AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

I FƏSİL

OCAQ KULTUNUN YARANMASINDA ƏSAS AMİLLƏR

Atalar kultu baxımından ocaqlar və pirlər

İslam dininin qəbulundan iki əsr sonra sürətlə yayılan tə­səvvüf cərəyanları və onların təlim mərkəzləri olan təriqətlər türk dünyasının hər yerində görünməyə başladı. Öncə Kufə və Bəs­rədə yaranan, dinin əslindən uzaqlaşmasına etiraz əlaməti kimi meydana çıxan sufi cərəyanları özünü zahidlik formasında gös­tərdi. Sonra sufilik inkişaf etdikcə, İslam məmləkətlərinin hər tərəfinə yayıldıqca yerli dini inancları, mifoloji görüşləri də mənimsədi. Ona görə də sufizmi qəbul edən türklərin əcdad­la­rına aid müqəddəs yerlər zamanla təriqətlərin də müqəddəs yer­lərinə çevrilmiş oldu. O baxımdan bu günə qədər ocaq, türbə, pir, təkkə adı ilə ziyarət edilən bu yerlərin əski dönəmlərin qa­lıqları olduğu və bu inancları özündə yaşatdığı qəbul edilməlidir. Ocaq, pir və türbə adlanan məkanların tənha yerlərdə, təpəlikdə, yol ayrıcında, mağara tipli qədim yaşayış yerlərində yerləşməsi, onların dağ, daş, su, ağac kultu ilə mürəkkəb inanc sisteminə çevrilməsi təbii ki, bunların hamısını birləşdirən atalar kultu ilə bağlıdır.

Bu və ya digər şəkildə dini-irfani həyatla, təriqətlərlə bağlı olan müqəddəs yerlərə Azərbaycanda daha çox “pir” deyilir ki, bu da Anadoluda “yatır”, “türbə” mənasında işlədilir. Azərbay­canda, xüsusən də Cənub bölgəsində pirlərə getmək, orada ziya­rət məqsədi ilə qurbanlar kəsmək əslində ölən birinin məzarını ziyarət etmək və ya ən yaxşı halda hər hansı bir əşyanı ziyarət etmək deməkdir. Ancaq pir, mütləq mənada içində məzar olan ziyarət yeri də deyildir. Belə ki, çox əski inanclarla bağlı olan qə­dim mağaralara, tənha ağaclara, qayalara, isti su və ya şəfa­ve­rici su çıxan bulaqlara, ayaq izlərinə və s. pir deyilə bilir. Ümu­mi qənaətə görə, dilimizə farscadan keçən pir sözü qoca, çox yaşlı kişi, ixtiyar, ağsaqqal, bir təriqət banisi və ya başçısı, ustad, müəllim kimi mənalar daşıyır (3, 604). Pir, sənət növünün başçısı, təriqət qurucusu, mistik həyat keçirən, sirrə qədəm bas­mış, kəramət sahibi olan insana da deyilir və bu sonuncu məna xalq arasında onların məzarlarının müqəddəsləşdirilməsinə sə­bəb olmuşdur. Pir, xalqın gözündə hər kəsə yardım edən, bunun qarşılığını yalnız haqdan gözləyən, hər şeyi Allah rızası üçün edəndir. Doğrudur, pirlər, imam övladı seyidlər haqqında danı­şılanlara çox sayda xurafat qarışsa da, bunlar İslam mədəniy­yə­tindən kənarda mövcud deyildir. Hətta İslam mədəniyyətindən qabaqkı ziyarət yerlərinə də İslam böyük təsir göstərmişdir.

Atalar kultunun yaranmasına təbii ki, ölən ataların ruh­la­rının dünyanı gəzdiyinə, öz qohum-əqrəbalarına nəzarət etdiklə­rinə inanmaq və bu ruhları məmnun etmək üçün bəzi praktika­lara əməl etmək səbəb olmuşdur. Həmçinin şər ruhların zərər verməsinin qarşısını almaq üçün də Tanrıdan yardım istəməklə bərabər ağaclardan, sulardan, mağara və dağlardan da kömək istəmək və s. başlıca xüsusiyyətlərdən biri idi. Şaman­ların sakral qəbul etdikləri ağac parçalarını, sudan bir hissəni hər zaman yanlarında daşımaları da atalar kultu inancına görədir.

Digər tərəfdən, atalar kultunun türklərin İslam dinini qəbul etməsində də rolunun böyük olduğunu qeyd etmək lazımdır. Atalar kultu rolunda sadəcə cəmiyyətin ilk ataları deyil, həmçinin ölən xeyirxah şamanların ruhları da vardır. Ona görə də ölən şamanların ruhları atalar kultunun formalaş­masında təsirli olmuş­dur. Hər halda şamanlıqdakı inanc sistemi asanlıqla övliya kul­tuna çevrilmişdir. Bu baxımdan, Əhməd Yaşar Ocağın da dediyi kimi, türk mədəniyyətinin əsas qaynaqlandığı ünsür Orta Doğu və Orta Asiya mənşəlidir, çox böyük ölçüdə xalq sufiliyinin təsiri altındadır. Bunu toplumun bütün mədəniyyət qatlarında, yarus­larında görmək mümkündür. Bunu inkar etmək mümkün deyildir, çünki burada ən böyük dəlil təbii ki, xalq müsəlman­lığının övliya kultu baxımından formalaşmasıdır (66, 25).

Burada kult termininin hansı mənada işləndiyi haqqında da məlumat vermək lazımdır. Kult ilahi varlıqlara və ata-baba ruhlarına göstərilən hörmət və onlara tapınma anlamına gəlir. Təbii ki, bu hörmət və tapınma özü ilə bərabər dua, qurban, dini ritualları da aşılayır. Atalar kultu isə cəmiyyətin ilk ata kimi qəbul etdiyi insanın və ya insanların ruhları üçün təzim etmə, on­lar üçün qurban vermə inancı və adətidir. Ölən ataların ruh­larının öz xalqına xeyrinin və ya şərinin toxunula bilməsi inancı, onlara qarşı qorxu ilə bərabər minnətdarlıq hissi əslində atalar kultunu formalaşdırmışdır. Ancaq əski çağlarda ölən hər atanın ruhu və məzarı kult ola bilmirdi. Atalar kultu dedikdə yalnız böyük hörmətə sahib, müqəddəs olanlar nəzərdə tutulur. Ona görə də türk mədəniyyətində ölülərlə atalar kultu bir-birindən fərqli şeylər olub, fərqli münasibətlərdə dəyərləndirilir. Təbii ki, hörmət görən və müqəddəs sayılan ataların məzarı ziyarət yerləri idi. Bu yerlər, türklərin İslamiyyəti qəbul etməsindən sonra da xalqın ziyarət etdiyi, qurbanlar kəsdiyi, niyaz etdiyi müqəddəs yerlər olaraq qalırdı (39, 16-17). Ona görə də bu gün türk dün­yasının hər yerində mövcud olan ocaq və pirlər əslində atalar kultunun İslama transformasiyasıdır.

Kökü etibarı ilə atalar kultuna qədər gedib çıxan müqəd­dəs yerlər bütün zamanlarda insanların mənəvi rahatlıq tap­dıq­ları, ruhi aləmləri ilə baş-başa qaldıqları ziyarət yerləri ol­muş­dur. Türklər fərqli dinlər qəbul etsələr də, nə Manixeizm, nə Bud­dizm, nə Xristianlıq, nə də İslam onların dünyagö­rüşündə mövcud olan, milli kimliklərinin bir parçası halına gələn mü­qəddəs yerlərə ziyarətlərinin, qurban vermələrinin, dilək diləmə­lərinin qarşısını ala bilməmişdir. Bu gün 250 milyonluq türk dünyasının hər yerində atalar kultu ilə bağlı, ancaq funksiyasını, semantikasını dəyişmiş ziyarət yerləri vardır. Müsəlman türklər bu qədim inanc yerləri ilə bərabər, din böyüklərini, övliya tür­bələrini, şəhid məzarlarını da mü­qəddəsləşdirmişlər. Bu qədim­liyi yeniliklə iç-içə yaşatmışlar.

Təbii ki, övliya pirlərini, türbələrini və sonrakı dönəmdə seyidlərin ocaqlarını birbaşa atalar kultu ilə bağlamaq doğru deyildir. Hər halda atalar kultu ilə övliya anlayışlarını bir-birini tamamlayan ünsür kimi, bir-birinin davamı kimi dəyərləndirmək lazımdır. Ancaq təsəvvüfün ortaya çıxdığı IX əsrin ortalarından (64, 39-40) başlayaraq türklər İslam dinini təsəvvüf (bu, daha çox xalq sufizmi idi) vasitəsi ilə kütləvi şəkildə qəbul etdilər. Təsəvvüfün təsiri ilə XI və XII əsrlərdə ocaq və pirlər də geniş yayılmağa başladı. Atalar kultuna məxsus olanlar yavaş-yavaş öv­liyalara aid edildi. Buna ziyarət, qurban kəsmə, müqəddəs­lərin məzarlarından hansısa müəyyən şeylər istəmə, niyaz etmə və s. aiddir.

Azərbaycanda əsasən, ocaq və ya pir adı ilə bilinən yerlər müqəddəs məkanlar kimi xarakterizə edilir. Müqəddəs­lik əslində qədimdən bəri insanların hər hansı canlı və cansız bir şeyi inanc obyektinə çevirməsidir ki, sitayiş edilən və uğrunda can verilən varlıqlar mənasına gəlir. Bu tərifi insan­lara, bir qisim əşyaya, ya da bəzi heyvanlara sirli və fövqəladə xüsusiyyətlərin aid edil­məsi ilə daha da inkişaf etdirmək olar. Müqəddəsliyin anlam qa­zan­masına, yeni dəyərlərlə zənginləş­məsinə cəmiyyətin inanc sis­temi istiqamət verir. Cəmiyyət fərdlərin zehnində bəzi an­la­yışlar şəkilləndirir ki, bu anlayış­lar da fövqəladə hadisələr içində sərgilənir. Tanrı qatında mənəvi cəhətdən ucaldılmış ruhi hal fövqəladə hadisələrlə müşahidə edilir ki, bunlar gerçəklikdə Tan­rı qüdrətinin göstəricisindən başqa bir şey deyildir. Tanrı qar­şısında insanın acizliyi ilahiliyin təbiətə, insana və ümu­miy­yətlə kainata hökm etməsi məntiqini ortaya çıxarır (73). Müqəd­dəslik statusu verilən bu canlı və ya cansız varlıqlar əslində tapınma obyektləri deyillər. Onlar artıq nə insan, nə daş, nə də bir ağacdır. Yalnız müqəddəs olanı aşkara çıxaran obyektlərdir (68). Bu obyektlər müəyyən bir keçmişi olan və hələ də varlığını davam etdirən ocaq və ziyarət yerlərinin təməlini meydana gəti­rən əsas elementlərdir. Ocaq, pir, türbə, kümbəz, təkkə və s. əs­lində ata-baba məzarı olub müxtəlif adlarla xatırlanır. Seyid, və­li, övliya, alim, sofu, ata, şəhid və s. kimi müxtəlif ad və sifət­lər­lə tanınan, mənəvi güc və üstünlüklərinə inanılan bu insanların yatdıqları yerlər müəy­yən ehtiyac, dilək, istək və muradlarla zi­yarətlər edilir. Edilən ziyarətlər və onların ətrafında yaranan bəzi inanc və prakti­kalar, dini əfsanə və rəvayətlər vardır ki, bunları öyrənmək xalq inanclarını, psixologiyasını, müqəddəslik anlayı­şını, şifahi mədəniyyəti, şifahi ədəbiyyatı bilmək deməkdir.

Qədim türklərin inanc sistemində ocaq kultunun xüsusi yer tutduğunu qeyd etmək lazımdır. “Türk mifoloji sistemində onlarla dəyişik variantda mövcud olan od və ya ocaq kultunun əsas funksiyası insanları, onların ailələrini bəlalardan, xəstəlik­lərdən qorumaq, heyvanların artımını və evin bərəkətini təmin etməkdir. Olduqca geniş yayılmış inanc sisteminə aid olan və başlanğıcda Mifoloji Ana kompleksindən çıxan və bu səbəblə də çox zaman Umayla, qayın ağacıyla birlikdə xatırlanan od mifo­lo­ji şüurun sonrakı mərhələsində qadın tipindən kişi tipinə keç­mişdir. Hər evdəki (çadırdakı) ocaq və ocaqdakı od qoruyucusu ilə birlikdə əski türklər Tanrı qədər güclü və təsirli olan bir od ruhunun varlığını da qəbul edirlər. Bu halda hər evin od-ocaq ru­hu olduğu kimi ümumi bir od-ocaq ruhunun da var olduğu an­laşılır” (48, 116). F.Bayatın mifologiyamızda ocağın funksi­ya­­sına aid yuxarıda yazdıqlarından çıxan nəticəyə görə, od-ocaq kultu hər zaman insanın yaranışı, ailənin şəkillənməsi ilə bağlı ol­muşdur. Bu gün müqəddəs yer mənasında ocaq adlanan ziya­rətgahlar Qazaxıstandan, Özbəkistandan, Türkmənistandan, İran­­dan tutmuş Azərbaycana, Anadoluya qədər yayılmışdır. Bu, onu göstərir ki, həmin müqəddəs yerlər İslam dininin yayılma­sın­dan sonra, sadəcə olaraq, inanc mərkəzləri kimi formalaş­ma­mış, eyni zamanda xalqın sosial, mədəni, iqtisadi həyatında da önəmli rol oynamışdır. Ocaqların təsadüf nəticəsində qurulmuş yerlər olmayıb, planlı şəkildə qurulduğu, xalqın bərabərlik və birlik düşüncəsini formalaşdırmaqla tarixi bir missiya yerinə yetirdiyi tarixi, etnoqrafik və əsasən də, folklor materialları ilə aşkar olundu. Ocaqlar orta əsrlərdə strateji əhəmiyyətə malik yerlər olmuşdursa da, zamanla onun inanc tərəfi daha da ağırlıq qazanmağa başlamışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ocaq sözü də pir, müqəddəs yer, ziyarətgah mənalarında işlədilir. Bu anlamda o, pir termininin sinonim ekvivalenti kimi çıxış edir.

Ocaq kultunun sonradan müqəddəs yerlər, ziyarətgahlar kimi qəbul edilməsinin təməlində də od-ocaqla və ocaq hamisi ilə bağlı inancların böyük rolu olmuşdur. İslam dinini qəbul edən türklər ocaq kultuna yeni məna çalarları yükləyərək onu Hz.Əli kultu ilə birləşdirmişlər. Türklər Hz.peyğəmbərə, Hz.Əli­yə o qədər dərindən bağlanmışlar ki, onların soyundan gələn, el arasında imam övladları adlanan seyidlərin həm yaşadıqları yerləri, həm də dəfn olunduqları yerləri ocaq adlandırmışlar. Həm­çinin atalar kultundan od-ocaq kultuna qədər var olan əski inanclarını seyidlərə aid etmişlər. Qədim türklərin ocağı müqəd­dəs hesab etmələri, ocağın sönməməsi üçün xüsusi tədbir gör­mələri, ocaq ruhunun bütün qoruyucu ruhlardan üstün olduğuna inanmaları zamanla seyidlərə aid edildi.

Burada bir məsələyə də diqqət etmək lazımdır. Xalq ara­sın­da seyidlərin bir tərəfdən imam övladları olduqları və soy­ları­nın da ərəblərə bağlandığı fikri varsa, digər tərəfdən, seyidlərin türk olduğu, bunlardan çoxunun həm dövlətçilik tariximizdə, həm də sənət aləmində böyük rol oynadığı düşünsəci hakimdir. Burada seyid və seyidlik anlayışının bəzən mübahisə, bəzən də yanlış izah edilməsinin səbəblərini qeyd etmiş olduq. Təbii ki, seyidərin həm ərəb, həm də seyid adlı soylu türk olduqlarını irəli sürənlər də vardır. Əslində bu mübahisə elmi olmayıb, yalnız ideolojidir. Bu zümrənin bir tərəfdən türk, bir tərəfdən ərəb olması məsələsi ciddi ziddiyyət yaradır. Hər halda müəyyən məlumatsızlıqdan və bilgi azlığından bu cür iddiaların ortaya atıldığını deməyə ehtiyac da yoxdur. Belə ki, ocaqların bu günə qədər əlimizə keçən şəcərələri və icazənamələri göstərir ki, Xorasandan Azərbaycana və Anadoluya gələn seyidlər və onla­rın buralarda yaratdıqları seyidlik qurumu dövlətin, ölkənin həm iqtisadi, həm siyasi, həm də mədəni həyatında böyük rol oy­namışdır (10, 97-106). Ancaq öncə Çar Rusiyası zamanında rus­ların, sonra da Sovetlər İttifaqının başlatdığı türk-müsəlman düş­mənliyinin nəticəsində seyidlik də cəmiyyətə zidd ünsür kimi xalqın düşüncəsinə yeridilməyə çalışılmışdır.

Təbii ki, o zamandan başlayaraq bugünə qədər mübahisə möv­zusu olan bu problemin kökündə səthi yanaşma durur. An­caq bəzi ciddi araşdırmalardan cıxan nəticəyə görə, Xorasandan Azərbaycana, oradan da Anadoluya gələn və xalq arasında ocaqlı adlanan bu seyidlərin şəcərələrindən bir fikir aydın olur. Belə ki, öncə Əməvilər, sonradan isə Abbasilər zamanında təqib olunan Hz.Hüseynin soyundan olan və Əhli - beyt kimi tanınan qadın və kişilərin sığındıqları türkmən əşirətlərindən qız alıb verməsi nəticəsində kəramətlərinə inanılan, saflığı, düzlüyü, təqva və irfan sahibi olmaları ilə seçilən yeni bir zümrə – se­yidlik yaranmışdır (10, 99). Tarixi vəsiqələr də türklərin bütün zamanlarda Hz.Əli soyuna xüsusi hörmət göstərdiyini təsdiq edir. Bunu türk dastan yaradı­cı­lığının ən qədim örnəklərindən biri olan “Kitabi-Dədə Qor­qud” da təsdiq edir. Kitabının mü­qəddiməsində belə deyilir:

“Ağız açıp öğər olsam üstümüzdə Tanrı görklü; Mu­ham­mədün sağ yanında namaz kılan Əbubəkir Sıddık görklü; ahir sıpara başıdır Ammə görklü; hecəsindən düz okunsa Yasin görk­lü; kılıç çaldı din açtı, Şah-ı Mərdan Əli görklü; Əlinün oğulları, peygambər nəvalələri Kərbəla Yazısında Yezidilər əlində şəhid oldu, Hasan ilə Hüseyin iki kardaş bilə görklü” (55, 2) dua-alqışında və Beyrəyin Aruzun əlində şəhid edildiyi zaman söy­lənən “Kadir Tanrı Beyrəğə rahmət kılsun. Sır-ı Mərdan Hazrət-i Alinün əlindən şarabən tahura içmək Xuda ərzanı kılsun.” (55, 152) kimi sözləri də türklərin hər zaman Hz.Əli övladlarına rəğbətindən xəbər verir.

İlk türk müsəlman dövləti olan Qarahanlıların saray şairi Yusif Balasaqunlu türk divan ədəbiyyatının ilk örnəklə­rindən biri olan “Qutadqu Bilik” adlı əsərində Hz.peyğəmbə­rin, Hz.Əli­nin soyundan gələnlərlə əlaqə qurmağı, xüsusən də seyidlərin sözünə qulaq asmağı, onların sözlərini dinləməyi və onlara hör­mət etməyi nəsihət etmişdir (63, 346). Ənənəvi olaraq sünni məzhəbə mənsub kimi qəbul edilən Səlcuqlu sultanları, Osmanlı padşahları, Əmir Teymur seyidlərə böyük hörmət göstərmiş, on­ları qorumuşlar. Xüsusilə, Səlcuqlu sultanlarından Sultan Səncər yuxusunda gördüyü bir yeri Hz.Əlinin sümüklərinin gizlincə Ərəbistandan gətirilərək dəfn edildiyi yer kimi başa düşdüyün­dən bugünkü Məzar-ı Şərifdəki ziyarətgahı tikdirmiş­dir. Əmir Teymur Kərbəlada Hz.Hüseynə və tərəfdarlarını, uşaqları, qun­daqdakı körpələri amansızcasına öldürtdürən Yezidin məzarını təhrif etdirmişdir (57). Hər halda IX əsrdən başlayaraq İslam dinini qəbul edən oğuzların və digər türk boylarının Hz.Əli və onun soyuna dərin hörmətlə yanaşdıqları məlumdur. Bunu təs­diq edəcək bir çox tarixi, filoloji və folklorik sənət, mətn, qay­naq mövcuddur. Ancaq araşdırmanın məqsədi bu və ya digər sə­nədlərə müraciət etməklə seyidlərin türk toplumunda oynadıqları rolu göstərmək deyil, seyid adlanan ocaqlı insanların atalar kultu ilə bağlılığını üzə çıxarmaqdır. O baxımdan qədim türklərin atalar kultu İslamiyyətdən sonra öz yerini ocaqlara verərək, özündə bir çox tarixi faktı da yaşadır. Mənəvi və fiziki gücün simvoluna çevrilən, millətin qurtuluş yeri olan atalar kultu za­manla ocaqlara aid edilmişdir.

Seyidlərin bir əsas funksiyası da onların toplum içində ağ­saqqallıq, liderlik vəzifəsini yerinə yetirmələridir. Təbii ki, xal­qın həyatında mühüm rola malik olan seyid və övliyalar, eləcə də onların adı ilə bağlı olan müqəddəs yerlər, o cümlədən ocaq­lar, türbələr, pirlər, təkkələr bir qurtuluş yeri, mənəvi rahatlama yeri və nəhayət, irşad yeri olduğundan bu məkanlar müqəddəs­ləşdirilmiş, haqlarında mənqəbələr söylənmişdir. Seyidlərlə bu və ya digər dərəcədə bağlı olan məkanların müqəddəsləş­diril­məsi, folklorun bu müqəddəs yerlərə münasibəti də diqqət mər­kəzindən kənarda qala bilməz. Odur ki, seyidlər müdriklik, ağ­saq­qallıq semantikası daxilində yeni bir folklor kimliyi qazan­mışlar. Ona görə də seyid adını daşıyan şəxslər gənc olsalar da, cəmiyyətdə daha çox yaşlı, ağsaqqal kimi fəaliyyət göstərirlər və ya xalq bunlara oturuşlarına - duruşlarına, məsləhət vermələrinə, hətta göstərdikləri kəramət­lərə görə ağsaqqal kimi baxır. Bu isə atalar kultu baxımından seyidlərin ağsaqqallıq ənənəsini yaşat­ma­sı deməkdir. Ağsaq­qallıq sadəcə türk xalqları içində deyil, arxaik cəmiyyətlərin hamısında olmuşdur. Bunu Z.Freyd də təs­diq edir. Ona görə avstraliyalılar bütün işlərini ağsaqqallar məc­lisində həll edirdilər. “Toplumun bütün problemləri ağsaqqallar məclisində müzakirə olunurdu” (21, 6). Təbii ki, bölgə səviy­yəsində ağ­saqqallıq vəzifəsi seyidlərə məxsus olmuş, onlar da sosial qrupların iqtisadi, mədəni tələbatlarını yerinə yetirməyə çalışmışlar. Xalq rəsmi dövlət qurumlarından daha çox seyidlərə inanmış, onların məsləhətinə əməl etmişdir. Seyidlik kultu F.Ba­yatın ifadəsi ilə Müdrik Qoca arxetipinə (13; 9) çox bənzəyir.

Çox yaxın keçmişə qədər seyidlərin olduğu yerlərdə insan­lar sülhü, dincliyi seyidlərin cəddinə hörmət əlaməti olaraq poz­mamağa çalışmışlar. Hətta qan düşmənçiliyinin, qan davasının da seyidlərin iştirakı ilə yatırıldığı görünmüşdür. Seyidlərin olduğu yerlərdə oğurluğa, yol kəsənliyə çox az rast gəlinir. Bü­tün bunlar imam övladı, kəramət sahibi seyidlərin həm də sosial rollarından xəbər verir. Seyidlərin və onlara məxsus ocaqların iqtisadi funksiyasının başında maddi durumu zəif olan insanlara yardım etmələri gəlir. Masallı bölgəsində ağır seyid deyilən zümrələr həyatları boyu varlılardan aldıqlarını yoxsullara, ehti­yacı olanlara paylamışdır. Onların ocaqlarının heç vaxt sönmə­məsi ocaq anlayışının semantikasını yaradır, qapılarının hər kə­sin üzünə açıq olduğu, qan davalarının qarşısını aldıqları xalqın yaddaşında hələ də canlı olaraq qalır. Məsələn, Qızılağaclı Mir Həsən Ağa haqqında belə bir əhvalat danışırlar: “Allah rəhmət eləsin. Aclığ dövründə həmin Mir Həsən Ağa burdan keçəndə görüb bir dənə qadın paltarının bir tərəfini tutub, cırılıb, bir tə­rəfi açığ qalıb. Ağanın da çuxası var, altında da dizliyi var. Ağa gedir girir bir gizlin yerə, deyir:

– Qızım, qızım, bura gəl.

Çəkir əyninnən dizliyini çıxardır. Şalvarı çəkir boş bə­dəninə, deyir:

– Qızım, gələ bunu geyin əyninə.

Dizliyi verir həmən qadına, özü paltarsız qalır. Yəni belə-belə müqqəddəs insanlar olub” (113).

Ərkivan qəsəbəsindən olan Seyid Sadiq Ağa haqqında da buna bənzər əhvalat danışılır.

“Bi dəfə bi ailə olub, evində kişisi olmeeb, heç nəyləri də olmeeb yeməyə, aylədə də uşağ çox olub, qadın da xəstə­lənib. Ağanın ürəyinə gəlib ki, kimsə möhtajdı, durub bazar­rığ eliyib necə lazımdı gondərib olara. Özdə belə şeylər çox olub ha, bi bu döyül. Ağanın belə yaxşılığları saysızdı” (112).

Mir Heydər Ağa, Mir Tağı Ağa da öz səxavətləri ilə seçi­lib­lər. Bu, təbii ki, ocaqların insanlara yardım etməklə iqtisadi və mənəvi funksiyanı yerinə yetirməsi idi.

Ancaq daha geniş planda ocaq anlayışını həm övliya məzarı, həm də müqəddəs bir şəxsin yaşadığı ev mənasında başa düşmək lazımdır. Cənub zonasında, xüsusən də Masallıda əqli və psixoloji xəstəliklərin, boğaz və baş ağrılarının, bel və sümük ağrılarının müalicəsi zamanı müraciət edilən yerlərə də ocaq deyilir. Qismət açmaq, uşaq istəmək üçün gedilən yerlərə də ocaq deyilir. Bu ocaqlara baxan ocaqlı adamların əllərinin şəfalı olduğuna inanılmaqla bərabər ocaqdan götürülən torpağın, su­yun, çörəyin xəstəyə şəfa verəcəyinə inanılmışdır. Ocaq inan­cının Anadoluda da xalq təbabətində mühüm yer tutduğu bilin­məkdədir. Belə ki, Anadoluda arıncalık, dağlama, alazlama, uçuk, sarılıq, qurşun tökmə, əfsun götürmə kimi peşələşmiş ocaq­lar vardır (41; 76). Təbii ki, bu ocaqların öyrənilməsi za­ma­nı atalar kultu ilə bərabər şaman inancının hələ də yaşadığının, dəyişik şəkillərdə varlığını qoruduğunun şahidi oluruq.

Burada bir mühüm məsələ ocaqların bir-biri ilə əlaqələ­rinin olmasıdır. Araşdırma zamanı məlum oldu ki, Masallı bölgəsindəki ocaqlar bir-birinə hörmətlə yanaşır, biri digərin­dən üstün olduğunu heç vaxt vurğulamır. Hətta bu ocaqlardan bir çoxunun qohum olduğu da söylənir. Digər tərəfdən, seyid­lərin qonşu kənddəki başqa seyidin ocağını ziyarət etdiyi, hətta nəzir verdiyini də öyrəndik. Xalq arasında ağır ocaq adı ilə bilinən bəzi ocaqlardan seyidlərdən hansı üstündür sualına ocağın üstünlüyü yalnız orada yatan seyidin soyuna görə deyil, seyidin və ya pirin təqvasına görədir, yoxsa seyidlərin hamısı Hz.pey­ğəmbərə bağlanır, cavabını aldıq.

Xalq inanclarından ən önəmlisi olan ocaqlar, pirlər və tür­bələr haqqında toplanan materialdan da göründüyü kimi, bu müqəddəs yerlər həm bəlli günlərdə (cümə günləri, dini bay­ramlarda), həm də hər zaman ziyarət edilirlər. Bu yerlərə ziya­rət­lər zamanı rəngli parçaların, kiçik beşiklərin, təmsili uşaq oyun­caqlarının qoyulması, buğda səpilməsi, şam yandırılması, daş ya­pışdırılması atalar kultunun qalıntıları olub əslində əski türklərin müqəddəs yerlərə qansız qurbanlar vermə zamanla­rından qalma elementləridir. Bunu bəzi din nümayəndələri, bun­lar dinimizdə yoxdur deməklə, onları qadağan etməyə çalışsalar da, hələ ki, qar­şısını almaq mümkün olmamışdır. Bundan başqa, bu müqəddəs yerlərdə qurbanların kəsilməsi, Tanrıdan niyaz­ların orada yatan­ların üzü hörmətinə qəbul olunmasını istəmələri də əski türklərin qanlı qurban kultu ilə semantik baxımdan eyniyyət yaradır. Təbii ki, türk dünyasının hər yerində mövcud olan ziyarət yerləri, onların funksiyaları haqqında ən geniş məlumatı Hikmət Tanyu vermişdir. O, “Türkiye’de adak ve adak yerleri” (77) adlı kita­bın­da dini ziyarət yerlərini digər türk öl­kələrindəki müqəddəs yer­lər­lə müqayisə etmiş, əhdin etimolo­giyası, əhd və nəzir terminləri ilə bağlı izahlar vermiş­dir. Eyni zamanda, niyyət məqsədi ilə edilən ziyarətlərin sosial və dini köklərini də araşdırmağa çalışmışdır. Masallı bölgəsində də niyyət tutmaqla bərabər, “əhd” etmək termini də işlədilir ki, bu da niyyət sözü ilə sinonimdir.

Burada qısa da olsa, ocaq, türbə, pir terminlərinin bəzi fərqli tərəfləri haqqında da məlumat vermək lazımdır. Əslində müqəddəslik donuna bürünmüş bütün ziyarət yerləri türklərin atalar kultu ilə bağlıdır. Toplumu qoruyan, nəzarətdə saxla­yan, mənəvi aşınmanın, fiziki pozuntuların qarşısını alan ata­lar kultu birliyi, bərabərliyi saxlamaq üçün sosial funksiyası baxımından önəm daşıyır. Digər tərəfdən qədim türklər bütün ziyarət yerlə­rinə müqəddəslik statusu vermişdilər. Türklər din dəyişdirsələr də, yeni mədəniyyət kontekstinə girsələr də, atalar kultunu ya­şat­mağa çalışmışlar. Ancaq İslam dininin qəbulundan sonra türk­lərin ata kimi gördüyü müqəddəs insanların yaşadıqları, dəfn olunduqları yerlərə müxtəlif adlar verildi. Əsasən, ocaq adlanan və od-ocaq kultu ilə də sintez yaradan ocaq anlayışı Masallı bölgəsində imam övladları olan seyidlərin yaşadıqları evlərə verilmişdir. Bu müqəddəs şəxslərin dəfn olunduqları yerlər daha çox türbə adlandırılır. Masallının türklər yaşayan qismində pir sözü çox az işlədilir, buna baxmayaraq pir terminini daha çox talışlar işlədirlər. Onlar ocaq sözü ilə bərabər, bəzi müqəddəs­lərin məzarına pir də deyirlər. Məsələn, Mahmudavar kəndində olan iki ziyarət yerinə pir deyildiyinin şahidi olduq. Hətta Mah­mudavarlılar pir dedikləri ziyarətgah­ların qədimdən təriqət bö­yük­lərinin məzarları olduğunu qismən də olsa, xatırlayırlar və bunu Şeyx Zahid Gilani ilə bağlayırlar. Ancaq Mahmudavarda pir sözü ilə bərabər, ocaq termini də işlədilir. Belə ki, Baba Seyid Ağa ocağı buna misal ola bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, bunun əksinə olaraq Masallının Muğan adlanan və əhalisinin hamısı Azərbaycan türklərindən ibarət olan kəndlərində seyidlərin türbələrinə, evlərinə ocaq deyildiyi halda, Hacıtəpə və Xırmandalı kəndlərində seyid olmayıb, ancaq kəramətləri ilə tanınan və ya dəfn olunduğu yeri yuxu vasitəsi ilə bildirən, çox böyük ehtimalla təriqət mən­sublarının yaşadığı evə və ya dəfn olunduğu yerə də ocaq deyildiyi məlumdur. Məsələn, Masallının Muğan bölgəsinin Xırmandalı kəndində gecədən keçmiş sağına gələn maralları sağan kəramət sahibi Kəblə Tağı ocağı buna misal ola bilər.

Bundan başqa, Masallı bölgəsində XV-XVII əsrlərdən qalma bəzi ziyarət yerləri vardır ki, onlara da pir deyilir. Bir zamanlar liman şəhəri olan Qızılağac kəndində çox tanınmış seyid ocaqları (Mir Həsən Ağa, Mir Cəfər Ağa) ilə bərabər, ətrafında qəbiristanlıq yaranmış Sultan Pir ziyarətgahı da vardır.

Bu gün Boradigah qəsəbəsində mövcud olan beş pirdən (İmamzadə, Qərib Seyid, Seyidəkinə, Bahomba, Qulaməli) iki­sinin – Qərib Seyid və Seyidəkinə pirlərinin səfəviyyə təriqəti ilə bağlı olduğu da bildirilir. Buna baxmayaraq, Azərbaycanda pirlər, ocaqlar, türbələr sufi təriqətləri baxımından kifayət qədər araşdırılmadığından Masallı bölgəsində olan qədim pir və ocaqların çoxunun təriqətlə bağlılığını aydınlaşdırmaq mümkün olmadı. Yalnız xalq arasında yaşayan inanca görə, bu yerlərdəki pir və ocaqların çoxunun səfəviyyə və bəzilərinin də zahidiyyə təriqəti ilə bağlılığını təxmin etmək olar. Məsələn, Ərkivan qəsəbəsində Şeyx Səfi bulağı, Hişkədərə kəndində İmamzadə ziyarət kompleksi buna misal ola bilər.

Əhd edərək qurban vermək ocaq və ziyarət yerlərinin ən baçlıca funksiyasıdır. Toplama zamanı əsasən, uşaq sahibi ol­maq, evlənmək, çətin bir vəziyyətdən xilas olmaq və s. üçün ocaqlara, türbələrə, xüsusən də orada dəfn olunan müqəddəs şəxsin üzü suyu hörmətinə müraciət etməyin, qurban verməyin, yemək təqdim etməyin çox yayılmış hadisə olduğunu gördük. Bu, eyni zamanda, ocaq və türbələrin də əsas funksiyasıdır. El arasında əhd anlayışı ilə birlikdə "nəzir" sözündən də istifadə edilir. Nəzirin Azərbaycan türkcəsində mənası birinə müəyyən bir şeylər boyun olmasıdır. Onun ərəbcəsi əhddir. Nəzir "Uca Allaha hörmət üçün qadağan olmayan bir işin edilməsini üzərinə götürüb yüklənmək"dir. Nəzir fərzlərə girən bir ibadət və əmr olmadığı halda adamın dilək və duasının qəbul olması halında ibadətlərdən birini – oruc tutmaq, əlavə namaz qılmaq və s. etmək üçün Allaha söz vermək mənasını verir (50, 302). Nəzir hər hansı bir övliyaya bir şey həsr etməklə bir diləyin, istəyin reallaşması məqsədiylə qurban kəsib yoxsullara paylamaq və ya müqəddəsliyinə inanılan bir gücə hər hansı bir niyyətlə qurban demək mənasını da verir. Ancaq Masallı bölgəsində nəzir hər zaman qurban kəsmək mənasında işlədilmir. Belə ki, nəzir pul, paltar, hətta təmir də ola bilər. Daha doğrusu, ürəkdən keçən hər hansı bir şey nəzir hesab olunur.

Xalq arasında müqəddəs məkanlar kimi qəbul edilən bu ziyarət yerləri, ya da ziyarətgahlar niyyət diləmək və ya ziyarət edilən şəxsə hörmət göstərmək məqsədiylə gedilən yer mənasını verir. Burada istəklərin və diləklərin qəbul olması üçün dualar edilir. Qeyd edək ki, xalqın həyatında əhəmiyyətli yer tutan din böyüklərinin, seyidlərin məzar və türbələri də ziyarət yeri baxı­mından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu məzarlar xalq içərisində gümbəz, pir, təkkə, türbə kimi adlarla xatırlanır. Əhəmiyyətli gö­rülən bu yerlər yalnız məzar və ya türbə ilə məhdud olmayıb, bir təpə, ağac, quyu, məscid və ya bir çay da ola bilər. İnsanların düşdükləri çətin vəziyyətdən xilas olmaq, istək və diləklərini reallaşdırmaq məqsədilə getdikləri bu yer və məqamlara ziyarət­gah və ya əhd yeri də deyirlər. O baxımdan ziyarət yeri daha ge­niş məfhum olub, sadəcə, insanlarla əlaqəli deyil, həm də əski­dən bəri atalar kultu, oba kultu aspektindən daş parçası, qaya, tən­ha ağaç, dağ, mağara, şəfalı sular və s. olduğu kimi indi də be­lədir. Ümumi mənada ziyarət yeri anlayışı, ocaq, pir, türbə və s. də bildirir. Əslində bütün ziyarətlərin təməl fəlsəfəsi insanla­rın ya olmayan bir şeyi istəmək, ya da var olanı qorumaq məq­sədi gü­dür. O baxımdan İslami dəyərlər sahəsinə alınmış daha öncədən qalma yerlər də eyni sintaqmatik səviyyədə funksio­nallaşır.

Müqəddəslik statusu ilə yüklənmiş bu varlıqlar, canlı və ya cansız olsun, tapınma obyektləri deyillər. Onlar artıq nə in­san, nə daş, nə də bir ağacdır. Bunlar yalnız müqəddəs varlıq sta­tusu qazanmış obyektlərdir. Bu obyektlər müəyyən bir keç­mişi olan və hələ də varlığını davam etdirən ziyarət yerlərinin təməlini meydana gətirir. Məzar, türbə, gümbəz, təkkə, pir kimi müxtəlif adlarla adlandırılan və əksəriyyətlə vəli, övliya, ərmiş, ərən, zahid, alim, sofu, baba, şəhid və s. insanların yatdıqları yer və ya məqam kimi tanınan və ziyarət edilməsi mənəvi ehtiyac halına gələn bu yelər kökü baxı­mından atalar kultu ilə bağlıdır. Mənəvi güc və üstünlüklərinə inanılan bu insanların yatdıqları qəbul edilən yerlərə müəyyən ehtiyac, dilək, istək və muradlarla İslamiyyətdən əvvəl ziyarət edildiyi kimi, müsəlman olduqdan sonra da eyni məqsədlə ziyarət edilmişdir. Edilən ziyarətlər və bunların ətrafında yaranan bəzi inanc və dini rituallar vardır ki, bunların da kökü şamanlıq dönəminə gedib çıxır.

Fövqəltəbii gücü olduğuna və insanlara kömək etdiyinə ina­nılan birinin məzarı zamanla müqəddəsləşdirildiyi, seçildi­yi üçün bu məzarlara el arasında türbə deyirlər. Əslində bu məzar­ların üstündə ucaldılan qübbəvari abidə türbələrin başqa müsəl­man məzarlarından fərqlənməsinə və istər-istəməz ilk baxışdan bu məzarın (daha doğrusu, məzarda yatanın) müqəd­dəs­liyinə insanları inandırmışdır. Türbələr də insanların dilək diləmək üçün, ya da hər hansı bir xəstəliyə şəfa tapmaq üçün getdikləri yer­lər­dir. Bu adamların məzarları hündür yerdə qazılır və sonra­dan ətrafında qəbiristanlıq yaradılır. Azərbaycanda məşhur bir adamın – bu kəramət sahibi övliya, din, iman, namus, vətən yo­lunda şəhid olan birinin məzarı ola bilər, üstündə tikilən abidəyə də türbə deyilir. O halda türbə dedikdə daha çox məzar və onun üstündə tikilən gümbəz başa düşülür. Türbədə yatanların bir zamanlar kəramət göstərmiş övliya və ya imam övladı olduğu üçün onun daha çox ziyarət olunmasına səbəb olur. Ocağa, pirə hansı məqsədlə gedilirsə, türbələrə də eyni məqsədlə gedilir. Ancaq bir şair, bir hökmdar və ya hökmdar xanımı üçün də türbə tikdirilir ki, bu halda o yerlərə dilək diləmək, şəfa istəmək üçün gedilməz. Ona görə də biz xalq arasında ziyarət edilən, müqəddəslik statusu ilə seçilən türbələri nəzərdə tutmuşuq.

Bu müqəddəs yerlər İslamiyyətdən əvvəlki atalar kultu, şa­manlıq inancı, qədim dinlər və dini sistemlərin İslam mədə­niy­yəti içində yeni bir status qazanması və varlığını sürdür­məsi nə­ti­cəsində yaranmışdır. Müqəddəslik, ziyarətgah­larda yatanlara şa­mil edilən qeyri-adiliklərin kəramət formasında təqdimatı olub Cənub zonasında əsasən, imam övladı olan seyidlərə aid edil­miş­dir. Bu vəziyyət bəzi əşyalara, ya da bəzi heyvanlara sirli və fövqəladə xüsusiyyətlərin aid edilməsiylə daha da inkişaf edir. Bu yerlərin müqəddəsləşməsinə cəmiy­yətin inanc sistemi istiqa­mət verir. Cəmiyyətin düşüncəsində bəzi anlayışlar şəkillənir, sonradan bu anlayışlar formalaşaraq fövqəladə hadisələrin içində sərgilənir. Tanrı yanında mənəvi cəhətdən ucalmış ruh halı föv­qəladəliklərlə dolu olub, həqiqətdə Tanrının qüdrət və əzəmə­ti­nin göstəricisinə işarə edir. Tanrı qarşısında insanın acizliyi, bu­nun əksinə müqəddəs hesab edilən ərənin, övliyanın və ya seyidin təbiətə, insana, kainata hökm etməsi məntiqini ortaya çıxarır.

Atalar kultu digər dini inanışlar kimi tez dəyişən deyildir. Ona görə də qədim türklərin atalar kultu min illərin sınağından keçərək günümüzə qədər gəlib çata bilmişdir. Təbii ki, bu uzun tarixi zamanda bəzi şeylər dəyişmiş, bəziləri də əvvəlki icraatını itirmişdir. Hər halda daha konservativ olan inancların kiçik bir parçasının dəyişməsi çox zaman aldığı kimi, dəyişənlər də qəbul edilən dinlərin təsiri ilə olmuşdur. Əslində qəbul edilən dinlər özündən əvvəlki atalar kultu kimi köklü inancları dəyişmək­dənsə, onu özününkü­ləşdirməyi daha məntiqli hesab etmişlər. Məsələn, türklərin böyük çoxluğunun qəbul etdiyi İslam dini qədim inanclardan istifadə etmişdir. Bu, bir çox kultların paltar dəyişdirərək İslamiyyətə uyğunlaşması mənasına gəlir (47, 21).

Burada vurğulanması lazım olan bir məsələ də ocaq, türbə və ya pirin yanında bitən ağacların, su quyularının, bulaqların sakral qəbul edilməsidir. Ağacların müqəddəsliyi əski türklərdə ata­ların bu ağaclar altında oturduğuna, ağac koğuşlarında yaşa­dı­ğına olan inancla bağlıdır. İslam dininin qəbulundan öncə ağaclar sakral qəbul edilmiş və ən önəmlisi də o biri dünya ilə əlaqəli gös­tərilmişdir (58). Bu isə iki aləmlə əlaqəsi olan atalar kultu və atalar kultunun da ağaclarla əlaqəsi formasında özünü göstərir. Ağac inancı övliya kultu ilə birləşmiş, ortaya yeni bir anlam çıxmışdır.