Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Sevinc Axundova

(Əlyazmalar İnstitutu)
XIX əsr Qarabağ ədəbİ mühİtİ

Nəsrəddİn Qarayevİn tədqİqatında
AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun mərhum əmək­daşı, şərqşünas alim, filologiya elmləri namizədi Nəsrəd­din Qarayev (1926-1982) elmi fəaliyyətini əlyazma qaynaqları əsasında klassik ədəbiyyatı­mı­zın tədqiqinə həsr etmişdir. N.Qarayev Azərbaycan Dövlət Univer­sitetinin (indiki BDU) şərq­şünaslıq fakultəsini bitirmiş, 1960-1966-cı illərdə Res­pub­lika Əlyazmalar Fondunda, 1966-1972-ci illərdə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitunda çalışmış, sonra yenidən Respublika Əl­yaz­malar Fonduna qayıdaraq ömrünün sonunadək burada işlə­mişdir. Elmi yaradıcılığında XIX əsr ədəbi məclislərinin tədqi­qinə xususi fikir verən tədqiqatçı 1971-ci ildə “XIX əsr Azər­baycan ədəbi məclisləri” mövzu­sun­da namizədlik disserta­siya­sı müdafiə etmişdir. Onun bu disserta­si­yası ölümündən sonra 2010 və 2012-ci illərdə iki dəfə çapdan çıxmış­dır. Kitabı nəşrə hazırlayan və elmi redaktor filologiya üzrə fəlsəfə dok­toru, do­sent Vüsalə Musalıdır. Bundan başqa, alimin nəşrə hazırladığı Mirzə Həsən Qarabağinin “Seçilmiş əsərləri”, “Poetik məclis­lər” anto­lo­gi­yası çapdan çıxmışdır.

N.Qarayevin “XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri” mo­noqrafi­ya­sının ən dəyərli cəhəti ondan ibarətdir ki, burada əsər yazılarkən çox az öyrənilmiş sahə-müxtəlif şəhərlərdə mövcud olmuş ədəbi məclislər ilkin qaynaqlar-əlyazma mənbələri, Əl­yazmalar İnstitutu materialları əsa­sında tədqiq edilmişdir. Ki­tab­da XIX əsrdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş “Divani-hikmət”, “Gülüstan”, Əncümənüş-şüəra”, Fövcül-füsə­ha”, “Bey­tüs-səfa”, “Məclisi-üns”, “Məclisi-fərəmuşan”, “Məcmə­üş-şüəra” kimi ədəbi məclislərin fəaliyyəti araşdırılır, bu məc­lis üzv­lərinin həyat və fəaliyyəti öyrənilir.

Giriş, səkkiz fəsil və son sözdən ibarət monoqarfiyanın VI fəs­li XIX əsrdə Şuşada fəaliyyət göstərmiş “Məclisi-üns”, VII fəsli isə “Məc­lisi-fərəmuşan” ədəbi məclisinə həsr edil­miş­dir. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, XIX əsrin ikinci ya­rısında təşkil edilən ədəbi məc­lislər içərisində həm iştirakçı­larının sayının çoxluğuna, həm də başqa ədəbi məclislərlə əla­qələrinə görə “Məclisi-üns” xüsusi yer tutur. Bu məclisin səsi-sədası nəinki Şimali Azərbaycan bölgələrinə, hətta Tiflis, İrə­van, Təbriz, Tehran, Aşqabad və başqa şəhərlərə belə yayıl­mışdı. Bu məclisin Şamaxı və Lənkəran ədəbi məclislərinin qız­ğın fəaliyyət gös­tərdiyi bir zamanda Şuşada təşkil edilməsi xüsusilə diqqətəlayiqdir. Təd­qiqatçı göstərir ki, XIX əsrin bi­rinci yarısında Şuşada və Qarabağın ayrı-ayrı kəndlərində on­lar­la şair yazıb-yaradırdı,Qasım bəy Zakir, Mə­həmməd bəy Aşiq, Cəfərqulu xan Nəva (Arif), Mirzə Əsəd, Aşıq Pəri kimi şairlər bir yerdə yığışar, qızğın müzakirələr, deyişmələr ke­çi­rər­di­lər. Yeni ədəbi qüvvələr yetişməkdə idi. Bütün bunlar Şu­şa­da ədəbi məc­lisin yaranmasını zəruri etdi. Şəhərdə alim və müdərris kimi tanın­mış Mirzə Əbülqasımın yanında dərs alan­lar məşğələlərdən sonra bir yerə toplaşıb ədəbi mübahisə və arifanə söhbətlər aparırdılar. Sonralar ədəbi məşğələlər bir müddət şair Hacı Abbas Agəhin mənzilinin üst mərtəbəsində keçirildi. N.Qarayev Mirzə Rəhim Fənanın Əlyazmalar İnsti­tu­tunda saxlanan xatirələri əsasında göstərir ki, 1864-cü ildən şeir-sənət həvəskarları Agəhin evində toplaşıb ədəbiyyatdan da­nışar, tarix və musiqi haqqında mübahisə və müzakirələr keçirərdilər. 1872-ci ilə kimi adsız olan məclis həmin ildə Xurşidbanu Natəvanın evinə köçür, şairənin ölümünə, 1897-ci ilə qədər fəaliyyətini davam edir. Mirzə Rə­him Fənanın av­toqraf xatirəsinin mətnini tam şəkildə monoqrafiyasına daxil edən tədqiqatçı göstərir ki, Mirzə Rəhim “Məclisi-üns”ün yal­nız doqquz üzvünün adını çəkmişdir. Lakin o, araşdırmalar nə­ticəsində aşağıdakı məclis üzvləri barədə məlumat vermişdir: Xurşidbanu Natə­van (1832-1897), Mirzə Rəhim Fəna (1841-1931), Mirzə Ələsgər Növ­rəs (1836-1912), Mirzə Həsən Yüz­ba­şov (1824-1904), Məmo bəy Mə­mai (1842-1918), Hacı Ab­bas Agəh (?-1892), Məhəmmədəli bəy Məxfi (1821-1892), İs­mayıl bəy Daruğə (1842-1891), Məşədi Nəsir Lövhi (?-1891), Mirzə Sadiq Piran İmanxan oğlu (1811-1892), Hüseyn ağa Ca­vanşir (1856-?), Bəhram bəy Fədai, Mirzə Haqverdi Səfa (?-1881), Məhəmməd ağa Müştəri (1875-1956), Mahmud bəy Mah­mud, Mirzə Cəfər Köhnəfüruş (1839-1903), Səməd bəy Səməd, İsgəndər bəy Rüs­təm­bəyov (1845-1918).

N.Qarayev qeyd edir ki, “Məclisi-üns” yalnız şairlərin de­yil, Şuşa xanəndələrinin də çox sevdikləri yer olmuşdur. Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Kaştazlı Haşım və başqa xanəndələr burada iştirak edirdilər. Tadqiqatçı şuşalı Həsən Mirhaşım oğlu Ağa­mi­rovun xatiratına əsaslanaraq göstərir ki, yuxarıdakı xanən­də­lərdən əlavə Molla Vəli, Molla Abbasqulu, Mə­şədi Dadaş, Hacı Məhəmməd Alı oğlu, Məhəmməd Qaryağdı oğlu, tar­zən Sadıq kimi sənətkarlar da “Məclisi-üns”ə çox yaxın olmuşlar.

Tədqiqatçı Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan materiallar, digər mənbələr əsasında “Məclisi-üns” üzvlərinin Azərbayca­nın digər məc­lis­ləri ilə əlaqələri barədə maraqlı məlumatlar ver­mişdir. Monoqrafi­ya­da göstərilir ki, H.A.Agəh Şamaxıya gedərək, Seyid Əzim Şirvaniyə qonaq olmuş, onunla məktub­laşmışdır. (Əsərdə S. Əzimin Agəhə yaz­dığı, heç bir yerdə çap edilməmiş mənzum məktubdan da danışılır). M. Məmai də bir neçə dəfə Şamaxıya getmiş, orada şeir və musiqi məclis­lə­rində iştirak etmişdir. Şirvan dəfələrlə Şuşaya gələrək “Məclisi-üns”­də iştirak etmişdir. Şirvan şairlərindən Mirzə Əbdüləli Hi­lali Şirvani dəfələrlə Şuşaya gələrək “Məclisi-üns”də iştirak et­mişdir. O, Növrəs, Məmai, Həsən, Agəh və digər Qarabağ şair­ləri ilə dostluq etmişdir. Agəh şeirlərindən birində onun Şuşaya gəlişini Yaqubla Yusifin görü­şünə bənzətmişdir. M.Ə. Hilali “Məclisi-üns” şairlərinin hər birini sə­ciy­yə­ləndirən şeir yazmış, Məmai, Səməd bəy, Agəh, Məxfi və Növrəs də öz növbəsində ona cavab vermişlər.

N.Qarayev qeyd edir ki, məclisin başçısı Natəvan da Azər­bay­canın müxtəlif yerlərində yaşayan şairlərlə müntəzəm əla­qə saxlamış, onlarla məktublaşmışdır. AMEA Əlyazmalar İns­titutunda saxlanılan bir sənəd­də Şamaxının Udulu kəndindən Molla Musa Şirvaninin nəzmlə ona yazdığı cavabı vardır.

Monoqrafiyada “Məclisi-üns”ün üzvlərindən Mirzə Həsən Yüzba­şov, Məhəmmədəli bəy Məxfi və Məmo bəy Məmaiyə həsr edilən oçerklər sırf əlyazma materiallarına istinad edil­mə­si ilə diqqəti cəlb edir.

Tədqiqatçı qeyd edir ki, M.F.Axundov, N.Vəzirov, Hacı Rza Dilmə­qani Əhsənül-Qəvaid, S. Ə.Şirvani və başqa tanın­mış ziyalılar kimi M.Məxfi də H.Zərdabinin “Əkinçi” qəzetin­də müəllif kimi iştirak et­miş­dir. O, belə bir ehtimal irəli sürür ki, AMEA Əlyazmalar İnsitutunda fotosurəti saxlanan “Əhva­lati-Qarabağ” adlı əlyazmanın müəllifi M.Məx­fidir.

Monoqrafiyada haqqında məlumatın çox az olduğu “Məcli­si-üns” şairi Məmo bəy Məmai haqqında da maraqlı məlumat­lar vardır. Göstə­rilir ki, Məmo bəy bir müddət ticarət məqsədi ilə Aşqabad, Səmərqənd, Sankt-Peterburq, Şimali Qafqaz, həm­çinin Türkiyə və İranın bir sıra şə­hərlərini gəzmiş, gör­düklərindən bəhs edən “Səyahətnamə” adlı əsər ya­zaraq bu ba­rədə Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevə mək­tub yaz­mışdır. Məmo bəyin şeirlərini təhlil edən müəllif onun xal­qını inkişafda görmək istəyən bir vətənpərvər olduğunu, er­məni daşnakları­nın fitnə-fəsadlarını ifşa etdiyini göstərir.

Kitabda “Məclisi-üns”ə daxil olmayanların, “fəramuş olan­la­rın” (unu­dulanların) 1872-ci ildə təşkil etdikləri “Məclisi-fə­rəmüşan” məc­lisi barədə də maraqlı məlumatlar verilmişdir. Müəllif məclisin aşağı­dakı üzvlərinin adlarını müəyyənləş­dir­mişdir. Mir Möhsün Nəvvab (1833-1919), Abdulla bəy Asi (1841-1874), Həsənəli xan Qaradaği (1847-1929), Mirzə Əb­dül Şahin (1849-1900), Məşədi Əyyub Baki (1866-1909), Fat­ma xanım Kəminə (1840-1898), Abdulla bəy Abış, Baxış bəy Səbur (1863-1931) və qardaşı Bəhram bəy Fədai, Mirzə Mux­tar (1866-1912), Məşədi Məhəmməd Bülbül (1863-1918), Mol­la Xəlil Şaki, Mirzə Məhəmməd Katib (1833-1889), Hə­sən Qara Hadi (1826-1900), Xarrat Qulu Yusifi (1823-1883), Mir­zə Hüseyn Salar (?-1876), Mirzə İsmayıl Məhzun (1821-1894), Nazim, Mirzə Əli Aşiq (1846-1894),Ş Müznib, Sabit, İbrahim bəy Azər (1836-1885), Məşədi Cəfərqulu (?-1896), Meh­di bəy (?-1887), Hacı Əmir (?-1887), Kərbə­layi Ələkbər Safi, Mirzə Sadiq Lətif oğlu Hicri (təbib), Mirzə Sadiq İman­xan oğlu (xanəndə) Piran (1811-1892), Məşədi İsi, Hacı Hüsü, Sa­dıq­can, Mirzə Ələsgər Növrəs, Nəvvabın müəllimi Molla Abbas (1831-1880), Mirhəsən Miriş (Nəvvabın oğlu, 1871-1948), Mirzə Əli Mühər­rir, Sədi Sani (1854-1879) və s. Bun­lar­dan Mir Möhsün Nəvvab, Hə­sənəli xan Qaradaği, Mirzə Məhəmməd Katib, Abdulla bəy Asi, Fatma xanım Kəminə və Məşədi Bakiyə oçerklər həsr edən müəllif əlyazma qaynaq­larından istifadə edərək adı çəkilən şairlərin həyat və yaradı­cılığı barədə maraqlı faktlar üzə çıxarmışdır.

N.Qarayevin 1971-ci ildə tamamlanmış “XIX əsr Azərbay­can ədəbi məclisləri” monoqrafiyasında dövrün ədəbi məclis­ləri, onların bir sıra iştirakçıları ilk dəfə olaraq tədqiq edil­miş­dir. Alim bu məclislərdə ümu­miyyətlə yüz əllidən artıq şair, alim, xanəndə və musiqiçinin iştirak et­diyini hesablamışdır. Monoqrafiyada göstərilir ki, XIX əsrdə təşkil edil­miş ədəbi məc­lislər bir qrup Azərbaycan milli ziyalılarının yetişmə­sində ya­radıcılıq məktəbi rolunu oynamışdır. İlk dəfə məktəb və məd­rə­sələrin nəzdində təşkil edilən bu məclislərin vaxtilə gənc­lərdə ana dilinə məhəbbət, poeziyaya həvəs oyatmaqda və bir sıra gənc Azərbaycan şair­lərinin yetişməsində əhəmiyyətli rolu olmuşdur.