AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adina əDƏBİyyat institutu

AZƏRBAYCAN  MİLLİ  ELMLƏR  AKADEMİYASI 
NİZAMİ  ADINA  ƏDƏBİYYAT  İNSTİTUTU 
 
 
 
 
KÖNÜL  NƏHMƏTOVA   
 
 
 
 
 
 
 
 
MƏHƏMMƏDƏLİ TƏRBİYƏTİN 
 «DANİŞMƏNDANİ-AZƏRBAYCAN» 
ƏSƏRİ
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“Elm və təhsil” 
Bakı – 2012 
 
 
 

Könül  Nəhmətova   
 
 
2 
 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat 
İnstitutu Elmi Şurasının 31 oktyabr 2012-ci tarixli 6 saylı iclas 
protokoluna əsasən çap olunur. 
 
 
 
Elmi redaktor:          Azadə Musayeva 
 
filalogiya üzrə elmər doktoru                        
 
Rəyçilər:                   Alxan Bayramoğlu  
filalogiya üzrə elmər doktoru                        
 Səadət Şıxıyeva 
   
filalogiya üzrə elmər doktoru  
 
 
 
 
Könül    Nəhmətova.  Məhəmmədəli  Tərbiyətin  «Danişməndani-
Azərbaycan» əsəri. Bakı, “Elm və təhsil”, 2012, 132 səh. 
 
 
Kitabda  Azərbyacan  təzkirəçilik  ənənəsinin  inkiĢaf  mərhələləri 
nəzərdən  keçirilir.  M.Tərbiyətin  “DaniĢməndani-Azərbaycan”  əsəri  bu 
ənənənin  davamı  kimi  öyrənilərək  ədəbiyyat  tarixçiliyimizdəki  yeri  və 
əhəmiyyəti müəyyənləĢdirilir. 
 
 
 
2012
098
4603000000

N
 
грифли няшр
 
                       © 
«Elm və təhsil», 2012
 

Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 
 
 
3 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Elm pilləsində ilk ustadım, elmi rəhbərim   
Əflatun Saraclının əziz xatirəsinə ithaf edirəm.  
Əflatun müəllim mənə yaxşı müəllim oldu. 
 Doğru və ya yanlış olmasından asılı olmayaraq öz fikrimi 
cəsarətlə söyləməyi mənə məhz O öyrətdi.  
Elm, həqiqətən də, ilk növbədə cəsarət tələb edirmiş... 
 
“Pis müəllim şagirdlərə həqiqəti çatdırır, 
yaxşı müəllim isə onu tapmağı öyrədir.” 
 
  A.Disterveq 

Könül  Nəhmətova   
 
 
4 
 
 
 
 
 
 
 
G İ R İ Ş 
 
 XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda baĢ verən ictimai-siyasi 
dəyiĢikliklər  ədəbiyyat  tarixçiliyimizə  də  təsir  göstərərək  yeni 
meyarların  və  dəyərlərin  üzə  çıxmasına  səbəb  oldu.  Ədəbiyyat-
Ģünaslığımız  klassik  irsimizin  öyrənilməsində  milli  kök  və 
qaynaqlara  söykənmək  Ģansı  qazandı.  Bu  qaynaqlardan  ən 
mükəmməli təzkirələrdir. KeçmiĢ sovet rejimi dövründə ədəbiyyat 
tarixi  kitablarında  adı  çəkilməklə  kifayətlənilən  və  ikinci  dərəcəli 
qaynaq  rolunu  oynayan,  ehtiva  etdiyi  bilgilərə  daha  çox  Ģübhə  ilə 
yanaĢılan təzkirələrin klassik estetik-bədii irsimizin öyrənilməsində-
ki  rolu  və  əhəmiyyətinin  üzə  çıxarılması  bu  gün  ədəbiyyatĢünas-
lığımızın qarĢısında aktual məsələlərdən biri kimi durmaqdadır. 
«Təzkirələr  Azərbaycan  ədəbiyyatĢünaslığının  ilk  nümu-
nələridir və klassik irsin toplanması,  yayılması və təbliği, ayrı-ayrı 
yazıçılar haqqında müxtəlif xarakterli məlumatların qorunub saxla-
nması  sahəsində  böyük  iĢ  görmüĢdür.  Təzkirə  -  Azərbaycan  ədə-
biyyatĢünaslığının ən uzun ömürlü və həm də ən kütləvi Ģəkillərin-
dən biridir» [97. 155]. Görkəmli alim akademik Kamal Talıbzadəyə 
məxsus  bu  fikri  sovet  ədəbiyyatĢünaslığında  bir  çox  hallarda 
əhəmiyyəti azaldılan təzkirənin qazandığı ilk bəraət kimi qəbul edə 
bilərik. Çünki K.Talıbzadənin «Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi» 
(1984) əsərinə qədər ədəbiyyatĢünaslıqda təzkirələr «tənqidəlayiq» 
əsərlər  kimi  qiymətləndirilmiĢdir.  K.Talıbzadənin  bu  əsərindən 
sonra  təzkirələr  Azərbaycan  ədəbiyyatĢünaslığında  yeni  bir 
istiqamətdə öyrənilməyə baĢlamıĢdır. 
Yaxın və Orta ġərq ədəbiyyatĢünaslığında klassik ədəbi-bədii 
irsi  toplayıb  saxlayaraq  əsrlərdən-əsrlərə,  nəsillərdən-nəsillərə  ötü-
rən əsərlər çoxdur. Bunlar təzkirə, hədiqə, dəhvə, səfinə, töhfə, cüng 

Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 
 
 
5 
və fayat, sicil, məcmuə kimi adlar daĢıyır. 
Saydığımız  bu  adlar  içərisində  yalnız  təzkirələr  deyil,  bu 
janrların  hər  biri  ədəbi irsin tədqiqində elmi  əhəmiyyətə malikdir. 
Yuxarıda  adı  çəkilən  janrlar  içərisində  təzkirə  ədəbiyyat  tarixi  və 
ədəbi  tənqidin  vəzifəsini  daha  çox  yerinə  yetirdiyinə  görə  bu  gün 
ədəbiyyatĢünaslığın tədqiqat obyektinə çevrilmiĢdir. 
Sami  Sam  Mirzənin  «Töhfeyi-Sami»  (1550)  əsəri  ilə  baĢla-
yan Azərbaycan təzkirəçiliyi tarixində orijinallığı ilə seçilən təzkirə-
lər quruluĢuna və xarakterinə görə bir-birindən fərqlənir.  Lakin bu 
əsərlərin  hamısını  birləĢdirən  ümumi  bir  məziyyət  onlarda  milli 
mənsubiyyətin  qabarıq  ifadəsidir.  «SoydaĢı  Sam  Mirzədən  fərqli 
olaraq  «GülĢənüĢ-Ģüəra»  müəllifi  türk  (Azərbaycan)  dilində  yazıl-
mıĢ  ədəbi  əsərlərdən  nümunə  verməklə,  artıq  milli  təzkirəçilik 
ənənəsinin  baĢlanğıcını  qoyur.  Sadıq  bəy  ƏfĢar  öz  əsərində  isə 
«Ģairləri türk və tacik Ģairlərinə bölür ki», bu, ədibin yaĢadığı dövr-
də milli Ģüurun varlığından xəbər verir. «AtəĢkədə»nin bir bölməsi 
ümumən Azərbaycana, onun coğrafi mövqeyinə, burada baĢ vermiĢ 
tarixi  hadisələrə,  onun  Ģairlərinə  həsr  edilib.  M.M.Nəvvabın 
təzkirəsi  yalnız  Azərbaycan  Ģairlərini  əhatə  edən  ilk  təzkirədir. 
«Lütfi bəy Azərdən fərqli olaraq M.Ə.Tərbiyət «Azərbaycan adını 
kitabın  sərlövhəsinə  çıxarmıĢ,  ümumən  Azərbaycan  ədəbiyyatı 
tarixi  gediĢini  (klassik  prosesi)  və  nümayəndələrinin  yaradıcılığını 
(XX əsrədək) ətraflı iĢıqlandıra bilmiĢdir. 
Azərbaycan təzkirəçiliyi tarixində təzkirə ənənəçiliyinə gətir-
diyi bir sıra yeniliklərinə görə görkəmli yerlərdən birini tutan «Da-
niĢməndani-Azərbaycan»  əsərinin  müəllifi  Mirzə  Məhəmmədəli 
Tərbiyət  (1875-1940)  Cənubi  Azərbaycanın  qabaqcıl  və  müasir 
düĢüncəli,  alovlu  vətənpərvər,  maarifçi  alimlərindən  olmuĢdur. 
Ömrünün sonunadək doğma Azərbaycan xalqının milli-demokratik 
hərəkatı,  düĢüncə  və  istəkləri  ilə  sıx  bağlı  olmuĢ  M.Tərbiyət  elmi 
yaradıcılığına  görə  də    çox  məhsuldar  bir  alim  idi.  M.Tərbiyətin 
elmi-ədəbi  yaradıcılığı  Cənubi  Azərbaycanın  görkəmli  ədib  və 
alimləri - Etizadülməmalik, Məhəmməd Həsənxan Etimadüssəltnə, 
DaniĢ  Mirzə  Rzaxan,  DaniĢ  Hacı  Nəcəfəlixan,  DaniĢ  Ağa  Mirzə 
Lütfəli,  Məzhər  Mirzə  Abbasquluxan  Xoylu,  Ağa  Mirzə  Əliağa 
Siqətülislam    və  b.-nın  öz  maarifçilik  fəaliyyətləri  ilə  yaratdıqları 
elmi  zəmin  üzərində  təĢəkkül  tapmıĢdır.  Onun  Azərbaycan 

Könül  Nəhmətova   
 
 
6 
mədəniyyətinin  müxtəlif  sahələrinin  öyrənilməsinə  həsr  olunmuĢ 
elmi  əsərləri  içərisində  «DaniĢməndani-Azərbaycan»  təzkirəsinin 
xüsusi yeri vardır. Tərbiyət bir çox əsərlərində, elmi axtarıĢlarında, 
o  cümlədən,  «DaniĢməndani-Azərbaycan»  təzkirəsində  ədəbiyyat 
tarixinin mübahisəli,  qaranlıq və  kölgəli  cəhətlərini iĢıqlandırmağa 
çalıĢmıĢdır. M.Tərbiyətin Azərbaycan mədəniyyətinə etdiyi böyük 
xidmətlərindən  biri  də  onun  «F.Köçərlinin  qarĢısına  çıxmıĢ  əsas 
maneəni  aradan  qaldıraraq  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixindəki  bir 
çox  boĢluğu  doldura  bilməsidir».  «DaniĢməndani-Azərbaycan» 
təzkirəsinin  ədəbiyyat  tariximizin  öyrənilməsindəki  xüsusi 
əhəmiyyəti ondadır ki, bu təzkirə Azərbaycan mənbələri içərisində 
ilk  əsərdir  ki,  ədəbiyyat  tariximizi  bütövlükdə  -  VII  əsrdən 
baĢlayaraq  XX  əsrə  qədər  əks  etdirir.  Göründüyü  kimi, 
«DaniĢməndani-Azərbaycan» ədəbiyyat tarixçiliyimizdə həm də XI 
əsrə qədərki Azərbaycan ərəbbilli poeziyası haqqında ehtiva etdiyi 
bilgilərə  görə  əhəmiyyətli  yerlərdən  birini  tutur.  Bundan  əlavə, 
təzkirə  Cənubi  Azərbaycan  ədəbiyyatının  XVIII,  XIX  əsrlərdə  və 
XX  əsrin  əvvəlində  yaĢayıb  yaratmıĢ  görkəmli  nümayəndələri 
haqqında  verdiyi  məlumatlarla  da  ədəbiyyat  tariximizi 
zənginləĢdirmiĢdir.  
Aydındır ki, M.Tərbiyət sistemli Azərbaycan ədəbiyyatı tari-
xi yazmamıĢdır və qarĢısına da belə bir məqsəd qoymamıĢdır. «Da-
niĢməndani-Azərbaycan»  adlanan  ensiklopedik  əsərində  Azər-
baycan  ədəbiyyatı  tədqiqatının  axıradək  düĢünülmüĢ,  sistemli  bir 
plan  əsasında  getmədiyi  və  pərakəndə  səciyyə  daĢıdığını  görürük. 
Lakin tarixi xidmətlərə qiymət verilərkən tarixi xadimlərin fəaliyyə-
ti  müasir  tələblərə  nisbətdə  deyil,  dövrün  inkiĢafı  nisbətində 
qiymətləndirilməlidir. Tədqiqat iĢində də Məhəmmədəli Tərbiyətin 
«DaniĢməndani-Azərbaycan»  əsərindəki  ədəbiyyat  məsələləri  ona 
qədərki  təzkirələr  və  yaĢadığı  dövrdə  yaranan  ədəbiyyat  tarixi 
əsərləri  ilə  müqayisəli  öyrənilmiĢ,  müasir  tədqiqatda  əsərin  elmi 
əhəmiyyəti üzə çıxarılmıĢdır. Müasir elmi-nəzəri fikirdə ədəbiyyat 
tarixi  konsepsiyalarına  ehtiyac  yarandığından  ədəbi-bədii  irsimizin 
tədqiqi  sahəsində  əhəmiyyətli  olan  əsərlərin  öyrənilməsi  olduqca 
aktualdır.  
Tədqiqatın  əsas  məqsədi  ədəbi  irsin  öyrənilməsində  baĢlıca 
qaynaqlardan biri olan təzkirəçiliyin ədəbiyyat tarixçiliyimizin ilkin 

Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 
 
 
7 
mərhələsi 
kimi 
keçdiyi  inkiĢaf  yolunu,  «DaniĢməndani-
Azərbaycan» əsərini təzkirəçilik ənənəsinin davamı kimi və əsərin 
əhatə  etdiyi  ədəbiyyat  məsələlərini  öyrənməkdir.  Bu  məqsədlə 
müəllif aĢağıdakı vəzifələri həll etməyə çalıĢmıĢdır: 

 
Azərbaycan  təzkirçiliyinin  öyrənilməsi  tarixinə  ümumi 
bir nəzər salmaq; 

 
Elmi-ədəbi janr olaraq təzkirənin yaranması və formalaĢ-
ması  tarixini  nəzərdən  keçirmək;  Azərbaycan  təz-
kirəçiliyini Yaxın və Orta ġərq kontekstində öyrənmək; 

 
Azərbaycan təzkirəçiliyinin keçdiyi inkiĢaf mərhələlərini 
müəyyənləĢdirmək,  hər  mərhələnin  özünəməxsus  cə-
hətləri və təzkirə ənənəçiliyi ilə ortaq xüsusiyyətlərini üzə 
çıxartmaq; 

 
Orta əsrlər təzkirəsinin modern nümunəsi sayıla biləcək, 
Azərbaycan  və  Ġran  ədəbiyyatĢünaslığında  sonuncu  təz-
kirə  hesab  olunan  «DaniĢməndani-Azərbaycan»  əsərin-
dəki ədəbiyyat məsələlərini öyrənmək və bütövlükdə təz-
kirənin  ədəbiyyat  tariximizdəki  yerini  müəyyənləĢ-
dirmək. 
 Təzkirələrin tədqiqi tarixi buradakı klassik irsin araĢdırıl-
ması ilə eyni vaxta düĢür. Lakin təzkirəçiliyin inkiĢaf tarixinin elmi 
Ģəkildə  öyrənilməsinə  1960  -  cı  illərdən  baĢlanılmıĢdır.  Günümü-
zədək bu sahədə müxtəlif tədqiqatlar aparılmıĢ, «Məcməül-xəvas», 
«GülĢənüĢ-Ģüəra»,  «AtəĢkədə»,  «Təzkireyi-Nəvvab»,  «Riyazül-
aĢiqin»  təzkirələrinin  ədəbiyyat  tariximiz  üçün  məziyyətləri  və 
qiymətləri  müəyyənləĢdirilmiĢdir.    Məhəmmədəli  Tərbiyətin 
«DaniĢməndani-Azərbaycan»  təzkirəsi  ədəbiyyat  tarixi  əsərlərinin 
yazılmasında dəyərli bir  məxəz kimi tədqiqata cəlb olunsa da,  ilk 
dəfə  bu  monoqrafiyada  sistemli  və  əhatəli  təhlilə  cəlb  edilmiĢ, 
buradakı  müxtəlif  çeĢidli  ədəbi-elmi  materiallar  üzrə  təsnif  olun-
muĢ,  ədəbiyyat tarixi  prinsiplərinə uyğun  Ģəkildə  araĢdırılmıĢ,  on-
ların əhəmiyyəti göstərilmiĢdir. Monoqrafiyada təzkirəçilikdə ənənə 
və novatorluq məsələləri də aydınlaĢdırılmıĢdır.  
 
 

Könül  Nəhmətova   
 
 
8 
 
 
 
I  F Ə S İ L 
 
TƏZKİRƏ - AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI 
TARİXÇİLİYİNİN  
BİR JANR VƏ MƏRHƏLƏSİ KİMİ 
 
1.1. Təzkirələrin tədqiqi tarixinə baxış 
 
Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi  haradan  baĢlayır  sualı  XIX 
əsrin ikinci yarısından etibarən ortaya çıxaraq XX əsrin ilk rübün-
də  müəyyən  qədər  cavablandırıldı.  Milli  özünüdərkin  inkiĢafı 
nəticəsində  meydana  çıxan  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi  ideyası 
müasir  ədəbiyyatĢünaslığımızda  artıq  müstəqil  konsepsiya,  yəni 
ədəbiyyata konkret baxıĢ və anlama sistemi kimi dərk edilir . XX 
əsrin son rübündə isə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyi araĢdırma-
ya cəlb edilmiĢdir. Yəni, get-gedə ədəbi irsin daha qədim qaynaq 
və örnəklərinə baĢ vurulmaqdadır. Bu qaynaqlardan biri də təzki-
rələrdir. XXI əsrin astanasında artıq müəyyən dərəcədə təzkirələ-
rin  araĢdırılması  bu  janrın  tədqiqi  tarixindən  danıĢmağımıza  im-
kan verir. 
Təzkirələrin tədqiqi tarixi onların yaranması ilə baĢlamıĢdır 
desək, əlbəttə ki, yanılmarıq. Məsələn, Sadiqi ƏfĢarın «Məcməül-
xəvas»,  Lütfəli  bəy  Azərin  «AtəĢkədə»,  Seyid  Əzim  ġirvaninin 
«TəzkirətüĢ-Ģüəra» və s. əsərlərində özlərindən əvvəlki təzkirələr 
və onların müəllifləri haqqında bilgilərə də rast gəlinir və yeri gəl-
dikcə bu əsərlərin adı qaynaq kimi qeyd olunur. Öz əsərində təz-
kirəçilərdən ən çox danıĢan müəllif isə Məhəmmədəli Tərbiyətdir. 
M.Tərbiyətin «DaniĢməndani - Azərbaycan» təzkirəsi Azərbaycan 
və Yaxın ġərq təzkirələrinin saf-çürük edilərək ən gərəkli və mö-
təbər faktlar, məlumatlar əsasında  yazıldığı üçün bu ədəbi janrın 

Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 
 
 
9 
yaradıcıları haqqında da daha geniĢ və qiymətli bilgilərin məxəzi-
dir. Bu təzkirədə on səkkizdən artıq təzkirəçinin adı çəkilmiĢ, bəzi 
müəlliflər  haqqında  daha  geniĢ  danıĢılmıĢdır.  «DaniĢməndani  - 
Azərbaycan»  əsərini  məhz  bu  cəhətdən  təzkirəçiliyin  tədqiqi  ilə 
məĢğul olanlar üçün bir qiymətli ədəbi-elmi qaynaq kimi qəbul et-
mək olar. Tərbiyətin təzkirələrə münasibəti haqqında birinci fəslin 
ikinci bölməsində geniĢ danıĢılır. 
Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixçiliyində  təzkirələrin  ilk  tədqi-
qatçısı kimi görkəmli ədəbiyyatĢünas Salman Mümtazı hesab edə 
bilərik.  Salman  Mümtazın  «Azərbaycan  ədəbiyyatı»  silsiləsindən 
olan əsərlərinin yazılmasında əsas mənbələrdən biri kimi orta əsrl-
ər və XIX əsr təzkirələri götürülmüĢdür. ġairlərin həyat və yaradı-
cılığına həsr  olunmuĢ əsərlərində müəllif ilk növbədə  təzkirələrə 
müraciət  edir.  Salman  Mümtaz  özü  də  1900-cü  ildən  baĢlayaraq 
iyirmi beĢ ildən artıq bir müddət ərzində apardığı tədqiqat iĢlərin-
də əsas məxəzlərdən birinin «mürgənələr, güvələr ağızlarından, si-
çanlar  və  kəsəyənlər  boğazlarından  artıq  qalmıĢ  cırıq-mırıq  yar-
paqlar və darmadağın cünglər və bəyazların» olduğunu qeyd edir. 
Ədib  öz  məqalələrində  bəzi  təzkirələrə  tənqidi  yanaĢır,  onların 
ədəbiyyat  tariximizi  yaratmalarına  geniĢ  imkanları  olduğu  halda 
farsofil  tendensiyaya  uymaqla  yanlıĢ  mövqe  tutaraq  millilikdən 
uzaqlaĢıb baĢqa xalqlara xidmət göstərmələrini ürək ağrısı ilə qar-
Ģılayırdı: «Əgər bizi doğru və düz yolumuzdan azdıran yazıçıların 
hamısı  əcnəbi  millətlərdən  olsa  idilər,  bəlkə  də  mən  bir  o  qədər 
acımazdım. Amma təəssüf olsun ki, Azərbaycan oğlu müvərrixlə-
rimiz, ədiblərimiz, Ģairlərimiz də həmin o zehniyyətə qapılmıĢ və 
o  yabançı  hisslərin  axıntısında  özləri  ilə  bizi  də  baĢ  aĢağı  axıdıb 
getmiĢlər» [67,  301].  Salman  Mümtaz   təzkirələrin  bəzi  çatıĢma-
yan  cəhətlərinə  baxmayaraq  onları  araĢdırmaqdan  yorulmamıĢ, 
bəzilərini əldə edə bilmədiyi üçün təəssüflənmiĢ, gələcək tədqiqat-
lar  üçün  bir  sıra  təzkirələrin  adını  yaddaĢ  səhifələrinə  qeyd  et-
miĢdir. AMEA-nın Əlyazmalar Ġnstitutunun 24 nömrəli fondunda 
414 saylı saxlanma vahidi altında Salman Mümtazın bir səhifəlik 
təzkirə  adlarını  əks  etdirən  vərəq  qorunur  ki,  bu  da  onun 

Könül  Nəhmətova   
 
 
10 
təzkirələrin  tədqiqinə  böyük  maraq  göstərməsini  təsdiqləyir.  Bu 
əlyazması  ən  qədim  fars  təzkirəsi  olan  «Lübab-əl-əlbab»dan 
baĢlayaraq,  XX  əsrin  əvvəllərində  tərtib  olunmuĢ  Azərbaycan 
müntəxabatlarına qədər bir çox antoloji əsərləri əhatə edir [68,79].  
Salman  Mümtaz  elmi  fəaliyyətində  dönə-dönə  məĢhur 
təzkirənəvislərdən  Məhəmməd  Övfi,  DövlətĢah  Səmərqəndi, 
Əmin  Əhməd  Razi,  Lütfəli  bəy  Azər,  Azad  Hüseyn  Belgirami, 
Rzaquluxan Hidayət, Həsən Çələbi, Sam Mirzə, ġəmsəddin Sami 
bəy,  Mirxond,  Nurhüseyn,  Mirhüseyn  Nəvvab,  Məhəmmədağa 
Müctəhidzadə  və  baĢqalarına  müraciət  etmiĢ,  onlardan  faydalan-
mıĢdır.  Bu  hərtərəfli  tədqiqatın  sayəsində  «Azərbaycan  xalqının 
tarixini, mədəniyyətini və  ədəbiyyatını  dana

  ədəbiyyatĢünasların 
əksinə olaraq» Mümtaz Azərbaycan ədəbiyyatını min ikiyüz illik 
möhtəĢəm tarixə malik olduğunu, tarixi ədəbiyyatımızın Vaqifdən 
deyil,  çox-çox irəlidən  baĢladığını  deyir,  «Azərbaycanlıların ədə-
biyyatı  yoxdur  deyən  naümidlərə»  təskin  cavablar  verir  [72. 24]. 
N.H.Nəcəfov  Salman  Mümtazın  fəaliyyətinin  əhəmiyyətini 
açıqlayaraq yazır ki, «Salman Mümtaz məhz təzkirələri araĢdırma 
sayəsində Nəsimi haqqında özündən əvvəlki tədqiqatçılardan

 da-
ha geniĢ, daha ətraflı məlumat vermiĢdir [72. 25]. 
Salman  Mümtazın  təzkirələrə  olan  iradında  bir  acı  təəssüf 
hissi  duyulursa,  sovet  dövrü  Azərbaycan  ədəbiyyatĢünaslığında 
uzun zaman bu ədəbi janra ögey münasibət hiss olunur. 1920-30-
cu  illərin  ədəbiyyatĢünaslarından  A.Musaxanlı  təzkirəçiliyi 
feodalizm cəmiyyətinin «tipik ədəbiyyat tarixi» kimi, M.Rəfili isə 
təzkirələri müntəxəbat xarakterli hesab edərək Yaxın və Orta ġərq 
ədəbiyyatı  tarixçiliyinin  bir  janrı  və  danılmaz  mərhələsi  olan 
təzkirəçiliyin  Azərbaycan  sovet  ədəbiyyatĢünaslığındakı  yerini 
qaralamıĢlar [37. 17]. 
ƏdəbiyyatĢünas Əziz Mirəhmədov təzkirəni elmi-ədəbi əsər 
                                                           

 “dana” fars dilində “alim” deməkdir. 

 H. Ə. Qayıbov, S.Ə. ġirvani, F. Köçərli, Y.V Çəmənzəminli nəzərdə 
tutulur. 

Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 
 
 
11 
kimi  qiymətləndirmiĢ,  orta  əsrlərin  ədəbiyyatını  öyrənmək  üçün 
mühüm  mənbə  hesab  etmiĢdir.  Ə.Mirəhmədovun  «ƏdəbiyyatĢü-
naslıq terminləri lüğəti»ndə təzkirələr haqqında kifayət qədər bilgi 
verilməmiĢ, bu ədəbi növün daha çox mənfi cəhəti nəzərə çatdırı-
laraq  qeyd  olunmuĢdur  ki,  «bu  əsərlərə  tənqidi  yanaĢmaq,  bəzi 
müəlliflərin qeyri-obyektiv, mübaliğəli, bir çox hallarda sinfi məq-
sədlə təhrif olunmuĢ iddialarına aldanmamaq lazımdır» [61. 168]. 
Ə.Mirəhmədovun  fikrincə,  təzkirələrdə  bioqrafik  cəhət  və  sənət-
karlıq məsələləri üstünlük təĢkil edir . 
Görkəmli alim Həmid Araslının XIX əsr təzkirələri haqqın-
da mülahizələrinin yekunu olaraq yenə də bu janrın kəsir cəhətləri 
vurğulanmıĢdır. H.Araslıya görə, təzkirəçilərin əsərlərində bir sıra 
dolaĢıqlıqlar da vardır. Onlar bəzən ağızdan-ağıza eĢitdikləri təhrif 
olunmuĢ məlumatları həqiqət kimi verirlər. Buna görə də istifadə 
edilən təzkirələrə mütləq tənqidi yanaĢmaq, onlardan daha çox faktik 
materialları təsbit etmək iĢində istifadə etmək lazımdır [16. 7]. 
Azərbaycan  ədəbiyyatĢünaslığında  təzkirələrin  öyrənilməsi 
sahəsində  görülən  iĢlərdən  birincisi  onların  tərcümə  və  yaxud 
transfoneliterasiya  olunaraq  nəĢr  edilməsidir.  Bu  günə  kimi 
Azərbaycan  təzkirələrindən  Seyid  Əzim  ġirvaninin  «TəzkirətüĢ-
Ģüəra»  (1974),  Məhəmmədəli  Tərbiyətin  «DaniĢməndani-Azər-
baycan»  (1987),  Məhəmmədağa  Müctəhidzadənin  «Riyazül-aĢi-
qin»  (1995),  Mir  Möhsün  Nəvvabın  «Təzkireyi-Nəvvab»  (1998) 
əsərləri kiril əlifbası ilə nəĢr olunmuĢdur. 
Azərbaycan  sovet  ədəbiyyatĢünaslığında  təzkirələrin  elmi-
ədəbi  janr  olaraq  müstəqil  Ģəkildə  öyrənilməsi  XX  əsrin  60-cı 
illərindən  baĢlamıĢdır.  Bu  baxımdan  ilk  görünən  əsərlərdən  biri 
kimi Qafar Kəndlinin  «Sadıq  bəy  Sadiqinin  həyat  və  yaradıcılığı 
haqqında  bəzi  qeydlər»  (1964)  məqaləsi  diqqəti çəkir.  Məqalədə 
Sadiqinin ədəbi yaradıcılığın bir sahəsi olan təzkirəçilik fəaliyyəti 
də  geniĢ  iĢıqlandırılmıĢ,  «Məcməül-xəvas»  təzkirəsinin  əlyazma 
nüsxələri,  müasir  nəĢri  və  Ġran  ədəbiyyatĢünaslığındakı  tədqiqatı 
haqqında  bəhs  olunmuĢdur  [28].    Mehri  Məmmədovanın  «Orta 
əsrlər  təzkirəsi»  («Elm  və  həyat»,  1974-cü  il)  adlı  məqaləsi  isə 

Könül  Nəhmətova   
 
 
12 
XVIII  əsr  təzkirəçisi  Lütfəli  bəy  Azər  və  onun  «AtəĢkədə» 
təzkirəsinə  həsr  olunmuĢdur.  Nəsrəddin  Qarayevin  «Təzkireyi-
Ziyai» 
və  «Təzkireyi-Nəvvab»  haqqında  bəzi  qeydlər 
(«Azərbaycan əlyazmalar xəzinəsi, c.4. 1976) məqaləsi bu sahədə 
ilk  geniĢ tədqiqat iĢi hesab oluna bilər. Məqalə hər iki təzkirə və 
onların  müəllifləri  haqqında  bilgilər  verməsi  baxımından 
diqqətəlayiqdir.  Müəllif  burada  Mirzə  Ġsa  Ziyainin  Ģəxsiyyətini 
müəyyənləĢdirməyə  çalıĢmıĢ  və  təzkirələrin  XIX  əsr  ədəbiyyatı 
tarixinin  öyrənilməsindəki  əhəmiyyətini  açıqlamıĢdır.  Cənnət 
Nağıyevanın «ƏliĢir Nəvainin «Məcalisün-nəfais» təzkirəsinin iki 
əlyazması»
*
  adlı  məqaləsində  ilk  dəfə  olaraq  ƏliĢir  Nəvainin 
təzkirəsi  DövlətĢah  Səmərqəndinin  «TəzkirətüĢ-Ģüəra»sı  ilə 
müqayisəli  Ģəkildə  nəzərdən  keçirilmiĢdir.  «Məcalisün-nəfais» 
təzkirəsinin Yaxın və Orta ġərq təzkirəçiliyi ənənələrinə gətirdiyi 
yeniliklər  vurğulanmıĢdır.  Mehri  Məmmədovanın  «TəzkirətüĢ-
Ģüəra»  və  onun  əlyazma  nüsxələri»  («Azərbaycan»,  1980.  №9) 
adlı  məqaləsi  isə    ədəbiyyatĢünaslıq  tariximizdə  ilk  dəfə  olaraq 
Əmir  DövlətĢah  ibn  Əlaüddövlə  BəxtiĢah  Səmərqəndinin 
Ģəxsiyyəti və ədəbi yaradıcılığı haqqında maraqlı bilgilər verməsi 
ilə  diqqəti  cəlb  edir.  Yeri  gəlmiĢkən  qeyd  edək  ki,  Azərbaycan 
təzkirələri Herat təzkirəçilik məktəbinin təsiri altında formalaĢdı-
ğından ədəbiyyatĢünaslarımızın diqqətini ilk olaraq məhz bu təz-
kirələr çəkmiĢdir. 
Tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, Azərbaycan ədəbiyyatĢünas-
lığında  təzkirələrin elmi dəyəri ilk dəfə akademik Kamal Talıbza-
dənin «Azərbaycan ədəbi tənqidinin tarixi» (1984) əsərində veril-
miĢdir. Görkəmli alim öz əsərində təzkirəni Azərbaycan ədəbi fik-
rinin üç istiqamətindən biri hesab edir və onun ədəbiyyat tarixçili-
yimiz üçün əhəmiyyəti haqqında yazır: «Orta əsr ədəbi tənqidinin 
tarixi inkiĢafına  güclü təsir  göstərən mənbələrdən biri də təzkirə-
dir. Təzkirə ġərqdə ədəbiyyatĢünaslığın ən kütləvi, yayılmıĢ janr-
                                                           

Azərbaycan əlyazmalar xəzinəsi, c.4. Bakı, 1976. 
 

Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 
 
 
13 
larından olmuĢ və ədəbi fikrə çox zaman keçilən ədəbi yolun müa-
sir oxunuĢu baxımından təsir göstərmiĢdir» [186. 36]. K.Talıbzadə 
haqlı olaraq orta əsrlər ədəbi fikrinin inkiĢaf mərhələlərinin XIX-
XX  əsrlərdə  demokratik  Azərbaycan  ədəbiyyat  tarixinin  inkiĢafı 
üçün zəmin olması fikrini irəli sürmüĢdür. 
Qafar  Kəndli  və  Ġsmayıl  ġəms  Məhəmmədəli  Tərbiyətin 
«DaniĢməndani-Azərbaycan»  təzkirəsinin  Azərbaycan  dilinə  tər-
cümə nüsxəsinə  yazdıqları müqəddimədə bu  əsər ilk dəfə olaraq 
elmi  Ģəkildə  dəyərləndirilmiĢ,  ədəbiyyat  tarixçiliyimiz  üçün  əhə-
miyyəti  müəyyənləĢdirilmiĢdir.  Müqəddimədə  qeyd  olunur  ki, 
F.Köçərli və H.Araslı ilə yanaĢı  M.Tərbiyət  də Azərbaycan klas-
sik    ədəbiyyatĢünaslığının  ən  yaxĢı  ənənələrini  davam  etdirərək 
ədəbiyyatımız  və  mədəniyyətimiz  barədə  fundamental  əsərlər 
yaratmıĢdır.  Burada  müəlliflər  Tərbiyətin  əldə  olan  bir  sıra  elmi 
əsərlərinə və məqalələrinə, baĢlıca olaraq «DaiĢməndani-Azərbay-
can»  kitabına  arxalanaraq  ədibin  ədəbi-ictimai  görüĢlərinin  əsas 
cəhətləri barəsində fikir söyləmiĢlər.  
90-cı  illərdən  etibarən  bu  sahədə  davam  etdirilən  tədqiqat 
daha  sistemli  bir  Ģəkil  almağa  baĢlamıĢdır.  Azadə  Musayeva  və 
Cavid  Musayevin  «Bağdadda  yaranan  Azərbaycan  ədəbiyyatı» 
(1997) əsəri Əhdi Bağdadinin «GülĢənüĢ-Ģüəra» təzkirəsindən ət-
raflı bəhs etmiĢdir. Tahirə Nurəliyevanın «Azərbaycan ədəbiyyatı-
nın tədqiqində əlyazma kolleksiyalarının əhəmiyyəti» (1998) əsə-
rində isə Bəhmən Mirzənin təzkirəsi ilə tanıĢ oluruq.  
Təzkirələrin  öyrənilməsi  sahəsində  dəyərli  yerlərdən  birini 
də  Vəcihə  Feyzullayevanın  «Əhdi  Bağdadi  və  onun  «GülĢənüĢ-
Ģüəra»  təzkirəsi»  məqaləsi  (Ədəbiyyat  məcmuəsi,  1999)  tutur. 
Məqalədə  Əhdi  Bağdadinin  yaĢadığı  dövr  və  mühit  təsvir  olun-
muĢ, təzkirəçinin Ģəxsiyyəti və dünyagörüĢü əks olunmuĢ, «GülĢə-
nüĢ-Ģüəra» təzkirəsinin əhatə etdiyi azərbaycanlı Ģairlər haqqında 
bilgilər  verilmiĢdir.  Müəllif  Əhdi  Bağdadinin təzkirəsinin  məziy-
yətlərindən  danıĢdıqdan  sonra  bildirir  ki,  kiçik  bir  məqalə 
həcmində  böyük  çalıĢmasının  cüzi  bir  hissəsini  verməklə 
kifayətlənmiĢdir. Məqalənin yazılmasında əsas məqsəd XVI əsrdə 

Könül  Nəhmətova   
 
 
14 
Bağdadda  Azərbaycan  ədəbi  mühitini,  ədəbi-estetik  fikrimizin 
əsas  qaynaqlarından  biri  kimi  Əhdi  təzkirəsinin  böyük 
əhəmiyyətini açıqlamaq olmuĢdur [41]. 
Azərbaycan  ədəbiyyatĢünaslığında  təzkirəçiliyə  həsr  olun-
muĢ ilk monoqrafiya Mehri Məmmədovanın «Lütfəli bəy Azər və 
Azərbaycan  ədəbiyyatı»  adlı  əsəridir  (2001).  M.Məmmədova  öz 
əsərində Lütfəli bəy Azəri həm Ģair, həm də ədəbiyyatĢünas kimi 
ətraflı öyrənmiĢ, «AtəĢkədə» təzkirəsinin quruluĢu, təsnifatı, əhatə 
etdiyi  Ģairlər,  özündən  sonrakı  təzkirələrə  təsiri  haqqında  dolğun 
təsəvvür yarada bilmiĢdir. «AtəĢkədə» təzkirəsində haqqında mə-
lumat  verilmiĢ  842  Ģəxs  içərisində  kimlərin  Azərbaycanlı  olması 
müəyyənləĢdirilmiĢ, arabir məlumatlarının dəqiq və elmi olmama-
sı barəsində söz açılmıĢdır. Monoqrafiyada «AtəĢkədə» təzkirəsin-
dəki məlumatların dəqiqliyini öyrənmək məqsədi ilə iki görkəmli 
klassik haqqındakı məlumat digər təzkirələrlə müqayisəli öyrənil-
miĢ və elmi olması misallarla göstərilmiĢdir. Lütfəli bəyin Azər-
baycan Ģairlərindən Füzuli, Saib Təbrizi, Təsir Təbrizi və baĢqala-
rına qeyri-dəqiq qiymət verməsinə münasibət bildirilmiĢdir.  
Azərbaycan təzkirəçiliyinin təmayül tarixini izləmək və bu 
elmi-ədəbi  janrın  xüsusiyyətlərini  öyrənmək  baxımından  Raqub 
Qasımovun  «Məhəmməd  ağa  MüĢtəri»  («Ulduz»  jurnalı,  1988), 
Aytən Hacıyevanın «Riyazül-aĢiqin» və «Təzkireyi-Nəvvab» təz-
kirələrinin müqayisəli təhlili» (Tədqiqlər-3, 1999) və s. məqalələr, 
Məntiqə Muradovanın  «Sadiq bəy  Sadiqinin həyat və  yaradıcılı-
ğı»  (1999),  Cənnət  Nağıyevanın  «Azərbaycanda  Nəvai»  (2001) 
əsərləri və Aljira Topalovanın «Ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsin-
də təzkirələrin rolu və Ağa Məhəmməd Müctəhidzadənin «Riya-
zül-aĢiqin» təzkirəsi» (2001) monoqrafiyaları, Aytən Hacıyevanın 
«Mir Möhsün Nəvvabın ədəbi-bədii irsi» adlı namizədlik disserta-
siyası da diqqətəlayiqdir. 
Orta  əsrlər  Azərbaycan  ədəbiyyatını  Yaxın  və  Orta  ġərq 
ədəbi proseslərindən kənarda öyrənə bilmədiyimiz kimi, təzkirəçi-
lik tariximizi də ġərq kontekstindən ayıra bilmərik. Ġran, Ġraq, Hin-
distan  və  Türkiyə  təzkirəçiliyi  ədəbi  mübadilə  yolu  ilə  inkiĢaf 

Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 
 
 
15 
etdiyindən bu ölkələrin XX əsr ədəbiyyatĢünaslığında Azərbaycan 
təzkirələrinin öyrənilməsi və tədqiqi təsadüfi deyildir.  
Agah  Sirri  Ləvəndin  «Türk  ədəbiyyatı  tarixi»nin  I  cildində 
(1984)  və  Nihad  Sami  Banarlının  «Rəsimli  türk  ədəbiyyatı  tari-
xi»nin  I  cildində  (1987)  Azərbaycan  təzkirələrindən  Sami  Sam 
Mirzənin  «Töhfeyi-Sami»,  Sadiq  bəy  Sadiqinin  «Məcməül-xə-
vas», Əhdi Bağdadinin «GülĢənüĢ-Ģüəra», Seyid Əzim ġirvaninin 
«TəzkirətüĢ-Ģüəra»sının quruluĢu və əhatə etdiyi Ģairlər haqqında 
ümumi məlumatlar əldə edirik. Bu əsərlərdə və Əhməd Qabaqlı-
nın «Türk ədəbiyyatı» (1994) kitabında Əhdi Bağdadinin «GülĢə-
nüĢ-Ģüəra»sı türk təzkirəsi kimi anılmıĢdır. Türk mənbələrində Se-
yid Əzim ġirvaninin təzkirəsi yalnız türk dövlətlərini əhatə etdiyi 
üçün xüsusi bir hadisə kimi qarĢılanır. Ayrıca olaraq ədəbiyyatĢü-
naslıq  terminləri  lüğətlərində
*
  və  ədəbiyyat  ensiklopediyaların-
da
**
da Azərbaycan təzkirələrindən bəhs olunmuĢdur. 
Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığında XX əsrin ikinci yarısın-
dan  baĢlayaraq  təzkirələrin  öyrənilməsi  sahəsində  aparılan  tədqi-
qat iĢləri bu gün də davam etdirilməkdədir.