Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Kamandar Şərİfov

(Əlyazmalar İnstitutu)
Əhməd Həmdİ Şİrvanİ
XIX yüzillikdə yaşayıb-yaratmış azərbaycanlı dövlət xadi­mi və alimi Əhməd Həmdi Şirvani Osmanlı imperiyasında müx­təlif dövlət vəzifələrində fəaliyyət göstərməklə yanaşı, öz qə­ləmini ayrı-ayrı elm sahələrində sınayaraq, dəyərli əsərlər yaz­mış və dövrünün görkəmli simalarından biri kimi tanın­mışdır. Onun həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı verilmiş məlumat­lar olduqca qısadır. Əhməd Həmdi Şirvaninin doğum tarixi ilə bağlı iki fərqli məlumat verilmişdir. Şirvaninin “Səyahətnamə” əsərini¹ nəşrə hazırlayaraq, ona yazdığı müqəddimədə nəticəsi Fatma Rezan Hürmen onun 1828-ci ildə dünyaya gəldiyini² qeyd etmişdir. “Böyük larousse sözlük ve ansiklopedisi” və “Meydan larousse” adlı ensiklopedik qaynaqlarda isə alimin doğum tarixinin 1831-ci il olduğu göstərilmişdir³. Bu iki məlumatdan Fatma Rezan Hürmenin göstərdiyi tarixə üstünlük vermək olar, çünki onun babası haqqında əlində olan müəyyən bir sənədə istinad etdiyini ehtimal etmək olar.

Əhməd Həmdi Şirvanda dünyaya gəlmiş, orada boya-başa çatmış və mükəmməl təhsil almaq üçün İstanbula getmiş və orada təhsilini başa çatdırdıqdan sonra pedaqoji fəaliyyətə başlamışdır. O, İstanbulda məd­rə­sədə dərs deməklə yanaşı “Əncümani-təftiş”də üzv və sonra rəhbərlik etmiş, “Məclisül-məarif”də üzv olmuşdur⁴. Sultan II Əbdülhəmid onu Hin­dis­tana Osmanlı imperiyasının konsulu olaraq göndərmişdir.

Əhməd Həmdi Şirvani İstanbulda bir türk qadını ilə evlən­miş, ondan bir oğlu, iki qızı dünyaya gəlmişdir. Əhməd Həmdi Şirvaninin özü kimi oğlu da ziyalı bir şəxsiyyət və dövlət xadi­mi olmuşdu⁵. Oğlu Mehmet Tofiq Həmdi (1876-1956) mü­kəm­məl təhsil aldıqdan sonra, Osmanlı imperiyasının dövlət orqanlarında bir sıra məsul vəzifələrdə işlədikdən sonra Quds şəhərinə vali (1897-1901) təyin edilmişdir. Daha sonra Selanik (1901-1902), Konya (1902-1903), Yəmən (1904-1905), Bursa (1906-1909) və Ankara bölgələrində vali vəzifəsində çalışmış­dır. İttihatçı-ixtilafçı mübarizəsi zamanı tərəflərdən heç birinə qoşulma­ya­raq, bir ixtisas sahibi kimi neytral qalmağa üstünlük vermişdir. Özünün bu mövqeyi sayəsində və müəyyən şərtlərlə Dövlət Şurası və Divanının baş mühasibi vəzifəsini icra etmiş­dir. Osmanlı imperiyasının bütün­lük­də dağıldığı və işğal altın­da olduğu bir vaxtda Maliyyə nazirliyinə gəti­ril­mişdir. Dövlət qurumlarında sədaqətlə çalışaraq, heç bir tərəfə qo­şul­madığına görə Cumhuriyyət dövründə də işlədiyi vəzifələrdən çıxarıl­ma­mış, əksinə günümüzün Yüksək Mühəndis Məktəbindəki vəzifəsində öz fəaliyyətini davam etdirmişdir.

Mehmet Tofiq Həmdi bəyin həyat yoldaşı Naciyə Neyyal xanım (1878-1960) Türkiyənin Müfidə Qədri, Eminə Fuad, Mələk Cəlal, Meh­ri xanım, Cəlilə xanım və Vildan xanım kimi ilk rəssam qadınlarından ol­muşdur⁶. Həyatının böyük bir his­sə­sini əri Mehmet Tofik Həmdinin təyin olunduğu müxtəlif yerlərdə keçirmişdir. Sadəcə olaraq bir vali arvadı olmaqla kifayətlənməyərək, müntəzəm surətdə öz üzərində çalış­mış, rəsm çəkməklə məşğul olmuş, müstəqil şəkildə fransız dilini öy­rən­miş və o dövrdə qurulmaqda olan “Sənayi-i Nafisə Mək­təbi” üçün Av­ropadan gətirilən italyan rəssamı Salvador Va­leri­dən rəssamlıq üzrə dərs almış və bir portret rəssamı olaraq, gözəl tablolar yarada bilmişdir. Osmanlı dövründən Cumhu­riy­yət illərinə qədər yaşadığı uzun ömrünün son səhnəsində o da əri kimi öz xatirələrini yazmağa başlamışdır. Bu­nunla da bir evdə yaşayan iki nəfər-ər və arvad Əhməd Həmdi Şirvani kimi öz xatirələrini qələmə alırlar. Mehmet Tofiq Həmdi bəy öz xanı­mının xatirələr yazmasını ciddi qəbul etməmiş, hətta ona sataşaraq “əli­nin xəmiri ilə xatirə yazan” demişdir. Naciyə Neyyal xanım da ərinin belə deməsindən xeyli kədərlənmişdi. Bununla əlaqədar Naciyə Neyyal xanım 9 iyun 1948-ci ildə xatirələrində belə yazmışdır. “Dünən Tofiq bəy xatirələrimi yaz­dığımı yenə gördü və dedi:

- Neyyal, əgər sənə təhsil vermiş olsalardı, məşhur bir ya­zıçı olar­dın. Halbuki, indi bu yazdıqların heç bir işə yaramaya­caqdır.

-Sən öz xatirələrini yazarkən mənim yazdıqlarımdan istifa­də etmə­dinmi?-deyə soruşur.

Tofiq də belə cavab verir:

-Bəli, sənin yazılarından istifadə etdim.

-Eh, o halda indi niyə belə deyirsən?

Amma aramızda olan bu söhbətdən sonra bir xeyli kədər­lən­dim. Bu hiss etdiyim sadəcə kədər deyil, xəyal rahatsızlığı idi. Həqiqətən də, bu mənim yazdıqlarım gələcəkdə nə olacaq, kim oxuyacaq, nəyə yaraya­caq? Əgər cırıb atmazlarsa, bəlkə bir gün kimsə (yəni siz) oxuyar, hətta yazdıqlarımdan fayda­lananlar da olacaq,-deyə düşünərək, təsəlli almağa çalışdım⁷.

Amma sonralar Mehmet Tofiq Həmdi bəyin Naciyə Neyyal xanımın yazdığı xatirələrinə münasibəti dəyişmişdir. Naciyə Neyyal xanım öz xatirələrindən ibarət kitabına yazdığı “son söz”də ərinin ona qarşı dəyi­şən münasibətini belə ifadə etmiş­dir: “Bir tarixi əsər qələmə almaq mə­nim çoxdankı arzum ol­muşdu. Bununla əlaqədar, gördüyüm və yaşadı­ğım hər şeyi bu­ra­da qələmə almaqdan böyük bir zövq aldım. Tofiq bəy də artıq mənim yazdıqlarımı çox bəyənir və əvvəllər mənim bu fəaliy­yətimə dodaq büzdüyü halda, indi bunların hamısını əla­qə­li şəkildə öyrənir, hətta bu yazılarımın bəzisini gələn qonaq­lara hündürdən oxu­yur­du. Ayrıca ikilikdə olanda birdən mənə “bugün nə yazdın?” –deyə­rək, nələrdən yazdığımı öyrənmək istəyirdi, çünki o, öz xatirələrini yazarkən mənim yazılarımdan istifadə edirdi. Halbuki, beş il qədər əv­vəl bu işə başlamağıma göstərdiyi münasibət pis olmuş, hətta, “bu yaz­dıqların bir işə yaramayacaq”,-deyərək, məni kədərləndirmişdi. İndi isə yaz­dıq­larım onun nəzərində böyük qiymət qazanmışdı”⁸.

Beləcə bir “ər-arvad” çəkişməsi da şirinliklə sona çatmış oldu.

Naciyə Neyyal öz rəssamlıq istedadını reallaşdıra bilməsə də, qızı Məlihənin bu sənətə yiyələnməsinə və peşəkar rəssam olmasına böyük yardım etmiş və bu işdə maraqlı olmuşdur.

Melihə (Zafir) Yenərdən də anası Naciyə xanım kimi rəs­sam­lıq is­tedadına malik olmaqla yanaşı, Fransada musiqi təh­sili almışdır. Klassik qərb musiqi stilində bəstələri olmuş və bir sıra mükafatlar al­mışdır. Fransız dilindən başqa, ingilis, al­man və italyan dillərinə də yi­yələnmişdir. O, da anası Naciyə Neyyal xanım kimi portret rəssamı ol­muşdur. Qərb, xüsusən fransız mədəniyyətini dərindən öyrənmiş Məli­ha xanım fran­sız­ca şerlər də yazırmış. Fransızca yazdığı şerlərini 1952-ci ildə Parisdə “Edition de la Revue Moderne” adlı nəşriyyatda öz hesabına nəşr edilmişdir. “Sanguines et fusaius” adlı kita­bında əsərlə­rini “Zeynəb Aksel” təxəllüsü ilə yazmışdır. Ümu­miyyətlə o, öz əsər­lərində Zeynəb Aksel, Xədicə Yenerden, Mə­lihə Zafir və Neyyal Şah­suvar adlartından istifadə etmişdir.

Məlihə Yenərdənin qızı Fatma Rezan xanım⁹ ulu babasının və ana­sı­nın valideynlərinin, yəni Məhmət Tofiq Həmdi və Naciyə Neyyal xa­nımın ömürləri boyu yazdıqları və özlərin­dən sonra əlyazma şəklində qoyub getdikləri xatirələri səssiz, səmirsiz, heç bir kəsin diqqətini cəlb etmədən, sakitcə öyrən­mək və nəşrə hazırlamaqla məşğul olmuşdur. Bu­nun­la da o, “səssiz bir vəsiyyət”i yerinə yetirməklə məşğul olmuş­dur. Fat­ma nə qədər öz şəxsiyyətini arxa planda saxlasa da, gördüyü işi qabartmasa da, çox mühüm və faydalı bir işin arxasınca düş­müşdü. Əslində böyüklərinin pərakəndə şəkildə qoyub get­dik­ləri xatirələri Fat­ma xanım nizama salaraq, bir kitab şəklin­də gətirmiş və nəşrə hazır­la­mışdır. Bəzi mənbələr Mehmet Tofiq Həmdinin və Naciyə Neyyalın xatirələrini, əslində onun “yazdığını” qeyd edirlər¹⁰.

Beləliklə o, baba və nənəsi Mehmet Tofiq Həmdinin və Na­ciyə Ne­yalın yazmış olduğu xatirələri nəşrə hazırlamışdır. Ba­bası Mehmet To­fiq Həmdi bəyin xarirələri pərakəndə bir yazı­lardan ibarət olmuşdur. Bu yazıları o, nizama salmış, qaynaq­ların verdiyi məlumatlarla tamam­la­ya­raq, çatışmamazlıqlarını aradan qaldırmış, osmanlı türkcəsində yazılmış mətnin dilini zə­manəmizin türkcəsinə yaxınlaşdırmış və nəşrə təqdim etmiş­dir. Eyni şəkildə nənəsi Naciyə Neyyal xanımın xatirələrini də hə­min nizamla hazırlayaraq, çapa vermişdir. Onun bu fəaliy­yəti 2000-ci ildə Yazıçılar Birliyi tərəfindən “Xatirələr” bölü­mü üzrə o, ilin yazarı seçi­lərək təqdir edilmişdir.

Fatma Rezan xanım bu şərəfli işi yerinə yetirməklə bərabər, həm də yazıçı Nahit Örükün bir “arzusunu” da yerinə yetirmiş oldu. Görkəmli romançı bu arzusunu “Həyatda qalan əski na­zirlər, əski valilər” adlı ya­zısında belə bildirmişdir:”.... bu də­yərli zatı (Mehmet Tofiq Həmdini) rəh­mətlə yad edərkən, son zamanlarda tamamladığını bildiyim xa­ti­rə­lə­rinin nəşr edilmə­sini arzulayıram”⁹.

Fatma Rezan Hürmən ulu babası Əhməd Həmdi Şirvaninin “Səya­hət­namə” əsərini də ikinci dəfə çapa hazırlayaraq, 1995-ci ildə nəşr et­dirmişdir. O, bu nəşrə yazdığı “ön söz”də Əhməd Həmdi Şirvaninin “Sə­yahətnamə” ilə birlikdə on doqquz əsəri olduğunu¹⁰ qeyd etmişdir. Lakin, Fatma Rezan Hürmən xanım bu əsərlərin nə adlarını, nə də hansı elm sahəsinə həsr edildiyi haqqında heç bir məlumat verməmişdir. Ərəb, fars və fransız dillərini mükəmməl bilən Əhməd Həmdi Şirvani Osmanlı imperiyasının və Türkiyə Cumhuriyyətinin tanınmış dövlət xadimi olmaqla bərabər, həm də rəngarəng elmi yaradıcılığı olan bir alim kimi tanınmışdır. O, öz qələmini ədəbiyyatşü­nas­lıq, tarix, fəlsəfə, məntiq, coğrafiya, astranomiya, ilahiyyat elm­ləri, eləcə də tərcümə sa­hə­lərində sınamışdır. Əhməd Həm­di Şirvani özünün “Səyahətnamə” əsərini, Osmanlı imperiya­sı­nın Hindistandakı konsulu kimi fəaliyyətini başa çatdıraraq, geri vətənə qayıtdıqdan sonra qələmə almışdır. O, bu əsərini İstanbulda Mahmud bəy mətbəəsində həyata keçirilmiş nəşrinə yazdığı ön sözdə bildirir ki, o, sultan II Əbdülhəmid tərəfindən fövqə­la­də bir vəzifə ilə Hindistana göndərildiyindən bəhs edir. Əhməd Həmdi Şir­vani Hindistanda konsul vəzifənsini icra etdiyi illər ərzində Hindis­tan, Svat və Əfqanıstanın müxtəlif şəhərlərinə səfərlər etmiş, bu səfərlər zamanı müxtəlif dövlət adamları və tanınmış ziyalılarla görüşmüş, ayrı-ayrı yerlərdə olmuş, müxtəlif hadisələrlə qarşılaşmışdır. O, qeyd edilən öl­kə­lərin şəhərlərində yaşayan müxtəlif millətlərə və dinlərə mən­sub toplumları dərindən öyrənmiş, bu ölkələrin xalqlarının adət və ənənə­lə­rini, mənsub olduqları məzhəb, ibadət və mə­bədləri, milli bayramları haq­qında kifayət qədər geniş məlu­mat toplamışdır. Bütün bunlar o dövr­də türk xalqı üçün çox maraqlı idi. Odur ki, Əhməd Həmdi Şirvani konsul vəzifəsinin icrasına başladığı ilk gündən Hindistandakı fəaliy­yə­tinin so­nuna­dək gördüklərinin və eşitdiklərinin hamısını axıcı və gö­zəl bir dildə qələmə almışdır. “Səyahətnamə”dən başqa Əh­məd Həmdi Şir­vaninin aşağıdakı əsərləri məlumdur:

Əhməd Həmdinin “Suvarül-kavakib” (“Ulduzların şəkil­lə­ri”) adla­nan digər əsəri astronomiyaya həsr edilmiş bir trak­tat­dır. Şirvani bu əsərin­də bürclərdən və bürcləri meydana gəti­rən ulduzların sayından və şəkillərindən bəhs edir. Məsələn, bun­lardan əkizlər bürcünün 18 ədəd ulduzdan meydana gəldi­yi­ni, başları şimal-qərbə, ayaqları cənub-şərqə doğru uzanan, biri-birinə sarılmış iki uşaq şəklində olduğunu demişdir. Be­ləliklə, o, bürclərin neçə ədəd ulduzdan meydana gəldiyini, hansı şəkildə olduğunu astronomik bilgilər əsasında müəyyən etməyə çalış­mış­dır. Əsər 1868-ci ildə çap olunmuşdur.

“Məqalətül-urəfa fi məsailül-hükəma” (“Filosofların məc­lis­lə­ri ilə bağlı ariflərin söylədikləri”) adlı əsərində Əhməd Həmdi filosofların üzərində durduğu bir çox məsələləri ariflər kimi təqdim etdiyi təsəv­vüf­çü­lərin, o cümlədən Qəzali, İbn Arabi və Sührəverdi kimi kəlamçı və sufi filosof xarakterli şəxsiyyətlərin fikirləri ilə müqayisəli şəkildə qə­ləmə almışdır. Əsər türkcə (Osmanlıca) olub, bəzi yerlərdə ərəbcə və fars­ca ibarə, rübai və mənzumələrdən istifadə edilmişdir. Əsər 1869-cu ildə çap olunmuşdur.

“Təshilül-əruz vəl-qavafi vəl-fedayi” və “Bələğət lisan Osmani” adlı əsərləri ədəbiyyatşünaslığa “Üsulül-coğrafiya” coğ­rafiyaya, “Türkcə (Osmanlıca) özət məntiq” məntiqə həsr edil­mişdir.

“Türkcə (Osmanlıca) özət fiqh üsulu” əsərində o, müsəl­manların dini və dünyəvi həyatlarını tənzimləyən normaları özün­də toplayıb, ibadətlər, miras, əqdlər və ailə münasibət­lə­rini, edilməli və edilməməli (əmr və nəhy) əməlləri qiymət­ləndirən hökmləri, cəza və mühakimə üsul­ları, dövlət təşkilatı və müharibə etmə hüququna dair ehkamları özündə birləşdirən fiqh elminin türkcə müxtəsər şərhini vermişdir.

“Xülasətül-fəraiz fi həllil-qavamiz” əsəri islam hüququna əsa­sən vərəsənin qohumlar arasında bölüşdürülməsinin qanuni yollarını və üsul­larını işıqlandırır.

Əhməd Həmdi Şirvani qələmini tərcümə sahəsində də sı­namışdır. O, XI əsrin məşhur ərəb yazıçısı Əbu Məhəmməd əl-Qasim əl-Həririnin (1054-1112) qafiyəli nəsrlə yazılmış mə­qamələrini (novellarını) türkcə­yə tərcümə etmişdir.

Əhməd Həmdi Şirvani 1890-cı ildə İstanbulda vəfat etmiş­dir.