Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

ТЕМА	КОЛИЧЕСТВО СПИСКОВ
НОМЕР ОПИСАНИЯ
1.	История	159	№ 1 - 159
2.	География	47	№ 160 – 206
3.	Календари	6	№ 207 – 212
4.	Биографии	22	№ 213 – 234
5.	Родословные	10	№ 235 – 244
6.	Акты	41	№ 245 – 285
7.	Энциклопедии	5	№ 286 – 290
8.	Библиография	4	№ 291 – 294
9.	Математика	2	№ 295 – 296
10.	Минералогия	2	№ 297 – 298
11.	Астрология	10	№ 299 – 308
12.	Медицина	38	№ 309 - 346
13.	Этика	38	№ 347 – 384
14.	Философия	2	№ 385 - 386
15.	Религия	267	№ 387 - 653
16.	Мусульманская агиография	181	№ 654 - 834
17.	Языкознание	75	№ 835 – 909
18.	Эпистолярная проза	27	№ 910 – 936
19.	Художественная литература: поэзия	886	№ 937 – 1822
20.	Проза	37	№ 1823 – 1859
21.	Литературоведение	64	№ 1860 – 1923
22.	Фольклор	245	№ 1924 – 2168
23.	Учебные пособия	32	№ 2169 – 2200
24.	Музыка	2	№ 2201 – 2202
25.	Шахматы	1	№ 2203
26.	Военное дело	2	№ 2204 – 2205
27.	Охота	3	№ 2206 – 2208
28.	Ремесло	1	№ 2209
29.	Обрядники ремесленников	66	№ 2210 – 2275
30.	Гадания – сонники – при­меты - талисманы	23	№ 2276 – 22998
31.	Собрания и сборники ма­териалов, отно­сящих­­­ся к несколь­ким темати­ческим руб­ри­кам	134	№ 2299 - 2232

По временам написания сочинений рукописи представ­лены:

XI век	XII век	XIII век	XIV век	XV век	XVI век	XVII век	XVIII век	XIX век	XX век
1	61	23	20	153	223	79	198	167	49

По времени их переписки

XIV век	XV век	XVI век	XVII век	XVIII век	XIX век	XX век
1	3	47	60	165	721	77

Дату написания и переписки имеют только 1081 из описанных спис­ков. Представлены авторы, писавшие и стихи и прозу (Фи­зули, Навои, Ламии и др.); в некоторых рукописях имена перепис­чиков не указаны.Некоторые рукописи переписаны востоковедами (О.И.Сенковским, А.Н.Самойловичем в Петербурге). По мере пос­туп­ления тюркские рукописи исследовались востоковедами раз­ных поколений, в результате которых был создан их карточный каталог. При описании были использованы каталоги тюркских ру­кописных фондов мира.

Описание рукописей в каталоге дополняют указатели, которые помогают ориентироваться в нем: указатель названий сочинений; указатель имен авторов, переводчиков, комментаторов, состави­те­лей сборников; указатель имен переписчиков; указатель дат пере­пис­ки рукописей; хронологический (по векам) перечень сочине­ний; указатель автографов; указатель рукописей, художественно офор­мленных; указатель коллекций; указатель соответствий шиф­ров рукописей и номеров описаний; указатель соответствий ста­рых и новых шифров рукописей и номеров описаний.

Своей монументальной работой в науке Востоковедения Л.В.Дмит­риева оставила глубокий след в области тюркологии. Подобные работы помогают нам в получении информации о лич­ностях, об авторах, живших и творивших в прошлые века, в вос­соз­дании максимально полной исторической картины опреде­лен­ной эпохи, о существовании какого-либо произведения, есть ли дру­гие ее копии, о редких рукописях и т.д.; незаменимая роль таких каталогов появляется в научно- исследовательской работе.

Литература:

1. 
   Дмитриева Л.В. «Каталог тюркских рукописей Института восто­ко­ведение в Российской Академии Наук», Москва 2002
   
2. 
   Дмитриева Л.В., Мугинов А.М., Муратов С.Н. «Описание тюрк­ских рукописей Института народов Азии», I, История, М.,1965
   
3. 
   Дмитриева Л.В., Муратов С.Н. «Описание тюркских рукописей Института Востоковедения», II, История, акты, библиография, эн­цик­лопедии, география, календари, М., 1975
   
4. 
   Дмитриева Л.В. «Описание тюркских рукописей Института Вос­токоведения», III, поэзия и комментарии к поэтическим сочи­не­ниям, поэтика, М., 1980
   
5. 
   Musabəyli A. “Xarici ölkələrdəki Azərbaycan əlyazmalarının toplu ka­taloqu”, I cild, Elm, Bakı, 2012
   

Xanım Əsədova (Abdullayeva)

(Əlyazmalar İnstitutu)

Hənəfİ fİhq alİmİ əlyazmalarının

Bakı nüsxələrİ
Hənəfi məzhəbinin böyük fiqh alimlərindən olan Əbul-Leys Nasr b. Məhəmməd b. Əhməd b. İbrahim əs-Səmərqəndi əl-Hənəfi təfsir, kə­lam, fiqh, təsəvvüf və əxlaq sahəsində mühüm əsərləri olan İslam ülə­malarındandır. Əbul-Leys künyəsi ilə bilinən alim İmamul-Xuda ləqə­biy­lə yanaşı, əs-Sə­mər­qən­di ünvanıyla da tanınır. Səmərqəndi h.IV (m.X) əsrdə Səmərqənddə yetişmiş fəqihdir. Doğum tarixiylə bağlı müxtəlif fikirlər irəli sürülən Əbul-Leysin Səmərqəndli olması da ehti­mal­dır. Bəzən tədqiqatçılar onu h.294 (m. 906)-cı ildə vəfat edən və Əbul-Leys əs-Səmərqəndi ləqəbi ilə tanınan mühafizlə qarış­dır­mışlar.

Qaynaqlarda Əbul-Leys əs-Səmərqəndinin doğum yeri, tarixi, dil və milliyyəti, nəsəbi haqqında dəqiq məlumatlara rast gəlinməyib. “Sə­mər­qəndi” nəsəbinə söy­kə­nərək onun Səmərqənd və civarında yaşadığı de­yilə bilər. Əl-Hənəfinin “Xiza­nətül-fiqh” və “Uynül-məsail” əsərlərini tədqiq edən Səlahəddin ən-Nahi yazır: “Əbul-Leysin həyatından bəhs edən “Tabaqat və bioqrafi” kitablarında onun ərəb olduğuna dair səhih bir məlumat yoxdur, fəqət bu da qaydaya uyğun deyil. Çünki ərəb­lər­dən biri bioqrafi yazdıqda nəsəbi göstərilir. Düşünürəm ki, Əbul-Leys ərəb deyil, böyük ehtimalla türkdür. Mavərənnəhr sakinlərindəndir. Sə­mər­­qənddə doğulub və yaşayıb. Bəlhdə elm təhsis etdi, müdərris oldu və orada vəfat etdi. Bu bölgə əhalisinin çoxu ərəb və fars gəlmələriylə qonşu olsalar da türkdürlər. Dili isə Soğd (Zərəfşan)¹ əhalisinin danış­dıq­ları türkcə idi”.

Fars əsilli Səmənilər dövlətinin hökmranlığı zamandında (h.261-389) yaşayan Əbul-Leys zamanın tələbinə uyğun olaraq fars dilini də mükəmməl bilirdi, “Hekayəti-pirlər” və “Mənaqibi-evliya” adlı osman­lı­caya tərcümə edilən əsər­lərinin orijinalları farscadır.

İlk müəlliminin atası olduğu rəvayət edilən alimin əsil mürşidi “Balaca Əbu Hənifə” ünvanı ilə məşhur olan Belhli Əbu Cafər əl-Hin­duvanidir və ondan Hənəfi fiqhi ilə yanaşı hədis, kəlam, təfsir dərsləri almışdır. Səmərqənd, Behl, Buxara ilə yanaşı Bağdada getmiş, orada Məhəmməd b. Səhl ən-Nisaburidən hədis rəvayət etmiş, ondan da Əli b. Əhməd ər-Rəzzaq nəql etmişdir.

Səmərqənd qazısı Əbu Bəkr Məhəmməd Səid və Əbu Bəkr Məhəm­məd b. Fazil əl-Buxari onun digər müəllimlərindəndir.

Fətva, nəsihət, elmihal mövzusunda yazdığı əsərlərinə görə İslam aləmində ən çox tanınan fiqh alimidir. İstər təlif etdiyi əsərləri, istərsə də ona yazılan əsərlərinə görə Cənub Qərbi Avropa, Şimali Afrika, Şər­qi Asiyada sayılıb-seçilən üləmalar sırasında yer almışdır.

Əsərləri fərqli müsəlman xalqları tərəfindən öz dillərinə çevrilmiş, böyük vəli və mübarək zat olaraq anılan alimin adına türbələr və məd­rəsələr inşa edilmişdir. Əbu Hənifə və tələbələri tərəfindən qələmə alın­mış fiqhi mətnlərin Hənəfi məz­hə­bi­­nə mənsub olan insanlar arasında ya­yılmasına və anlaşılmasına Əbul-Leys öz qələmi, fikirləri ilə istiqa­mət vermişdir. Həhəfi məzhəbinin qurucusu İmam Əzəmin düşüncə­lərini təqib etmiş, Mavərənnəhrdə yaşamış və Əhli-Sünnətə nisbət edi­lən kəlam ekolunun qurucusu türk alimi İmam Əbu Mənsur əl-Matu­ridinin görüşləri də onunla paralelldir. Əsərlərində vəhy, nüzul səbəb­ləri, qiraət fərqlilikləri, nəsx mövzularına geniş yer verən əs-Səmər­qən­di ayəti-kərimənin zahiri mənasına zidd olmayan, bəzi işarətlər və gizli bilgilərin qəlbə doğamasıyla Qurani-Kərimin işari (təsəvvüfi) təfsiri me­todu sahəsindəki ilk müfəssirlərdəndir. Həmçinin əsərlərini təlif edər­kən Əbu Ubeydə Müəmmər b. Müsənmadan qaynaqlanmışdır.

Əbul-Leys Nasr böyük həcmli fiqhi əsərləri əsas ana xəttləri ilə sis­temləşdirmiş, qısaca yazılan ilk Hənəfi müxtəsərlərini qələmə almış və xilaf ədəbiyyatının əsasını qoymuşdur. Alim həmçinin nadirur-rəvayə (tədvin)¹ çalışmaları da gerçəkləşdirmişdir.

Məzhəb imamlarının ardınca gələn fiqihçilərin fikir və görüşlərini bir araya gətirməyi hədəfləyən nəvazil ədədbiyyatı da Əbul-Leysə aid­dir. III (m.IX) bə IV (M.X) əsrdə yaşamış bir çox önəmli fiqh alimləri elmi baxışlarında ona söykənmişdir.

Vəfat iliylə bağlı mənbələrdə h.373 (m.983) ilə h.393 (m.1003) ara­sında dəyişən yeddi fərqli tarix verilsə də, əsas h.373-ci il cümədul-əv­vəlin 11-ində (m.983, 21 oktyabr) öldüyü üzərində durulur.

Fəqihin Hənəfi fiqh elmi, təfsir, hədis, iman, əxlaq, elmihal və s. islami mövzulardan bəhs edən “Təfsirul-Quran”, “Xizanətul-fiqh”, “Um­dətul-əqaid”, “Sərhul-Camius-sağir”, “Muxtəlifur-rəvayə”, “ən-Nə­va­zil fil-füru”, “Bustanul-arifin”, “Tən­bi­hul-ğafilin”, “Dəqaiqul-ax­bar fi zikril-Cənnəti vən-Nar”, “Təsisul-fiqh”, “Risalətul-maarifə vəl-iman”, “ər-Risalə fil-fiqh”, “Fədailu-Ramazan” və b. alimlər tərəfindən tədqiq olunan və oxunan əsərlərdəndir.

Əbul-Leysin bir çox dillərə tərcümə edilərək nəşr olunan əlyazma nüsxələri dünyanın fərqli muzey kitabxanalarında, arxivlərdə və şəxsi fondlarda mühafizə edilməkdədir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademi­yası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda da müəllifin “Bustanul-arifin” və “Tənbihul-ğafilin” əsərlərinin Bakı əlyazma nüs­xə­ləri mühafizə olunmaqdadır:

1. 
   1) “Bustanul-arifin” Əlyazmalar İnstitutu Bakı əlyazması, B-6841; Əsər 156 babdan ibarətdir. Həcmi 113 vərəq, ölçüsü 23x14,2 sm, köçürülmə tarixi h.1220 (m.1805), xətti gözəl nəsx, kağızı krem rəngli, filiqranlı Avropa istehsalı. Mətni qara, bəzi başlıqlar qırmızı mü­rəkkəblə yazılıb. Katibi Abdullah ibn Molla Hüseyn ibn Mahmud. Əl­­yaz­ma yaxşı vəziyyətdədir, cildi sonradan karton cildə tutulmuşdur. 4a-6a vərəqlərində əsərin fehristi, 6a-7a vərəqlərində oval şəkilli “عبد الله” sa­hiblik möhrü vardır. 8a-da birinci bab “Elmin tələbi” ilə başlayır. 99b-də həmçinin oval şəkilli sahiblik möhürü basılmışdır.
   

Başlanır: الحمد الله رب العالمين و العاقبة للمتقين

(8a) و لا حول و لا قوة الَّه بالله العلى العظيم

Bitir: يقول فقير ربى انْ يوتينى خيرا من جَنّتك

2. 
   “Bustanil-arifin”. ƏYİ B-4021; Əlyazma 156 babdan ibarət­dir. Həcmi 113 vərəq, ölçüsü 23x14,5 sm, köçürülmə tarixi h. 1266 (m.1849), katibi Abdullah ibn Molla Hüseyn ibn Mahmud. Xətti gözəl nəsx-nəstəliq, kağızı filiqranlı Avropa istehsalı, mətni qara və qırmızı mü­rəkkəblə yazılmışdır. Əsər 7b-də başlayıb 99b-də bitir. Əlyazmanın əvvəlində və sonunda “Abdullah” isimli ovalvari sahiblik möhrü var­dır.
   
3. 
   “Bustanil-arifin”. ƏYİ B-4021; 4) ƏYİ B-6673; Əlyazma 153 bab­dır. Həcmi 344 səhifə, ölçüsü 21x14,5 sm, xətti gözəl nəsx-nəstəliq, köçürülmə tarixi h.1093 (m.1682). Kağızı krem rəngli kobud Şərq istehsalı, üzərində su ləkələri vardır. Mətni qara, bəzi başlıqlar qırmızı mürəkkəblə yazılmışdır. Əlyazmanın mətni 3b-dən başlayır. Əsərdə el­min tələbi, elmin qazanılması, Hənəfi fiqhi və elmihal məsələlərindən söh­bət açılır. Əlyazma mətni 133a da bitir. Cildinə sonradan divar ka­ğızı çəkilmişdir.
   

Əsərin Türkiyə muzey kitabxanalarında da əlyazma nüsxələri möv­cuddur: 1. Bayəzid kitabxanası Vəliyyəddin əfəndi. No: 1869; 1870: 2. Antalya Təkəlioğlu kit. No: 776; 785/1: 3. Süleymaniyə kit. Yazma Bağışlar No: 884: 4. Ayasofiya kit. No. 523; 1683; 1686: 5. Dügümlü Baba kitabxanası No: 254.

2. 
   1) “Tənbihul-ğafilin”. Əlyazmalar İnstitutu Bakı nüsxəsi, şifri B-2088; Əlyazma 94 babdan ibarətdir. Həcmi 241 vərəq, ölçüsü 20,3x16 sm, sətir sayı 16, xətti oxunaqlı nəsxdir. Kağızı krem rəngli, filiqranlı Avropa istehsalı. Mətni qara, başlıqlar və haşiyələrdəki bəzi şərhlər qırmızı mürəkkəblə yazılmışdır. Əlyazma dağınıq vəziyyətdədir, cildi yoxdur, vərəqlərində su ləkələri vardır və qurd yemişdir. Səhifə 1a-2a-da müqqədimə verilmişdir. Əlyazma mətni 2b-də dua və səlavatla başlayır. 3a-dan başlayaraq 1-ci bab olan ixlas, ixlasın qazanılması və şərtlərindən söhbət açılır. Digər bablarda ölüm halı, qəbir əzabı, qiyamət günü insanların halı, cənnət və cəhənnəm əhli, qeybət, həsəd, kibir, zina, valideyin haqqı, övlad haqqı, zəhmət və şevqət, dua, təvəkkül, təfəkkür, həya və s. mövzulardan bəhs olunur. 235a-da 94-cü hekayə babı başlanır. Əsərin 241b-dən sonrakı vərəqləri düşdüyündən sonu naqisdir.
   

Başlanır: (2b) الحمد الله هدانا كتابه و دعانا الى معرفة ثوابه

Bitir: (241b) و صاحب جريح الراهب و صاحب يوسف و هو قوله