çatmışdır. Novruz sərhəd bilməyən geniş regionlarda da yayılmışdır. Bizim müqəddəs və təntənəli bayramlarımızdan olan Novruz öz gəlişiylə insanı zəhmətə, əməksevərliyə hünərə səsləyir. Zəngilanda çıxan “Kənd həyatı” qəzetinin əməkdaşı Şəfiqə Məmmədova bu el şənliyinin mahiyyətini geniş izah edərək “Novruz nağılı” məqaləsində yazır: “Sərilmiş xalıların üzərinə bolluq rəmzi olan səmənilər düzülmüşdü, sanki yaşıl paltarlı, qırmızı kəmərli “Bahar” adlı bir qız öz rəfiqələri ilə bu məclisə qonaq gəlmişdi. Elə bu vaxt yaz yağışı yağdı. Sanki səmada bu sevincə qoşulmuşdu, nur ələyirdi. Baxmadılar yağışa, tonqal qaladılar, cavan qızlar-oğlanlar “hər dərdimiz, bəlamız buğum-buğum tökülsün, ağırlığım, uğurluğum tökülsün” deyib tonqalın üstündən hoppandılar, pəhləvanlar daş qaldırdılar, qurşaq tutdular, atlılar cıdıra çıxdılar” (3. s 3). Müəllifin yazısından məlum olur ki, Novruzda ocaq çatılardı, nənələrin plov qazanı ocaq üstə qoyulardı. Aşıq telli sazı sinəsinə basıb şirin-şirin dastan söylərdi. Xurcunlu kosa qız-gəlindən pay gözlərdi, holavar söylərdi, məclisə şənlik, şuxluq gələrdi. Milli geyimli qızlar “fincan-fincan” xalq oyunu oynardılar, fincan altda gizlədilmiş almanı tapmayanlar rəqs edərdilər, cərimələnərdilər. Bu adət-ənənələrə yeni bir adət-ənənə - toy mərasimi əlavə edildi. At üstündə bəylə yanaşı duvaqlı gəlin gətirərdilər. Sonrada gəlinin başına şirinlik atılardı, “üzəliksən, havasan” deyib üzərlikdən xonçalar tutulardı, qız-gəlin əlində güzgü durna kimi süzərdi. Qara zurnada ənzəli çalınardı, qayınana oynardı. Ansanblın müşayiəti ilə xor “əylən gəlin” mahnısı oxuyardı. Ay gəlin, evlər ayrıdır, Əylən gəlin, əylən gəlin. Bizim elin adətini Öyrən gəlin, öyrən gəlin. Sonra Qarabağ şikəstəsi dalğa-dalğa qulaqlara süzülərək, ürəklərə həzin bir kövrəklik gətirərdi. Belə açıq havada çiskinli yaz yağışının altında keçirilən meydan tamaşaları, yallılar, coşğun rəqslər, rəngarəng oyunlar, xalq mahnıları bayram məclisinin yaraşığı olardı, ona xoş əhvali-ruhiyyəyə şirin bir həzinlik gətirərdi. Ş.Məmmədova bir tədqiqatçı kimi ardıcıl olaraq Zəngilanda xalq oyunlarını tədqiq etmişdir. Bu, bizim yuxarıda onun fikirlərinə istinadən gətirdiyimiz nümunədən də aydın görünür. Zəngilanda da Azərbaycan folklorunun bu bölgəyə məxsus bu və ya digər janrları haqqında müxtəlif vaxtlarda müxtəlif tədqiqatçılar araşdırmalar aparmışlar. Müəllif Zəngilanın “Kənd həyatı” qəzetində “Novruz təntənələri” adlı məqaləsində yazır: “Üç telli sazını döşünə basmış Dədə Qorqud yadigarı aşıq da gərdiş edərək meydanı dolaşır, özünün illərin yaxasından süzülüb gələn misralarını oxuyur: Budur, gəldi bahar fəsli, Açılıbdır lalə, nərgiz. Ağız süddür, dodaq qaymaq, Dilin batıb bala nərgiz. Meydanın bir küncündə bir dəstə uşaq xoruz döyüşdürür. O biri kuncündə isə “kişi qırıqları” yumurta döyüşdürür, qatar düzürdülər, hardansa peyda olan kosa əlində yumurta oğlanların içərisinə cumur, öz Novruz nəğməsini oxuya-oxuya: A kosa-kosa gəlsənə, Gəlib salam versənə, Torbamı doldursana, Kosanı yola salsana...” (4. 4s) Novruz mərasimlərindəki oyunların içərisində ən maraqlısı və ən doğması uşaqdan-böyüyə hamının sevdiyi oyunlardan biri də “Kos- kosa” oyunudu. Novruz deyəndə ilk yaddaşımıza gələn Kosa ilə Keçəlin məzhəkəli oyunlarıdır. Keçəl ilə Kosa obrazı gözümüzdə canlananda hər birimizin üzünə təbəssüm qonur, çünki onların geyim tərzləri, göstərdikləri oyunlar buna əsasdır. Bayram günlərində Kosa ilə Keçəlin qapı-qapı gəzərək hər bir evdə şadlıq və şənlik əhvali-ruhiyyəsi yaratması onların hər kəs tərəfindən, xüsusilə də balaca uşaqlar tərəfindən sevilməsilə nəticələnir. Onlar üzlərinə açılan hər bir qapıda xeyir-duaları ilə, şirin və məzəli zarafatları ilə uzun müddət yaddaşlarda qalır. Əvvəllər bu cür oyun növlərinə xalq arasında təlxəklik, məsxərəbazlıq kimi adlar da verilirdi. Kosanın və keçəlin əyinlərinə geydiyi gülünc paltarla, üzünə taxdıqları maskası, əlində gəzdirdiyi iri, yekə çömçəsi ilə yolboyu hoppanıb-düşür, evbəev gəzərək pay verib, pay alması obraz etibarilə deyilənləri təsdiq edir. Tədqiqatçılar xalq oyunlarının, bugünkü baxışla daha kamil sayılacaq ilkin örnəklərini ayrı-ayrı mövsüm mərasimlərilə bağlayırlar. Öz köklərinə görə daha arxaik oyun çeşidli ayin və mərasimlərdir. Özünün zənginliyi və əlvanlığı etibarilə seçilən xalq oyunlarımız və tamaşalarımız bu günə qədər öz zənginliyini qorumaqdadır. Mövsüm mərasimiylə bağlı oyunların bir kamil nümunəsi olan “Kosa oyunu” Novruz bayramı günlərində baharın gəlişi münasibətilə oynanılan oyunların bariz nümunəsidir. Beləliklə, gəldiyimiz qənaət bundan ibarətdir ki, Zəngilanın xalq oyun və tamaşalarının Azərbaycan folkloru xəritəsində özünəməxsus yeri və mövqeyi vardır. Qaynaqlar
GƏDƏBƏYDƏN TOPLANMIŞ XALQ OYUNLARI (DİGƏR BÖLGƏLƏRİMİZDƏN TOPLANMIŞ OYUNLARLA MÜQAYİSƏDƏ) Səbinə İsayeva filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Folklor İnstitutu isayeva00@rambler.ru Özət Gədəbəydən toplanmış oyunlar öz rəngarəngliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bunların böyük əksəriyyəti digər bölgələrimizdən toplanmış oyunların Gədəbəy variantları olsa da, bir qismi də öz orijinallığı ilə seçilir. «Ev köçdü», «Qaravəlli», «Hərrəmbaba» kimi oyunlar öz orijinallığı ilə seçilir. Azərbaycanın bütün bölgələrində mövcud olan «Aşıq-aşıq» oyununun Gədəbəydə «Qala aşıq oyunu», «Uçma aşıq oyunu», «Qırtma aşıq oyunu», «Sourma aşıq oyunu» adları ilə yayılmış variantları olduqca məşhurdur. Eləcə də bölgədə məşhur olan «Üç ayaq» oyununun həm də «Kənd üç ayağı» adı ilə tanınan forması da geniş yayılmışdır. Açar sözlər: Gədəbəy, oyun, xalq, uşaq, «Aşıq-aşıq», «Tək ovçu», «Ənzəl dəyməz», «Beşdaş», «Moza-moza», «Dirədöymə» Собранные с Кедабекского региона народные игры (в сравнении собранными с других регионов народными играми) Резюме Собранные в Кедабекском регионе игры привлекают внимание своим разнообразием. Не смотря на то, что эти игры, которые собраны в других регионах имеют Кедабекский вариант, тем не менее некоторая часть из них отличаются своей оригинальностью. Такие игры как «Эв кочду», «Гаравелли», «Херрембаба» отличаются своей оригинальностью. Общеизвестная во всех регионах Азербайджана игра «Ашыг-ашыг» имеет такие распространенные и известные варианты игры как «Гала ашыг», «Учма ашыг», «Гыртма ашыг», «Соурма ашыг». А также здесь известна игра «Уч аяг» также широко распространен в данной области. Ключевые слова: Кедабек, игра, народ, подросток, «Ашыг-ашыг», «Тек офчу», «Ензел деймез», «Бешдаш», «Моза-моза», «Диредейме» Folk games gathered from Gadabay (in comprasion with folk games gathered from other regions) Summary Folk games which gathered from Gadabay is quite different and rich. Though majority of them are Gadabay are variants of the games which gathered from other regions, some of them are quite original. Games such as: “Ev kochdu”, “Garavalli”, “Harrambaba” distinquished by their originality. The variants of the game “Ashug-ashug” which is famous in all regions of Azerbaijan are famous such as “Qala ashug”, Uchma ashug”, “Girtma ashug”, “Sourma ashug” in Gadabay. However, the variant of famous game “Uch ayag” is known as “Kand uch ayagi”. Key words: Gadabay, game, folk, child, “Ashug-ashug”, “Tak ovchu”, “Anzal daymaz”, “Beshdash”, “Moza-moza”, “Diredoyme” Oyunlar xalqımızın tarixi keçmişini, adət-ənənələrini, məişətini, etnoqrafiyasını özündə aydın şəkildə əks etdirir. «Tarixin bütün mərhələlərində Azərbaycan xalq oyunları müəyyən qanunauyğunluqlar əsasında inkişaf etmiş, həm də cəmiyyətin iqtisadi inkişafı ilə bağlı olmuşdur» [9, 49]. Oyunlar həm də uşaqların fiziki və mənəvi baxımdan kamilləşməsində mühüm vasitədir. «Müasir dövrdə inkişaf edən texnologiya və qloballaşma ilə bağlı yaranan yeni maraq dairələri, yeni əyləncələr, kompyuter və telefon oyunları, animasiyalı cizgi filmləri əvvəllər çox rəvacda olan uşaq oyunlarımızın unudulmasına, uşaqlar tərəfindən oynanılmasına gətirib çıxarmışdır» [7, 12]. Folklorşünas alim L.Süleymanova region folklorunda oyunların daha çox maraq doğurduğunu nəzərə alaraq yazır: «Onların bir qismi ancaq əyləncə xarakteri daşıyır, bir qismi əski türk hərbi həyatı haqqında məlumatları özündə qoruyub saxlayır, bir qismi isə vaxtilə müəyyən mərasimlərin tərkib hissəsi olmuş, ancaq sonralar həmin mərasimlərdən ayrılaraq tədricən uşaq oyununa çevrilmişlər» (10, 153). Bu baxımdan digər bölgələr kimi Gədəbəydən də başqa janrlarla yanaşı xalq oyunlarının da toplanmasına ciddi əhəmiyyət verilməlidir. Gədəbəy Azərbaycanın qərb bölgəsinin ən zəngin folklor mühitlərindən biridir. Burada folklorumuzun bir çox janrları – mifoloji mətnlər, lətifə, aşıq sənəti, memorat janrları və s. üstünlük təşkil etsə də, toplama zamanı xalq oyunlarından da xeyli nümunələrə rast gəldik. Həm tərəfimizdən toplanmış, həm də digər ezamiyyələr zamanı toplanmış nümunələr bunu söyləməyə əsas verir. Bölgədə rast gəldiyimiz oyunlardan ən məşhuru bütün bölgələrdə geniş yayılmış «Aşıq-aşıq» oyunudur. Gədəbəydə də bu oyunun bir neçə forması vardır: «Qala aşıq oyunu», «Uçma aşıq oyunu», «Qırtma aşıq oyunu», «Tək ovçu aşıq oyunu», «Sourma aşıq oyunu». Həmçinin bölgədə yayılan «Üç ayaq aşıq oyunu»nun həm də «Kənd üç ayağı aşıq oyunu» adı ilə tanınan forması da məlumdur. Bütün bölgələrdəki oyunlara nəzər saldıqda görürük ki, demək olar ki, mahiyyətində elə bir fərq yoxdur. «Əski ayin, ritual misteriyaları ilə bağlı oyunların təkamül mərhələsi keçərək günümüzə uşaq oyunları və hətta əyləncələri şəklində gəlib çıxmasını proses halında izləyə bilmək baxımından «Aşıq-aşıq» oyunu zəngin material verir» [6, 164]. Gədəbəyin Şınıx mahalına məxsus oyunlardan biri «Ev köçdü» oyunudur. Şınıx mahalının Düzrəsullu kəndinin sakini söyləyici Heydər İsayevin «Öyköşdü» adlandırdığı bu oyunda beş-altı uşaq torpaqdan yer qazırlar, beş ədəd xırda daş qoyur və oynayırdılar. Oyunu maraqlı etmək üçün pul da əlavə edirdilər. Oyun 3 dəfə təkrar olunurdu. Qalib gələn məbləği udurdu [8]. Şınıx mahalından topladığımız maraqlı oyunlardan biri də «Qaravəlli» oyunudur. Şınıx mahalının Düzrəsullu kəndinin sakini, söyləyici Heydər İsayevin söylədiyinə görə, bu oyunun Şınıxda oynanıldığını görsə də, lakin onu Göyçə mahalından gələn qonaqlardan öyrəndiklərini qeyd etdi. «Talıf kişi varıydı burda. Onun qızı Qaratel Göyçədə olurdu ərdə. Ordan görördün kü, o vaxdı, hələ savetdən qavax beş-altı dənə göyçəlilər gəler Talıf kişinin öyünə. Axşam olanda indi bular oynamax isdeer. Oturammellar dana gejə. Onda radyo yox, televizor yox. Deer, ə, yatmax olmor, gejə uzundu, gəlin biraz oynuyax. Uzun da çəhmələr var, xrom çəhmələr – burdan. Dörd-beş göyçəli indi belə hərrənə-hərrənə Hərrənbava oyunu oynoollar, dayrəvi. Hərrənellər e belə. Birinin əlində qamçı hərrənerdi. Biri əyağnı aparammıyanda şartadan əldən qoordu. Əyağnı düz aparammersan, yaxşı oynamersan. Yəni o dayrədən qırağa çıxmax olmaz. Gərəh elə oynuyasan ki, hərrəmə. Buna deellər Qaravəlli oyunu. Oynuyullar bir üş sahat, dörd sahat. Yorulanda oturollar. Həmən olar gəlerdi, bax onda deməh, 36-cı il, 37-ci il, hələ onnan qavağıydı. Hə, görmüşəm gözümnən» [8]. Söyləyicinin söylədiyinə görə, sözügedən oyun Zərdab rayonunun Qaravəlli kəndində də eyni adla, yəni Qaravəlli adıyla oynanılmışdır. Lakin Gədəbəydən fərqli olaraq burada oyunu ancaq qadınlar oynayarmışlar (söyləyicinin oğlu uzun müddət Zərdab rayonunda işləmiş, buradakı oyun haqqında məlumatı da o vermişdir). Şınıx mahalında vaxtilə oynanılan maraqlı oyunlardan biri də «Corabaltı, yaxud pul-pul» oyunudur. Bu oyunu da əsasən Göyçədən gələn qonaqlar oynayarmışlar. Oyunun qaydasına görə, dörd-beş ədəd corabı qatlayıb altına pul qoyurlar və corabları oyunçuların ətrafında gəzdirirlər ki, pulu tapsınlar. Eyni anda dörd-beş nəfərin əli corabın altına gedirdi. Tapan pulu udurdu [8]. Bu oyun «Corabaltı» adıyla Şəki-Zaqatala regionunda da oynanılmışdır. Gədəbəydən fərqli olaraq orada keçirilən oyunda corabın altına üzük qoyulurdu [1, 150]. Söyləyicinin göyçəlilərə aid etdiyi bu oyunlar Gədəbəyin Şınıx mahalında da əsasən böyüklər tərəfindən oynanılmışdır. Şınıx mahalından topladığımız digər bir oyun növü də vardır ki, «Hərrəmbaba» adlanır. Söyləyici Heydər İsayev qeyd etdi ki, bu oyun növü həm qızlar, həm də oğlanlar tərəfindən maraqla oynanılırmış. Oyunun qaydasını söyləyicinin nitqinə toxunmadan veririk: «Hərrəmbaba oynoollar. Kim yoruldu, o məğlub olur. Kim də axıra qədər oynuyursa, o qələbə çaler. Onun adına deellər Hərrəmbava oyunu. Hərrənellər, hərrənellər. Belə dəyirmi cız çəkellər. Bu cızın da ətrafında beləjə dəyirmi oynoollar. Eləsi olur, başı hərrəner, çıxer. O məğlub oldu. O biri deer, ə, mənim də başım hərrəndi. Əmbə biri axıra qaler. Hərrəmbava oyunudu» [8]. Digər söyləyici Müzəffər İsayev isə əlavə etdi ki, oyun zamanı Hərrəmbava, kor bava, Hərrəmbava, kor bava – deyə-deyə oynayırdılar, yıxılanacan bu sözləri təkrar edirdilər [8]. Gədəbəydə ən məşhur oyunlardan biri də demək olar ki, əksər bölgələrdə geniş yayılmış «Dirədöymə» xalq oyunudur. Digər bölgələrimizdən toplanmış nümunələrə nəzər saldıqda görürük ki, bütün bölgələrdəki oyunların mahiyyətində elə bir ciddi fərq yoxdur. Şınıx mahalından topladığımız «Dirədöymə» oyununun oynanılma qaydasında isə fərq bundan ibarətdir ki, burada oyunçu dairəvi cızıqlara cüt ayaqla tullanmalıdır. Əvvəlcə birinci, sonra ikinci, üçüncü və nəhayət, sonuncu cızığa tullananda qələbə qazanırdı. Oyun, demək olar ki, əsasən oğlanlar arasında oynanılırdı. Təbii ki, bu oyunu oynamaq cəsarət, hünər tələb etdiyindən hər adam bu oyunu oynaya bilməzdi. Ancaq bu cür oyunlar oğlan uşaqlarının qoçaq, cəsarətli, döyüş ruhunda tərbiyə olunmasında mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Gədəbəydə oynanılan oyunlardan biri də «Ənzəl dəyməz», yaxud «Ənzəli» adıyla tanınan oyundur. Bəzi söyləyicilər bu oyunu «Eşşəkbeli» də adlandırdılar. Bu oyuna da Qarabağ və başqa bölgələrdə rast gəlinmişdir. Borçalı mahalında isə bu adlardan əlavə oyuna həm də «Artırma» da deyilir [2, 429]. Bu oyunun da ayrı-ayrı regionlarda keçirilmə qaydasında elə bir ciddi fərq yoxdur. Dəyişiklik ancaq oyun boyu təkrarlanan sözlərdədir. “Beşdaş” oyunu uşaqlar arasında həvəslə oynanılan oyunlardan biridir. Bu oyuna da bir çox bölgələrimizdə rast gəlirik. Gədəbəydən də bu oyunla bağlı bir neçə mətn toplanmışdır. Şınıx mahalında bu oyun ancaq qızlar arasında oynanılırdı. «Daş oyunlarından Azərbaycanda «Beşdaş» oyunu müxtəlif bölgələrimizdə fərqli adlarla eyni qayda ilə oynanılır. Naxçıvanda «Qəzmədaş», «Qəçəmədaş», «İtit», «Beşdaş», Şəkidə «Dənləmədaş» və Azərbaycanın bir çox bölgəsində «Qəzmədaş» və ya «Beşdaş» kimi bilinir. Oyunun Azərbaycanda müxtəlif adlarla adlandırılması isə oyunun oynanış şəklindən irəli gəlir» [7, 21]. Şınıx mahalında icra olunan oyunlardan «Tut qolundan, dart» oyunu Qarabağda da eyni formada icra olunmuşdur [5]. Qeyd edək ki, bu oyun hazırda bölgədə ancaq kiçik yaşlı qızlar arasında oynanılır. Gədəbəydən toplanılan oyunlardan biri də «Moza-moza» oyunudur [4]. Bu oyunun başqa bir variantına, bir qədər sadə şəkildə Naxçıvanda rast gəlmək olar [3, 297]. Bölgədən oyunlarla bağlı mətnləri toplayarkən maraqlı faktlarla da qarşılaşdıq. Belə ki, bəzən söyləyici oyunun adını xatırlayır, özünü isə unutmuş olurdu. Bəzən isə oyunu təsvir edir, lakin adını xatırlamırdı. Məsələn, söyləyici Müzəffər İsayev oyunun adını xatırlamasa da, onu ətraflı təsvir etdi və oyunun ancaq oğlan uşaqları arasında oynanıldığını qeyd etdi. Oynanılma qaydası belədir: «O vaxt kəntdə uşaxlar dayrəvi düzülördülər, belə. Bir nəfər də qavaxda oturordu, əlinə də bir tokqa alerdı – qayış. Tokqanın bir ujunu vererdi uşaxlardan birinin əlinə, lap baş tərəfdə dəyanana. Həə. Tapmaca çəkerdi. Kim o tapmacanı tapırdısa, deerdi, Çələndər, Çələndər. Məsələn, deerdi ki, Bir quşum var bu qəddə, Qanatdarı var şu qəddə, Əti də sənin, gönü də sənin, tükü də, hamsı sənin, Tap göröm nədi? O qayış da əlində olan deerdi ki, qartal. Ayə, Çələndər, Çələndər, yəni vur uşaxları. Əlinnən qayışı buraxerdı, o biri tutordu əlində. Yəni o əyax üsdə, əlində diyanan tutordu, düşürdü uşaxların dalınnan qaçırdı. Ədə, bular kışkırırdılar, qaçırdılar. Birazdan o yerdə oturan çağırerdı, Qələndər, Qələndər. Deyəndə hamı qaçerdı, gəlirdi onun yanına. O qayış əlində olan da əler, vererdi qayışı təzədən onun əlinə – o tapmaca deyənin. Bir uju da öz əlində. İndi təzədən bir tapmaca da deerdi həmin uşağa. İndi həmən uşax onu tapammıyanda deerdi ki, ver yanındakına. Bir uju öz əlində olordu qayışın, bir ujunu verdirerdi yanındakına. İndi bir başqa tapmaca deerdi. Məsələn, deerdi, Bir quşum var bu qəddə, Qanatdarı var şu qəddə. Əti mənim, tükü sənin, nəvlem Başı da sənin, əyağı da sənin Əti mənim. Bu əyax üsdə duran da onu taperdı. Deerdi ki, məsələn, ördək. Ördək deyəndə yəni munu tapırdı. O deerdi, əti də mənim, yəni ördək yeməlidi də, ördəyin əti yiilir axı. Əti mənim, tükünü filanı nineyjəh. Deer, tükü zadda sənin. Həə. Deerdi, Çələndər, Çələndər. Deyəndə yenə bu qaçerdı, uşaxlar qaçerdı. Bu da qayış, tokqa əlində uşaxları qoaleerdı. Oana, buana, hərə bir yana qaçerdı. Axırda birdən o yənə çağırerdı. Qələndər, Qələndər, deyəndə hamı qaçışer, gəlirdi onun yanına. Yəni bax bu proses, bu iş davam eleerdi ta uşaxların sayı qutarana qədər. Uşaxların sayı qutaranda cərgədən başqa bir nəfər gəlif onun yerində oturordu və həmin oyunu davam etdirirdi. Beləlihlə, o cərgədə durannarın hamsı həmin oyuna bir dəfə başçılıx eliyirdi. Oğlannar oynuyurdu. Mən özüm də oynamışam. Yadımdadı. Oyunun adı, bəlkə də, Qələndər, Çələndəriydi, bilmirəm» [8]. Söyləyici oyunun adını dəqiq xatırlamasa da, məzmununa nəzər saldıqda maraqlı və qədim oyun olduğunu müşahidə etdik. Tədqiqatçı Ə.Qasımovun «Azərbaycan xalq oyunları» əsərində bu oyunla bağlı məlumata rast gəldik: «Uşaq oyunları içərisində öz tipinə görə seçilən bir oyun da var: «Qələndər, ay Qələndər». Həmin oyunun bir başqa şəkli «Löv gələ ha, löv gələ» (və ya yengələ, yengələ) adıyla bilinir» [6, 163]. Ə.Qasımov digər tədqiqatçı O.Həsənova istinadən yazır ki, bu xalq oyununa bəzi araşdırmalarda məzmunundan dolayı «oyun-tapmaca» deyilir və Azərbaycan şifahi xalq teatrının və dramaturgiyasının tarixən ən ilk nümunələrindən biri sayılır [6, 163]. Xalq oyunları arasında elələri də vardır ki, ancaq bayram zamanlarında oynanılır. Bunlardan biri də Novruz bayramında icra olunan «Yumurta dığırlaması və topaqurma» adlanır. Bundan başqa, Gədəbəydə «Çilingağac», »«Yeddi üşşə», «Zal», «Gizlənqaç, yaxud «Gizdirinpaç», «Dingimağac», «Dana-dana» kimi oyunlar da vaxtilə çox oynanılmışdır. Gədəbəydən toplanmış xalq oyunlarına nəzər saldıqda görürük ki, bu oyunlarda xalqımızın məişəti, günlük həyatı, əyləncəsi aydın şəkildə öz əksini tapmışdır. Qaynaqlar
TƏBRİZ VƏ QARABAĞ FOLKLORUNDA UŞAQ OYUNLARININ TƏSNİFATINA DAİR Səkinə Qaybalıyeva Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru AMEA Folklor İnstitutu sakina051@rambler.ru Özət Xalq oyunları hər bir millətin mədəniyyətini və mentalitetini əks etdirir. Xalq uşaq oyunları hər hansı bir milli cəmiyyətdə konkret tarixi dövrdə geniş yayılaraq həmin cəmiyyətin spesifik xüsusiyyətlərini göstərir. Azərbaycan uşaq oyunları şifahi xalq yaradıcılığının çox zəngin bir qolu olub əsrlər boyu müxtəlif nəsillər tərəfindən qorunub saxlanaraq xalqın təcrübəsini mənimsəmişdir. Müasir dövrümüzdə uşaq oyunlarının tipologiyası folklorşünaslığın çox böyük aktuallıq və əhəmiyyət kəsb edən problemlərindəndir. Məqalədə uşaq repertuarına daxil olan, Təbrizdə və Qarabağda geniş yayılmış bəzi xalq oyunlarının (uşaq oyunları) tipoloji aspektləri nəzərdən keçirilir. Həmçinin uşaq oyunlarının təsnifat problemlərinə toxunulur, həmin bölgələrdən toplanmış bəzi nümunələr təhlilə cəlb edilir.
Народные игры отражают культуру и менталитет нации. Народная детская игра – это игра, широко распространенная в национальном сообществе в конкретный исторический период, отражающая особенности этого сообщества. Азербайджанские народные детские игры – самодостаточные произведения народного творчества, созданные и отточенные десятками поколений наших предков, и вобравшие в себя опыт народа. В этой статье рассматриваются типологические аспекты народных игр, входящие в репертуар детей (детские игры) и широко распространенные в Тебризе и Карабахе. В современный период типология детских игр является одной из наиболее актуальных и важных проблем в фольклористике. В статье также затрагиваются проблемы классификации детских игр, анализируются некоторые примеры, собранные из этих регионов. Ключевые слова: детский фольклор, народные игры, детские игры, Тебриз, Карабах, типологические аспекты Sakina Gaybaliyeva To the matter of the classification of children's games in Tabriz and Karabakh folklore Summary Traditional games reflect the culture and mentality of the nation. Popular children's game - a game that is prevalent in the national community in a particular historical period, reflecting the features of this community. Azerbaijan national children's games - self-contained works of folk art created and honed dozens of generations of our ancestors and incorporates the experiences of the people. This article discusses the typological aspects of popular games included in the repertoire of children (children's games) and widespread in Tabriz and Karabakh. In the modern period typology of children's games is one of the most urgent and important problems in the study of folklore. The problems of classification of children's games are also considered in this article and some examples from these regionsare given. Key words: children's folklore, folk games, children's games, Tabriz, Karabakh, typological aspects Tarix boyu insanların həyatında oyunlar ayrıca yer tutmuşdur. Oyun oynamaq cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini və nümayəndələrini (uşaq-yeniyetmə-yaşlı, qadın-kişi, müdir-işçi, kasıb-varlı, kəndli-şəhərli və b.) əhatə edərək sosial-ictimai xarakterli istirahət vasitəsi kimi insanların əksər vaxtlarda yorğun iş həyatından sonra zövq almaq məqsədilə həyata keçirilir. Oyun uşağı şüurlu həyata hazırlayan çox mühüm vasitə kimi nəzərdən keçirilə bilər. Bu termin müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif şəkillərdə təsrifləndirilmişdir. Ümumiyyətlə, termin ilə bağlı əldə olunan ən vacib nəticələri aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik: Oyun uşaqların məşğul olduğu ən maraqlı, ciddi və mühüm bir işdir. Məhz oyun uşaqların bir araya gələrək ortaq anlaşmaya nail olduğu bir vasitə, onların mənəvi-psixoloji, zehni, fiziki inkişafına təkan verən, əşyalarla rabitə qurmasını, sərbəstliyə və təkbaşına fəaliyyətə başlamasını təmin edən, bununla da onların ictimai həyatla tanışlığına ilk körpü olan çox mühüm məşğuliyyətdir (3, 27). Oyun uşaqların müstəqil həyatının aynasıdır. Uşaqların bütün bacarıqları, qabiliyyət və istedadları məhz onların ilk yaş dövrlərində oynadıqları oyunlar zamanı özünü göstərir. Qaydalı və qaydasız oynanılmasından, eyni zamanda məqsədli və məqsədsiz olmasından asılı olmayaraq oyunlar uşaqların sosial həyatını, hisslərini, zövqlərini formalaşdıran, fiziki, dil və s. qüsurların aradan qaldırılmasına kömək edən, onların xoşuna gələrək çox istədikləri, onları həyata bağlayan çox zəruri və təsirli təlim mərhələsidir (4, 19). Uşaqların intellektual inkişafı ilə bağlı aparılan araşdırmalar zamanı onların yaş və inkişaf səviyyəsinə görə müxtəlif oyun davranışları nümayiş etdirdikləri məlum olur: “Oyunlar uşaqların içində olan sosio-mədəni fiziki şərtlər, onların yaş və cinsiyyətinin təsiri ilə fərq yaradır və çeşidlənir” (3, 41-42). Çox qədim zamanlardan uşaq oyunları Azərbaycanda geniş yayılmışdır. Zəngin folklor qaynaqlarımızdan olan Təbriz və Qarabağdan uşaq oyun folkloru ilə bağlı toplanmış çeşidli örnəklərə əsaslanaraq deyə bilərik ki, folklorun bəzi janrları kimi uşaq oyunlarının da hərtərəfli tədqiqata cəlb edilməsi zəruridir. Çoxəsrlik tariximiz boyu uşaqların gündəlik həyatlarında geniş yer verdiyi “Bənövşə”, “Tolama”, “Gözdə-qulaq”, “Gözbağlayıcı”, “Göydə nə var?”, “Təkdi, cütdü?”, “Qələ-qələ”, “Cola tutma”, “Sacayağı”, “Uşdu-uşdu”, “İnə-inə” və s. kimi oyunlar vasitəsilə onlar sosial təcrübəni, əmək vərdişlərini, etnik ruhi-mənəvi dəyərləri mənimsəmişlər. Mədəniyyətin etnik formalarının mənimsənilməsi erkən yaşlarda xüsusilə vacibdir. Uşaqlar böyükləri dinləyərək onların ötürdüyü informasiyanı qəbul edib öz yaşlarına uyğunlaşdırırlar. Məsələn, xeyir-dua, nağıl, mahnı, atalar sözü, məsəl, tapmaca, oyun mahnıları, toy mahnıları, laylalar, əmək nəğmələri, təqvim nəğmələri, düzgülər, sanamalar, çaşırtmalar və s. Oyunlar bütün dövrlərdə böyük ictimai əhəmiyyət kəsb etmişdir. Çox qədim zamanlarda meydana gəlmiş və öz inkişafı boyu xalqın mədəniyyəti və təsərrüfatı ilə sıx bağlı olmuş oyunlar həmişə ictimai funksiyaları yerinə yetirmişdir: tərbiyəvi, hərbi, idman, dini mərasimlərlə bağlı, bədii-tamaşa, kommunikativ və s. Xalqımızın zəngin və çoxəsrlik folklorunda uşaq oyunları öz tarixiliyi, əhatəliliyi və mövzu rəngarəngliyi ilə diqqəti cəlb edir. Ümumiyyətlə, oyun anlayışı dilimizdə çox geniş mənaları əhatə edir. İnsan həyatının ilkin mərhələsini təşkil edən uşaqlıq çağında oynanan oyunlar isə istər quruluş, istərsə də mövzu baxımından çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Oyunları tək və qrup halında, mətnli, hərəkətli, müəyyən mahnıların müşayiətilə keçirilən, böyük yaşlıların kiçik yaşlılar üçün təşkil etdiyi oyunlar və s. kimi qruplaşdırmaq olar. Uşaq oyunlarının təsnifatına nəzər saldıqda ilk növbədə bir neçə əsas prinsip diqqəti cəlb edir: yaş prinsipi, cinsiyyət, oyun avadanlığından istifadə, ilin mövsümləri, günün vaxtı, keçirilmə yeri, oyun mühitində müəyyən qabiliyyətlərin inkişaf etdirilməsi və s. Müasir dövrümüzdə uşaq oyunları bütövlükdə öyrənilməmişdir. Ümumiyyətlə isə, folklorşünas tədqiqatçıların diqqətini, əsasən hərəkətli (çevik) uşaq oyunları cəlb etmişdir. Əslində isə, məhz bu oyun növləri uşaq oyun repertuarının əsasını təşkil edir, belə oyunlar olmadan uşaqların böyüməsi mümkünsüz hala gəlir. Rus alimləri uşaq oyunlarının əsasən üç istiqamətdə araşdırılması fikrini irəli sürürlər: – Ənənəvi oyunlar, yəni etnoqrafik hadisə kimi mövcud olmuş yaxud olan oyunlar. Burada uşaqların oyun repertuarına daxil olan oyunlar, o cümlədən müasir oyunlar nəzərdən keçirilir. – hərəkətli (çevik) oyunlar yəni oyunçuların fiziki hərəkətləri ilə bağlı olan oyunlar. Burada yarış, qarşılaşma xarakterli (əyləncə, tamaşa, improvizasiya xarakterli yox) oyunlar nəzərdən keçirilir. – Formal oyunlar, mütləq oyunçular arasında qarşıdurma və yarışma məqsədi daşıyır. Burada oyunun məqsədi udmaq-uduzmaq kateqoriyası ilə müəyyənləşir və oyun fəaliyyəti müəyyən qaydalara əsaslanır (4, 22). Ümumiyyətlə, düzgün müəyyənləşdirmə və təsnifat elmi araşdırmanın ilk və vacib mərhələsini təşkil edir. Oyunların genezisi, tarixi, semantikası və psixologiyası, janrlararası əlaqələri, milli və janr münasibətləri yalnız toplanmış materiallar aydın təsvir ilə birlikdə diqqətə çatdırıldıqdan sonra araşdırma obyekti ola bilər. Görkəmli rus folklorşünas alimi Vladimir Yakovleviç Proppun bununla bağlı irəli sürdüyü qənaəti çox əhəmiyyətlidir: “Hər hansı bir elm sahəsində təsnifat hərtərəfli araşdırmanın əsas prinsipi və təməlidir. Digər tərəfdən təsnifat təfsilatlı və uzun bir araşdırmanın nəticəsi olaraq meydana çıxır. Araşdırmanın mövzusunu müəyyənləşdirmək onu bəlli bir qruplaşdırmaya, cinsə, növə aid etmək deməkdir. Folklor sahəsində isə bu iş hələlik həyata keçirilməyib” (2, 27). Eyni zamanda tədqiqatçı mövzuların öz içində təsnifat aparılmasından da bəhs edərək yazır: “Hər hansı bir xalqın folklorunda vacib olan bir növ, janr başqa bir xalqın folkloruna mexaniki şəkildə tətbiq edilə bilməz” (2, 30). Hazırda isə uşaq folklor ənənəsinin ötürülməsinin spesifik xüsusiyyətləri, o cümlədən yeni oyunların yaranması və böyük ərazilərdə çox sürətlə yayılması, eyni zamanda bu sahədə arxaik forma və mənaların qorunub saxlanması hələ də problem olaraq qalır. Oyunların tipologiyası (tipoloji təsnifatı) genetik yaxınlıqdan asılı olmayan çox vacib və zəruri əlamətlərə görə oxşarlıq və fərqliliyin müəyyən edilməsi kimi başa düşülür. Rus tədqiqatçısı A.Tereşenko oyunların yaş-cins əlamətinə görə təsnifatında dörd əsas qrupu nəzərə çatdırır: 1. Uşaq oyunları. 2. Qızlar arasında oynanan oyunlar. 3. Oğlanlar arasında oynanan oyunlar. 4. Hər iki cins arasında oynanan oyunlar. Çox geniş yaş-cins kriteriyası kimi işlənməsinə baxmayaraq bu fərqlilik özünü kifayət qədər doğrultmur. Çünki zaman göstərir ki, oyunlar bir yaş-cins qrupunun repertuarından çox sərbəst şəkildə digər qrupa keçə bilir, bir oyun eyni vaxtda müxtəlif qruplara məxsus ola bilir və s. Əldə olunan folklor materiallarına əsasən, araşdırmaya cəlb etdiyimiz Təbriz və Qarabağ uşaq folklorunda nəzərdən keçirdiyimiz oyunların əksəriyyətini hərəkətli oyunlar təşkil edir. Hərəkətli (çevik) oyunlar xalq mədəniyyətinin elmin müstəqil obyekti olmağa layiq ayrıca qatıdır. Bu oyunlarda estetik görüntü saxlanılmaqla xalqın dünyaya poetik baxışı öz əksini tapır. Hərəkətli (çevik) uşaq oyunlarının cinsiyyətə görə (qızların, oğlanların oyunu və ümumi oyunlar kimi) bölünməsi qız və oğlanların fizioloji və psixoloji baxımdan müxtəlifliyini çox obyektiv əks etdirir. Oyunçuların fərqləndirici əlamət kimi cinsiyyəti hərəkətli oyunların ciddi struktur parametrləri (hərəkət, oyunun oynanılma obyekti və forması, oyunçuların rəqabət münasibətlərinin xarakteri, oyunun başlama və bitmə forması və s.) ilə bağlıdır və şübhəsiz, oyunların struktur tipologiyasının müəyyən (kifayət qədər ümumi) səviyyəsində nəzərə alınmalıdır. Rus alimi M.A. Klyuçeva uşaq oyun folklorunun tipologiyasına həsr etdiyi irihəcmli tədqiqatında xüsusi struktur əlamətlərinə görə oyunları aşağıdakı kimi bölgüləndirmişdir: а) Oyunda əsas fiziki təlimə (qaçış, döyüş, tullanma və s.) görə; b) bu və ya digər oyun alətindən istifadəyə görə: top, çubuq, sümük və s. ilə oyunlar; c) oyunun yarış tipinə görə; e) oyun kompozisiyasının xüsusiyyətlərinə (oyunun başlanğıc, bitmə və s. formalarının olub-olmaması) görə; d) oyunda mahnılardan, sözlü mətndən (daha çox poetik xarakterli) istifadəyə görə.
Alətsiz oyunlar da öz növbəsində aşağıdakı qaydada qruplaşdırılır:
Uşaq oyun folklorunun tipologiyası problemi folklorşünaslığın qarşısında dayanan çox aktual, geniş və vacib məsələdir. Bu qısa məruzəmizdə Təbriz və Qarabağ bölgəsində geniş yayılmış bəzi uşaq oyunlarının yuxarıdakı bölgüyə əsasən təsvirini verməklə məsələnin həllində müəyyən qədər səy göstərmək fikrindəyik: Oyun aləti ilə oynanan oyunlar: Ətəyə daş qoydu Oyunda beş nəfərdən çox oyunçu iştirak edir. Onlar bir-birinin yanında otururlar. Biri əlində balaca daş tutub ayaqüstə dayanır. Ona usta deyirlər. Bir şagird də ustanın yanında dayanır. Outran uşaqların hər biri gizli yer hazırlayır ki, usta daşı oraya qoysun. Usta gəzə-gəzə əlini ətəklərə uzadır, guya daşı onlardan birinə verir. Amma kimə verdiyini bildirmir. Sonra kənarda dayanan şagirddən soruşur: “Daş hansı ətəkdədir?” Şagird düzgün cavab versə, ustanın yerində dayanır, usta keçib oturur, ayrı bir oyunçu da şagirdin yerinə gəlir, bilməsə oturur, başqa oyunçu şagirdin yerinə keçir. Oyunçular yorulanadək oyun davam edir (6, 37). Pil dəstə (pülünc ağac) Oyunçular iki və artıq sayda ola bilər. Çox olsa, iki dəstəyə bölünürlər. Bir-bir ağac vurub pili tuturlar. Oyunda çəlik boyda uzun ağac və əl boyda bir pil lazımdır. İki daşı yerdə yanaşı qoyub pili həmin daşların üzərindən ağac ilə vururlar. O biri tərəfdə dayanan oyunçu pili göydə tutmalıdır. Tuta bilsə, ağacın dalında dayanacaq, tuta bilməsə, pili götürüb ağacın yanınadək bu sözləri deyə-deyə gedəcək: “Al qəməni, ver qəməni, zənbil zünbül hu”. Axırıncı sözü yəni “hu”nu nəfəs almamış ağacın yanınadək deməlidir. Nəfəs alsa, yanıb oyundan kənara çıxacaq. Oyunda qalib olmur, yorulanadək oynaya bilərlər (6, 43).
Bu oyunda dörd nəfərdən çox oyunçu olur; iki dəstəyə bölünüb hər biri bucaqda yarım metr hündürlükdə “ev” qurub, xətt çəkib yeri bildirirlər. Top oyunu başlayan dəstədə olur. Biri topu atır. Top nə qədər uzağa atılsa, bir o qədər yaxşıdır. Sonra topu atan dəstədən bir oyunçu evdən çıxıb rəqibin evinə sarı qaçır. Rəqib dəstə topu tutub qaçanı top ilə vura bilsə, həmin oyunçu yanıb kənarda dayanır. Amma o, top dəyməmiş qaçıb özünü rəqibin evinə yetirsə, orda dayanar ki, dəstənin bütün oyunçuları o cür qaçıb rəqib dəstənin evini alsınlar. Evi ala bilsələr, qalibdirlər, oyun yenə o dəstənin əlindədir. Oyun oyunçular yorulanadək davam edə bilər (6, 46). Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|