Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Tahirə Nurəlİyeva

(Əlyazmalar İnstitutu)

Vəqf olunmuş əlyazmaların bİr neçə nüsxəsİ haqqında bəzİ qeydlər
Qədim tarixə malik xalqımızın əsrlər boyu yaratdığı yazılı abi­dələr, onların öyrənilməsi və tədqiqi Azərbaycan xalqının, elə­cə də Yaxın və Orta Şərq xalqlarının ədəbi irsini, elmə gə­tir­diyi nailiyyətlər xüsusi qiy­mət­ləndirilir. Yazılı abidələr nə­sil­lərdən-nəslə keçərək, ayrı-ayrı şəxs­lər, əlyazmaları sevən, on­lara böyük hörmətlə yanaşan əlyazma kol­lek­sionerləri tərə­fin­dən qorunub-saxlanılmış və əlyazmalar İnstitu­tu­nun ya­ran­ma­sına əsas olmuşdur.

Zəngin və tarixi inkişaf yolu keçmiş Azərbaycan Milli Elm­lər Aka­demiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnsti­tu­tu dünya mədə­niy­yəti xəzinələri arasında qiymətli yazılı abidə­lə­rin dəyəri, özünəməx­susluğu ilə qiymətləndirilir. Milli kitab – mədəniyyətimizin zənginliyi, orta əsr alimlərimizin və onla­rın əsərlərinin çoxluğu anlamıdır. Yara­dıl­mış zəngin əsərlər ge­niş xalq kütləsinin maraqlarına ədəbi zövqlərinə uyğun ol­duq­ların­dan həmin əsərləri özlərinin daimi malı, şəxsi kollek­si­yası, abidəsi olsun deyə onları vəqf edir, həmişəlik mənimsə­yir, sonra övladdan-övlada, nəsildən-nəslə keçməsini vəsiyyət edirlər.

Əlyazmalar İnstitutunda elmin müxtəlif sahələrinə dair külli miq­dar­da müxtəlif müəlliflərin əsərlərinin vəqf olunmuş nüs­xə­lə­ri saxlanılır.

Vəqf etmək ənənəsi orta əsrlərdə əsasən müsəlman ölkələ­rin­də daha geniş yayılmışdır. Vəqf islam mülki hüququnda ge­niş yayılmış əmlak formasıdır. Ümumiyyətlə, dini, xeyriyyə­çi­lik məqsədilə dövlətin və ya ayrı-ayrı şəxslərin öz istəyi ilə ve­ri­lən və bağışlanan daşınar və daşın­maz əmlak vəqf adlanır.

“Vəqf” ərəb sözü olub “bir yerdə durmaq”, “sakin olmaq”, “Al­lah yolunda bağışlamaq” və s. mənalar kəsb edir. Yaranma ta­rixi islam dö­nə­minə VII-VIII əsrlərə aid edilsə də, tarixçi alim­lər bir sıra mənbələrə əsas­lanaraq vəqfin ictimai kökü mə­bəd təsərrüfatı-ictimai təsərrüfat for­ması kimi cəmiyyətə ibti­dai icma dövründən keçdiyini yazırlar. Məbəd təsərrüfatı (Хро­мовой сообственность) – islama (VII əsr) qədər ki, xris­­tian dininə məxsus termindir. Vəqfin idarə edən şəxs “Mütə­vəl­li” və ya “Nazir” adlanırdı ki, onun da vəzifəsi gəlirin top­lan­masına nəzarət et­mək idi. Bu vəzifə irsi də olurdu. Vəqf edilən əmlak nə satıla, nə gi­rov qoyula, nə də bağışlana bilərdi.

Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan vəqf olunmuş əlyazma­lar­dan başqa “Vəqfiyyə” və yaxud “Vəqfnamə” adı ilə yazıl­mış əsərlər vardır ki, bunlar da çox maraqlıdır. Bu əsərlərdə vəqfin qanun-qaydaları, vəqf et­mək məqsədilə vermək xeyriy­yəçi kimi mülk tikdirmək, Quran oxu­yanlara vəqf haqqında məlumat vermək və s. bəhs edilir. Quranın oxun­masında vəqf – fasilə, pauza və nəfəslə bərabər səsi kəsməkdir.

İnstitutda olan vəqf olunmuş əlyazmaları ayırmaq üçün bü­tün for­mat­lardan olan abidələr bir-bir nəzərdən keçirilmiş, vəqf edən şəxsin mö­hürü, eləcə də şəxsi qeydi ilə müəyyən­ləş­dirilmiş, 500-dən artıq əsər qeydə alınmışdır. Həmin əsərlər təd­qiqata cəlb edilmiş iki cilddə “Vəqf olunmuş əlyazmalar kataloqu” yazılmışdır.

Bu məqalədə “Amili Zeynəddin bin Əli bin Əhməd əl-Şa­minin ərəb dilində “Rövzətül-bəhiyyət” fi şərhül-ləməətüd-Də­məş­qiyyə” əsərinin vəqf olunmuş nüsxələrindən bəhs edilir. Ami­li Zeynəddin h.966(=1558-59m.)-ci ildə vəfat etmişdir. Mü­əllif Şəhidi Sani adı ilə də məşhurdur.

Şəriətdən bəhs edilən əsər (D-399/10376) iyirmi üç his­sə­dən (bab­dan) ibarətdir:

Birinci hissə - “Kitabüs-səlat” adlanır və bir neçə fəslə bö­lünür. Bu­ra­da namazın savabı, yeddi şərtinin yerinə yetiril­mə­si, namaz qılarkən bədənin təmiz olması, qiblənin düzgün mü­əy­yən edilməsi, namaz qılar­kən yayınmamaq və başqa qanun-qay­dalarından bəhs edilir. Həmçinin, səfər və ziyarət namaz­ları, vacib və müstəhəb namazların qaydaları, tə­ri­qətlərin yol­ları, ölü basdırmaq, qorxu namazı, caamatla birlikdə na­maz qıl­ma qayda-qanunlarından danışılır.

İkinci hissədə - zəkat, ticarət, fitrə və başqa müstəhəq, vergi qay­da­ları.

Üçüncü hissədə (xums) –seyidlərə yetişən dini və zəkat for­maları.

Dördüncü hissədə - oruc tutmaq qaydaları.

Beşinci hissədə - cihad qaydaları.

Altıncı hissədə - kəffarət haqqında (günahların bağışlan­ma­sı üçün dini cəza (uzun ibadətlər, pəhriz və s.), günahlardan xi­las olmaq üçün ka­sıblara verilən pul və ya bir şey haqqında).

Yeddinci hissədə - məhkəmə və şəriət məsələrinə dair qa­nunlar.

Səkkizinci hissədə - şahidlik kitabı və onların hansı keyfiy­yət­lərə malik olması.

Doqquzuncu hissədə - hədiyyə və sədəqə vermək.

Onuncu hissədə - haram və halallıq.

On birinci hissədə - ticarətin qaydaları.

On ikinci hissədə - borc vermək.

On üçüncü hissədə - rəhim məsələsi.

On dördüncü hissədə - qadağalar və onların səbəbləri.

On beşinci hissədə - girov qoymaq.

On altıncı hissədə - vəkalət (başqasının işini görməyə təyin olunma), vəkillik.

On yeddinci hissədə - sülh bağlamaq.

On səkkizinci hissədə - şəriklik.

On doqquzuncu hissədə - vergi məsələləri.

İyirminci hissədə - əmanət məsələsi.

İyirmi birinci hissədə - faizsiz borc.

İyirmi ikinci hissədə - əkinçilikdə hüquqi qaydaların tən­zim­lənməsi haqqında.

İyirmi üçüncü hissədə - məsafələr (iki yer arasındakı ara, fa­silə).

Mətn ağ və göy vərəqlərə nəsx xəttilə qara mürəkkəblə ya­zılmışdır. Başlıqlar, sözlərin altından çəkilmiş xətlər qırmızı mürəkkəblədir (ölçü­sü: 19x33sm., həcmi: 270 vərəq). Cildi qəh­­vəyi rəngli meşindən, hər iki üzərində turunc var, həndəsi ciz­gilidir.

3b vərəqində əsərin mündəricatı verilmişdir. Əsərin mətni 4b vərə­qindən başlanır. Başlanğıcda ərəb dilində yazılmış vəqf qeydinin məz­mu­nu aşağıdakı şəkildədir: “Həmin kitab Mə­həmməd Rəfi Molla Baba Şirvani oğlu (Bakıda sakin olub), öz övladlarına, nəsildən-nəslə vəqf et­mişdir. Kitabın savabı, duası rəhmətlik Ümmi Cahan Məhəmmədqulu bəy qızının ruhuna çatsın. Vəqf şəriət qanunları əsasında yerinə yetiril­di”.

Fiqh - şəriətdən bəhs olunan əlyazmanın 1a vərəqində Səlyan­dan Kər­bəlaya gedən yolüstü kənd və şəhərlərin adları (Təlkə, Əlibəyli, Ger­mi, Ərdəbil, Daşbulaq və s.), sonra İmam­zadələrin adları, daha son­ra isə h.1281(=1864)-ci ildə mə­hərrəm ayının 26-da (2 iyul) Molla Mə­həm­məd Rəfinin Kər­bəladan qayıtması ilə əlaqədar qeydlər vardır.

5a-24a vərəqlərinin haşiyələrində hər vərəqin üç yerində ərəb əlif­bası ilə وقف sözü yazılmışdır. 18a-da “Bu xüsusi vəqf Məhəmməd Rəfinin Axund Molla Baba Şirvani tərəfindən edil­mişdir”. Bütün vəqf qeyd­lərinin hamısı Axund Molla Mə­həmməd Rəfiyə məxsusdur.

Zəngin paleoqrafik xüsusiyyətlərə malik bu əlyazma h.1229(=1813-14m.)-cu ildə Zeynalabidin ibn Baba Səlyani tərəfindən köçürülmüşdür.

Əlyazmanın ikinci nüsxəsi D-400/10377 şifrə altında sax­lanılır. Ağ, saya vərəqlərə nəsx xəttilə qara mürəkkəblə yazıl­mış­dır. Yarımbaşlıqlar və sözlərin altından çəkilmiş xətlər qır­mızı mürəkkəblədir. Əvvəldən bir neçə vərəq boşdur. 6b vərə­qindən müxtəlif qeydlər, sual-cavablar, müəmmalar verilmiş­dir (ölçüsü: 22x32sm., həcmi: 192 vərəq). Cildi qara rəngli me­şindən, üzərində turunc var, həndəsi cizgilidir.

Əsərin mətni 9a vərəqindən başlanır. Başlanğıcda “Övlada xüsusi vəqf” və “Bu kitabı Məhəmməd Rəfi ibn Axund Molla Baba Şirvani vəqf etdi” – qeydləri vardır. Həmin vərəqdə 3, sonuncu 192a vərəqində iki yerdə eyni möhür basılmış və üzərindəمحمد رفيع ١٢٥٧ (Məhəmməd Rəfi 1257(=1841)-ci il sözləri yazılmışdır. Haşiyələrdə qeydlər çoxluq təşkil edir.

Şəriətdən bəhs olunan bu əlyazma h.1249(=1833)-cu ildə zilhiccə ayının 27-də köçürülmüşdür və Məhəmməd Rəfiyə məxsus möhürlə təs­diqlənmişdir. Xəttinə əsasən və təsdiq­lənmiş möhürə görə əlyaz­ma­nın katibi Məhəmməd Rəfidir.

Abidənin digər nüsxəsi D-786/10783 şifrəlidir. Əlyazmanın mətni ağ, saya vərəqlərə qara mürəkkəblə nəsx xəttilə yazıl­mışdır. Yarım­baş­lıq­lar, sözlərin üstündən çəkilmiş xətlər, mətnarası işarələr qırmızı, bəzi söz­lə­rin üstündən çəkilmiş xət­lər qara mürəkkəblədir (ölçüsü: 20,5x 32,5sm., həcmi: 170 və­rəq). Cildi qara meşindəndir, üzərində turunc var. Əvvəl­dən bir neçə vərəq boşdur.

Əsər “Kitabi-təharət”, “Kitabi-salavat”, “Kitabi-cihad”, “Ki­tabi-kə­falət”və s. başlıqlarladır.

1b vərəqində fars dilində yazılmış vəqf qeydinin tərcüməsi belədir: “Bu xüsusi vəqf Axund Baba Bakui (əslən məskəni Rudbaridən) tərəfindən öz oğlan övladlarına, nəsildən-nəslə, nəsil kəsildikdən sonra şiə alimlərinə şəriət qanunları əsasında edilmişdir. Qeydin yanında Məhəmməd Rəfiyə məxsus iki müxtəlif möhür basılmışdır. Birinci möhürdə ال محمد رفيع بند ه (Bəndeyi Ali Məhəmməd Rəfi) yəni Məhəm­məd nəslinin bəndəsi Rəfi), ikincidə شا فعى يوم حسابا" محمد رفيع ين بابا (He­sab günündə (qiyamət) əhf etmək üçün vasitəçi olan Məhəmməd Rə­fi ibn Baba) sözləri yazılmışdır. 2a vərəqində iki dəfə təkrarən وقف خاص (xüsusi vəqf) və yuxarıda göstərilən birinci möhür iki dəfə basılmışdır.

Haşiyələrdə qeydlər, şərhlər çoxluq təşkil edir.

Əlyazmanın əvvəlindəki boş vərəqlərin axırıncı səhifəsində Əhməd adlı bir şəxsin vəfatı haqqında şənbə günü məhərrəm ayının 7-də h.1283 (=22 may 1866m.) tarixli qeyd və bayatı ya­zıl­mışdır.

Mən aşıq yaşa mənsiz,

Bağların yasəmənsiz,

Mən oldum gülə həsrət,

Gülşənsiz yasəmənsiz.

Yox ağlayan dost kuyində,

Getməyin yasa mənsiz.

--------

Mən aşıq bu dağ haray,

Qəm məni bu dağ haray,

Könül istər əl yetməz,

Əgilməz bu dağ haray.

Titul vərəqində əsərin mündəricatı, müxtəlif qeydlər, tə­vəllüd tarixi və şeir parçası verilmişdir.

Əlyazmanın sonuncu vərəqində kiçik bir qeyddə deyilir: “Bu nüsxə müəllif nüsxəsinin əsli ilə tutuşdurulmuş və mü­qayisə edilmişdir” və əsər h.956(=1549 m.)-cı ildə tamam­lan­mışdır.

Fiqh elminə aid bu əsərin birinci cildinin tam olmasına baxmayaraq, katibi və köçürülmə tarixləri qeyd olunmamışdır.

Zəngin paleoqrafik əlamətlərə malik olan bu abidəni XIX əsrə aid etmək olar.

S-423/9376 şifrə altında saxlanılan bu nüsxə ağ, göy və boz rəngli vərəqlərə nəsx xəttilə qara mürəkkəblə yazılmışdır. Ya­rımbaşlıqlar və bəzi sözlərin altından çəkilmiş xətlər qır­mızı mürəkkəblədir. Əvvəldən bir neçə vərəq bərpa edilmişdir (öl­çüsü: 18,5x30sm., həcmi: 298 və­rəq). Cildi qara rəngli me­şin­­dən və hər iki üzü həndəsi cizgilidir.

1a vərəqində ərəb dilində olan vəqf qeydinin tərcüməsi belədir: “Bu kitab şəriət qanunu ilə Molla Məhəmməd Həsən ibn mərhum Axund Mol­la Fəzləli Nəvahili tərəfindən və hə­min kitabın savabı isə anasının ruhuna keçirmək şərtilə vəqf edilmişdir. Molla Məhəmməd Həsən əslən Nuxalı olub-Bakıda yaşayır, h.1286(=1869-70m.) –cı ilin şəvval ayının 15-də (19 yanvar)”.

Sonuncu 298b vərəqində ərəb dilində evlənmə və boşanma haqqında yazı verilmişdir.

Mətnarası yazılar, haşiyələrdə müxtəlif qeydlər çoxluq təşkil edir.

Fiqhə aid əsərin sonu II qırmızı yazılmış cildin adı yazılmış mü­rəkkəblə “Kitabi-əlcarə” sözləri ilə bitmişdir. Köçürülmə tarixi qeyd edil­məmişdir. Əsərin II cildi, S-504 şifr altında sax­lanılır. Hər iki əlyaz­manı müqayisə etdikdə xətlərin müx­təlif olduğu aydınlaşır.

Əsərin S-504/9457 şifrəli nüsxəsi ağ və boz rəngli vərəqlərə qara mürəkkəblə nəstəliq və nəsx xəttilə yazılmışdır. Yarım­başlıqlar və söz­lərin bir hissəsi qırmızı, bir hissəsi isə qara mü­rəkkəblədir (ölçüsü: 20x 30 sm., həcmi: 221 vərəq). Cildi qəh­və­­yi rəngli meşindəndir və üzərin­də turunc var.

1a vərəqində vəqf qeydi vardır. Qeyd aşağıdakı məzmun­dadır: “Məhəmməd Hüseyn, Hacı Molla Qasım və Xurşidbanu “Dəməş­kiy­yə­nin – şərhi” kitabını öz övladlarına və nəsildən-nəslə vəqf etdilər. Sa­vabı isə qanuni şəkildə babalarının ru­huna çatsın.” 1a və sonuncu vərə­qə basılmış möhür üzərində “Ali Məhəmməd Musa, sənə 1260” (Mə­həm­məd Musanın nəs­lindən, h.1260(=1844 m.) – sözləri yazılmışdır. Fiqhə aid bu əsər h.1256(=1840 m.)-cı ildə Məhəmməd ibn Əli İsfəhani tə­rəfindən köçürülmüşdür.

Beləliklə, vəqf olunmuş əsərlərin çoxluğu xalqın tarixən elmə maari­fə və kitaba nə qədər bağlı olduğunu bir daha təs­diqləyir.