Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Öpüşdüyü bir ölkədən.

İstiyorkən sevgi yolu

Acı duydum hər kölgədən.

Orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə nümunələrində fars dilindən hərfi şəkildə tərcümə olunmuş frazeoloji birləşmələrə də rast gəlirik. Məsələn: nam bordən – adın aparmaq (ad çək­mək), xəşm foru bordən – acığ yudmaq (hirsini basmaq), təng­dəst şodən - əli dar olmaq (əliaşağı olmaq), peşimani xordən – peşimanlığ yemək, fetne əngixtən – fitnə sıçratmaq (fitnə törətmək), zəxm xordən – zəxm yemək (yaralanmaq) və s. “Şühədanamə”də işlənən bu frazeoloji birləşmələrin hərfi yol­la tərcümə olunması göz qabağındadır.

Ortaçağ tərcümə əsərlərində fars dilinin təsiri bəzi cüm­lələrin quruluşunda da özünü göstərir. Məsələn: “Böyük qər­daşı ki adı Mə­həmməd idi, uyxudan oyandı və kiçi qərdaşı ki adı İbrahim idi, dedi... Ol nəstəyə ki, ana buyurmış idilər, məşğul oldı. Qasım bir çadıra ki, anası ilən gəlin anda idilər, gəldi. (“Şühədanamə”). Nişati bu cümlələ­rini eynilə farsca mətn­dəki kimi qurmuş və sözlərin sırasını olduğu kimi sax­lamışdır.

“Şühədanamə”də hərfi tərcümənin təsiri ədəbi dilimizin qrammatik normalarına uyğun gəlməyən digər cümlə tiplə­rində də özünü göstərir. Məsələn: “Biz səni təxtü cah içün yarat­mı­şuz, nə quyınun dibi üçun”. Qeyd edək ki, fars mənşəli nə bağlayıcısının köməyi ilə qurulmuş bu cür cümlələrə Füzu­linin “Hədiqətus-süəda” əsərində də rast gəlirik. Məsələn: Ey Adəm, bu müddəa əsəri-məhəbbətindür, nə ki müqtəzayi-şəriə­tin. Maraqlıdır ki, “Şühədanamə”də bəzən nə, nə ki əvə­zinə onun türkcə qarşılığı olan yox/yoq sözləri də işlənmişdir. Məsələn: Bizim müddəamız oldur ki, sənün boğazundan qan axıtdırauz, yox ki, bo­ğa­zuna su tokəüz.

Orta əsr mütərcimləri tərcümə prosesində söz yaradıcılığı sahəsində də səmərəli fəaliyyət göstərərək bir sıra yeni sözlər yaratmışlar. Məsə­lən: aldayıcı (aldadan), diləci (alan), qayrıc (hami), saqlayıcı (gözətçi), oquyıcı (oxucu), yol kəsici (yol kə­sən, oğru), ırlayıcı (xanəndə, mü­ğən­ni), pambıq atıcı (həllac), gözə dərman salıcı, günlük (pərdə) və s.

Orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə əsərlərinin dilində nadir hal­lar­da çığatay dilinin təsiri də özünü göstərir. Məsələn: andin (ondan), yüzi­din (üzündən), nuridin (nurundan), canum­ğə, könüllarğə, quşlarğə və s. Bu xüsusiyyət daha çox Nişati­nin “Şeyx Səfi təzkirəsi”ndə nəsr arasında verilən nəzm par­çalarında özünü göstərir.

Məsələn: