Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

ədəbİyyat:
1. Salih Zeki Meriç. İrfan no: 30-May-2009. İctimai fikir jurnalı.

2. Kamandar Şərifli. Mətnşünaslığın əsasları, Bakı, 2002.

3.Kamandar Şərifli.Azərbaycan mətnşünaslığının təşəkkülü və inkişafı. Bakı, 1996.

4.Möhsün Nağısoylu. Nəsrəddin Tusi əsərlərinin nadir əlyazmaları haq­qında. Orta əsr əlyazmalar və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi problem­ləri. VIII Respublika elmi-nəzəri konfransının materialları, Bakı, 2002.

Rəna İskəndərlİ

(Əlyazmalar İnstitutu)
Şəmsəddİn Samİ və onun elmİ, bədİİ İrsİ haqqında
Türk milliyətçiliyin önəmli təmsilçilərindən, tənzimat dövrü roman və hekayə yazıçılarının parlaq nümayəndəsi olan arnavud əsilli Şəm­səd­din Saminin həyat və yaradıcılığı Türkiyədə geniş təqdiq edilsə də, Azərbaycan elmi-ictimaiyyəti və oxucu kütləsi üçün bir o qədər də tanış deyildir. Cəmi əlli dörd il ömür sürən Sami Fraşerinin həyatı olduqca çətin və keşməkeşli olmasına baxmayaraq, o, ömrünü bütövlükdə türk xalqının tərəqqi və mədəniyyətinin inkişafına həsr etmişdir. Yazıçının həyat tərzi və yaşam prinsipləri onun yaradıcılığına bilavasitə təsir edə­rək, mükəmməl elmi əsərlərinin, o cümlədən öz dövründə aktuallığı ilə se­çilən bədii əsərlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

Şəmsəddin Sami 1850-ci ildə bugünkü Yunanıstan ərazisində yer­lə­şən Yanya şəhərinin Fraşer qəsəbəsində dünyaya gəlmişdir. Atası Xalid bəy ilə babası Durmuş bəy Beratdan Fraşerə köçüb yerləşmiş Timar bəy­lərin nəslindən, anası Əminə xanım Fateh Sultan Mehmed və İkinci Bayəzid dövründən gələn İmrahor İlyas bəyin soyundandır. Şəmsəddin Sami Xalid bəyin beş oğlundan üçüncüsü idi. 1859-cu ildə atası Xalid bəy, 1861-ci ildə anası Əminə xanım rəhmətə getdikdən sonra, böyük qardaşı Əbdül bəy qardaşlarına himayədarlıq etmişdir. 1861-ci ildə Şəm­səddin bəy digər qardaşları ilə Yanyaya köçmüşdür. Burada Şəm­səd­din Fraşeri o dövr üçün müasir tələblərə cavab verən Zosemia Rum liseyinə daxil olaraq, səkkizillik məktəbi yeddi ilə bitirmişdir (1868 ). Orada qədim və müasir yunan, fransız, italyan, ərəb, fars, türk dil­ləri­nə, o cümlədən coğrafiya, tarix, riyaziyyat kimi elmlərə yiyələnmişdir.

1871-ci ildə İstanbula gələn Şəmsəddin Sami Mətbuat Qələmində məmur olaraq işə başladı. Eyni zamanda “Taaşşuki-Talat və Fitnat” ro­ma­nını yazdı. Türkiyənin ilk roman əsəri hesab edilən bu kitab böyük əks-sədaya səbəb oldu. Daha sonra yazıçı “Sirac” və “Hadika” qəzet­lərində işlədi. Qəzetdə Osmanlılar lehinə məqalələr dərc olunduğu üçün hökümət tərəfindən həmin mətbəə bağlandı. 1874-cü ildə fransız dilin­dən “İxtiyar onbası” adlı pyesi tərcümə etmişdir. Daha sonra arnavud xalqının problemlərini əks etdirən “Besa yaxud ahde vefa” adlı dram əsə­rini yazmışdır. Həmin əsərlər İstanbuldakı Gedikpaşa teatrında səh­nələşdirildi.

1874-cü ildə Trablusqərb vilayət qəzetinə təcrübəli bir müxbir tələb olunarkən, Şəmsəddin Sami mətbuat müdiriyyəti tərəfindən oraya gön­də­rildi. Ərəbcə-türkcə nəşr olunan bu qəzetdə yazıçı bir ilə qədər baş re­daktor vəzifəsində işlədi. 1875-ci ildə İstanbula qayıdaraq, öz peşə­sini davam etdirdi.

1876-cı ildə gündəlik nəşr olunan “Sabah” qəzetinin əsasını qoydu və bir ilə yaxın həmin qəzetə rəhbərlik etdi. Qısa bir zamanda bu qəzet şöhrət qazanaraq, çoxsaylı tirajla dərc olunmağa başlandı.

1877-ci ildə Rodos valisi Sava Paşanın möhürdarı kimi onunla bəra­bər Rodosa ezam edildi. 1877-78-ci illər Rusiya-Osmanlı mühari­bə­sinin sonunda Yunanıstandakı torpaqlar paylaşma təhlükəsinə məruz qa­larkən, arnavud xalqının narazılığına səbəb olmuşdu. Sami bəy xal­qın etiraz səsini dəstəkləyərək, 1878-ci ildə arnavudlular haqqında “Va­qit” qəzetində böyük bir məqalə ilə çıxış etmişdir. Ümumiyyətlə, bu xal­qın mədəniyyətinin yaşanması uğrunda misilsiz rolu olan Osmanlı yazıçısı, maarifpərvər Şəmsəddin Fraşeri latın və yunan hərflərindən istifadə edərək, öncə bu xalqın əlifbasını (1879) daha sonra isə qram­matikasını tərtib etmişdir.(1886)

1887-78-ci illərdə Şəmsəddin Sami Abidin Paşanın rəhbərliyi altın­da yaranmış ”Sevkiyyati-əskəriyyə” birliyinə bir neçə ay baş katiblik et­mişdir. Həmin illər ərzində “Sərfü nəhvi - arabi” adlı qrammatik əsə­rini yazmışdır.

1880-cı ildə Əbdül Həmidin dəvəti ilə saraya çağrılaraq “Teftişi-askeri”adlı təşkilata katiblik vəzifəsinə təyin edildi. Ölümünə qədər tut­duğu bu vəzifə onun maddi rahatlığına səbəb olaraq əsərləri üzərində işləməyə imkan yaratdı. O, Viktor Hüqonun “Səfillər”, Daniel Defonun “Robenson Kruzo” romanlarını türk dilinə tərcümə etmişdir.

1882-83-cü illərdə müəllif fransızca-türkcə olan “Qamusi fransavi” adlı kitabı hazırlayır. 1885-ci ildə bu əsərin türkcə-fransızca variantı yazılır. Dilçilik sahəsinə həsr olunan bu leksikoqrafik əsər böyük ma­rağa səbəb olur. Hətta müəllif II Əbdül Həmid tərəfindən iftixar ordeni ilə təltif olunur.

1889-1897-ci illlərdə altı cilddə yazılan “Qamusul-A′lam” ensiklo­pe­diyası Şəmsəddin bəyi Türkiyənin məşhur müəlliflərindən biri etdi. Burada onu da qeyd etmək vacibdir ki, “Qamusul -A′lam” əsəri ilk türk en­siklopediyası sayılır.

“Qamusul-A′lam” əsərinin tamamlanma ərəfəsində, yəni 1896-97-ci illər arası, bir il müddətində Şəmsəddin Sami tərəfindən daha bir möh­təşəm lüğət yazıldı. “Qamusi arabi” adlanan ərəbcə-türkcə olan bu söz­lük hal-hazırda da müasir dilçilik sahəsində istifadə edilən ən mötəbər mənbələrdən biridir.

1899-cu ildə (o dövr üçün) yeni görüşlər əsasında türkcə olan “Qa­musi-türki” adlı lüğəti yazmağa başladı. Ümumiyyətlə, türk dili üzə­rində islahatlara can atan Şəmsəddin bəy bu dilin xarici söz və qay­da­lardan azad olmasına çalışırdı. O, “Osmanlı türkcəsi” termininə qarşı çı­xa­raq “türkcə danışan qövmün adı türkdür” söyləmişdir. Əsrlər boyu ərəb və fars sözlərinin bu dildə işlənməsinə baxmayaraq, təqdiqatçının fikrincə bu sözlər türk dilinə tam uyğunlaşmamışdır. Doğu türkcəsi söz baxımından Batı türkcəsindən daha zəngin olduğunu vurğulayan tədqi­qatçı, ərəb və fars sözlərinin yerinə həmin Doğu türkcəsində olan söz­lərdən istifadə etməyi təklif edirdi.

Ömrünün son illərində təqdiqatçı bir çox problemlərlə üzləşdi. Bir tərəfdən xəstəliklərlə mübarizə, digər tərəfdən isə “Teftişi Askeri Ko­misiyo­nunun” ciddi prinsipləri (Şəmsəddin Saminin hər bir addımı iz­lənərək onun azad fəaliyyəti üçün qadağalar qoyulurdu) onun həyatını dö­zül­məz edirdi. Çətinliklərə baxmayaraq, o, yaradıcılığına xitam ver­mə­dən böyük səylə çalışırdı. 1902-ci ildə “Kutadqu bilik”, “Orxun abi­dələri”, “ət-Tuhfətuz-Zəkiyyə”, “Ləhçei Türkiyyei Memaliki Mısır” kimi əsərlər hazırlamışdır. “Ortaçağ Kıpçaqcası” əsərini bitirmədən mü­əl­lif 18 iyun 1904-cü ildə vəfat etdi və Erengöydəki Səhraye-cedid məzarlığında dəfn edildi.

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanı­lan Sami bəyin “Qamusi-Türki”, “Qamusi-fransavi”, “Qamusi-Alam” kimi lü­ğətləri saxlanılaraq tədqiqatçılar tərəfindən geniş istifadə edilir. Bu kitablarla yanaşı, axtarışlar nəticəsində yazıçının “Besa yaxud ahde vefa”, “Kave” adlı faciələrinin Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş əl­yazma nümunələri aşkar edilib.

“Kave” adlı əsərin tərcümə nüsxəsinə gəlincə, əsər adi ümumi şa­gird dəftərində yazılıb. Azəri şivəsində “Gavə” adlanan bu əlyazmanın həcmi 47 vərəqdir. Əsər qara mürəkkəblə səliqəsiz nəstəliq elementli nəsx xətti ilə köçürülüb. Mətnin 1a vərəqində azərbaycan və rus dil­lə­rində faciənin adı, beş hissədən ibarət olması, əsərin müəllifi və mü­tər­ciminin adı, 1b vərəqində isə faciədə iştirak edən qəhrəmanların adları qeyd olunub. Cildi qara parlaq kartondur. Katibi, köçürülmə tarixi gös­tərilməsə də, I cildin iç tərəfində 1911-1912-ci il şagirdləri üçün çap olu­nan təqvimə əsasən, əlyazmanın həmin illər ərzində köçürüldüyü bəlli olur. Tərcümə Azərbaycanın tanınmış ədibi XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında görkəmli yer tutan klassiklərdən biri olan Süleyman bəy Axundova mənsubdur. Süleyman Sani təxəllüsü ilə tanınan ədib 1875-ci ildə oktyabr ayının 21-də Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Süley­man Axundov dünyaya gəldikdən iki ay sonra atası vəfat etmişdir. Axundov uşaqlığının çox hissəsini Ağdam şəhərinin Seyidli kəndində keçirmişdir. Anasının ağır maddi və mənəvi vəziyyətini nəzərə alan gələcək yazıçının əmisi oğlu Tağı və dayısı Səfərli bəy Vəlibəyov kiçik Süleymanın təlim- tərbiyəsini öz öhdələrinə götürmüşlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, Səfərli bəy Vəlibəyov Azərbaycanın gör­kəm­li maarifpərvərlərindən idi. O, Zaqavqaziya Qori müəllimlər semi­na­riyasında çalışırdı. S.Axundov dayısının təşəbbüsü ilə 1885-ci ildə həmin qimnaziyaya daxil olur. 1894-cü ildə Süleyman Axundov Qori se­minariyasını bitirərək ömrünün sonunadək pedaqoji fəaliyyət göstər­mişdir. Hələ gənc ikən yazıçı N.Nərimanov, S.M.Qənizadə, H.Mah­mud­­bəyov kimi mütərəqqi fikirli ziyalılarla əlaqə saxlamış, onlarla bə­rabər həvəskar aktyor kimi tamaşalarda iştirak etmişdir.

Süleyman Sani Azərbaycan dilinin inkişafında da iz qoymuşdur. 20-ci illərdə F.Ağazadə, M.Mahmudbəyov, S.Əbdürrəhmanzadə, A.Ta­lıb­za­də, Ə.Əfəndizadə ilə birlikdə “Yeni türk əlifbası” dərsliyini tərtib et­miş­dir. 1922-ci ildə Süleyman Sani Azərbaycan ədib və şairlər İt­ti­fa­qı­nın ilk sədri seçilmişdir. Ədəbi fəaliyyətinə görə ona Əmək qəhrəmanı adı verilmişdir.

Yazıçı 1939-cu il mart ayının 29-da Bakıda vəfat etmiş və fəxri xi­ya­banda dəfn edilmişdir. Qeyd etmək vacibdir ki, haqqında danışdığı­mız əsərdən başqayazıçının AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyaz­malar İnstitutunda onun öz qələminə mənsub əsərləri də saxlanılır. On­lardan “Doğruçular klubu”, “Fuad”, “Fatma və Arşak”, “Molla Nəs­rəddin Bakıda”, “Tamahkar” əsərlərini qeyd etmək olar. “Tamahkar” ko­me­diyasının 2 nüsxəsindən biri avtoqrafdır.

Yuxarıda adını çəkdiyimiz “Gavə” əsəri Süleyman Sani tərəfindən 1906-cı ildə tərcümə edilib. Tərcümə edildikdən sonra, əsər Azər­bay­can səhnəsində, o cümlədən digər ölkələrdə dəfələrlə oynanılıb və bö­yük rəğbət qazanıb. Faciənin baş qəhrəmanını, sadə Gavə adlı dəmir­çinın obrazını ifa edən aktyorlardan biri unudulmaz korifey H.Ərəb­linski olmuşdur. Əsərin əsas ideya və məzmunu xalqın böyük qüvvə ol­masını və birləşərək zülmkarlara qarşı müqavimət göstərmək iqtidarın­da olduğunu bildirməkdir.

“Besa yaxud ahde vefa” adlı əsərin tərcüməçisi və tərcümə nüsxəsi üzərində tədqiqatlar hal-hazırda davam etməkdədir.

Bu əsərlər tənzimat dövrü türk ədəbiyyatının nümunələri sayılsa da, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda baş verən siyasi,mədəni,ictimai hadi­sə­lərlə ayaqlaşaraq, dövrün tələblərinə uyğun olduğu üçün geniş təbliğ olunurdu.