Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Tahirə Həsənzadə

(Əlyazmalar İnstitutu)
Mətbəələrİn coğrafİyası
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun xəzinələrindən birində on min­dən artıq əski çap kitabı mühafizə olunmaqdadır. Əlyazmala­rın təsviri zamanı apa­rılan müqayisə, dəqiqləşdirmə, ümumiy­yətlə tədqiqat baxımından onla­rın böyük əhəmiyyəti vardır.

Bütün mədəni ölkələrdə nəşr tarixi yüz ili tamam olmuş kitabın dəyəri əlyazmaya bərabər tutulur. Əlyazmalar Institutu nəşr tarixi yüz ili çoxdan ötmüş və Şərq ölkələrinin Misir, Qa­hirə, Kəlküttə, Bombey, Təbriz, Avropanın Paris, London, Vyana, Roma kimi böyük şəhər­lə­rində çap olunmuş nadir kitablarla zəngindir. Daşbasma (litoqrafiya və köhnə elektrik mətbəəsi) üsulu ilə işıq üzü görmüş bu kitablar Azər­bay­canın mənəvi sərvətidir.

Məlumdur ki, Azərbaycanda kitab nəşrinin tarixi XIX yü­zil­­liyin 30-cu illərinə təsadüf edir. Bu mühüm sahə görkəmli maarifçilərdən Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsənbəy Zərdabi və Cəlil Məmmədquluzadə və baş­qalarını daim düşündürmüş, na­rahat etmişdir. Azərbaycan kitabının ilk nəşr nümunəsinin sorağı isə daha əvvəlki yüzilliklərdən gəlir. Artıq müəyyən edil­mişdir ki, ilk Azərbaycan kitabı dünyaşöhrətli Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin 1594-cu ildə Romada çap olunmuş «Təhriri-Öqlidis» əsəridir. Xəzinədə qorunub saxlanan bu əsər Yunan alimi Evklidin «Əsaslar»ının Nəsirəddin Tusi tərə­fin­dən yenidən, mükəmməl işlənmiş variantıdır ki, mənbələr onun Yaxın və Orta Şərqdə dərs vəsa­iti kimi istifadə edildiyini barədə məlumat verir. Nadir çap nüsxələri arasında Firdov­sinin, Nizami Gəncəvinin, Nəsiminin, Füzulinin, Bakı­xanovun dünyanın tanıdığı bir çox Azərbaycan aliminin nadir əsərlərini görürük.

Xəzinədə ən qədim nəşr tarixli kitab Əbu Əli ibn Sinanın 1609-cu ildə Polşanın Breslab şəhərində ərəb və latın dil­lərin­də çap olunmuş XIII-199 şifrəli əsəridir. Bu əsərin 30 nəşri mövcuddur və ilk dəfə 1473-cü ildə Milanda nəşr edilmişdir. Həmin sırada mühafizə olunan digər bir kitab da diqqəti çəkir. 1793-cü ildə Peterburqda Imperator mət­bəəsində fars və rus dillərində çap olunmuş kitabın müəllifi Qacar şahları sülaləsi­nin banisi Ağa Məhəmməd şah Qacarın vaxtilə Rusiyaya sı­ğına­raq hakimiyyət iddiasında olan qardaşı Murtuzaqulu xan Qacar tərəfindən II Yekaterinanın hüzuruna gönldərilən Mə­həmməd Əşrəfi ibn Məhəmməd Möhsündür. O, səfərindən al­dığı təəssuratı əks etdirən, fars dillərində yazdığı poemanı «Şah­namə» adlandırmışdır (ruscası sətri tərcümədir). Ehtimal olunur ki, poema Rus çariçası haqqında yazılmış ilk iri həcmli əsərdir.

Müdriklərdən biri demişdir ki, kitab nəsillərin bir-birinə vəsiyyə­tidir. Əlyamalar Institutunda Azərbaycanın mənəvi sər­vəti olan əlyaz­malarla yanaşı qədim kitabları da gələcək nəsil­lərə ötürmək üçün ka­taloqlaşdırma işi dama edir. Bu məqsədlə türkdilli, farsdilli, ərəbdilli və Avropa dillərində olan, əski çap kitablarının kataloqu da nəşr edil­mişdir. Təsvir zamanı kitab­ların nəşr olunduğu, indi tarixdə qalmış mət­bə­ələr də tərə­fi­miz­dən qeydə alınmış və məlum olmuşdur ki, Əlyaz­ma­lar İns­titutunda dünyanın bir çox şəhərlərində fəaliyyət göstərmiş yüz əllidən artıq mətbəəsinin çap kitabı mühafizə olunmaq­da­dır.

Əlyazmalar Institutunun zəngin xəzinələrində mühafizə olu­nan kitab­lar tədqiqat əhəmiyyətlidir. Heç şübhəsiz ki, aşa­ğıda dərc etdi­yi­miz mətbəələrin adlar göstəricisi mətbəələrin ta­rixini, ümumiyyətlə mət­buat tarixini araşdıranlar üçün ma­raq­lı faktlar aşkara çıxaracaq, on­lara mətbəələrin coğrafiyası ilə daha yaxından tanış olmaq imkanı verə­cəkdir: