Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Cilitqa (Füzuli) - zamok, zəncirbənd

Ilk baxışda Avropa dillərindən alınma təsiri bağışlayan bu söz fərqli fonetik variantlarda müxtəlif türk dillərində işlənir: çara – zamok (qırğ.), çuurqa – zamok (monq.), çeret (tat.), çirit (qırq., özb.), şirit (qa­zax). Qaqauz dilinin vulkaneşt dialektində “cırıt” variantında işlənən bu söz zəncirbənd mənasını ifadə edir. Qaqauz dilinin digər şivələrində zamok mənasının rumın dilindən alınmalar hesabına ifadə olunduğunu yazan G.Ka­ranfil bu sözə yalnız uşaq oyununun adında təsadüf etdiyini ya­zır və sözün səs təqlidi nəticəsində meydana gəlməsini gü­man edir [3;15]. Əksər türk dillərində işlənməsini və daxili məz­mununu nəzərə alsaq, bu sözün oyun adı ilə bağlılığı və ya səstəqlidi söz olması şübhə doğurur. Zənnimizcə, bu söz “ki­lid” sözünün müəyyən səs dəyiş­mələri­nə uğramış formasıdır. Sözdəki səs dəyişmələri də fonetik baxımdan ta­mamilə qa­nunauyğundur: kilid//cırıt//cilit(qa). Daha dərin qatlara nüfuz etməyə çalışsaq, bu sözün səstəqlidi nəticəsində meydana gəl­məsi qə­naətinə gələrik.

Qondara – hündürdaban ayaqqabı

Qö:n/gön/qon/kön/xöm/kün/köȠ fonetik variantlarında müx­­tə­lif türk dillərində işlənən bu sözün aşılanmış dəri, dəri, bədən, ayaqqabı kimi mənaları məlumdur. Türk dili dialekt­lərində “göncarək” və goncaruq şək­lində işlənən sözlər çarığın müxtəlif növlərini ifadə edir. E.Sevor­tyan Altay dialektlərində köȠ sözünün “köȠ tere” (aşılanmış dəri) ifa­də­sinin tərkibində işləndiyini yazır[27.72]. Serb və bolqar dillərinə də keçmiş gön sözü Balkan dillərində “sadə kəndli ayaqqabısı” məna­sında goncaruq sözündə özünü göstərir. Bunlar şivələrimizdə hündürdaban ayaqqabı mənasında işlənən “qondara” sözünün də “gön” və “dəri” söz­lərinin birləşməsindən ibarət olmasını dü­şünməyə əsas verir.

Taskülə

Bakı şivələrində “araqçın” mənasında işlənir.

Digər qadın baş geyimi təsək (onu qadın papağı adlandırır­dılar) idi. Təsəyi bəzəyən naxışın növündən asılı olaraq onun müxtəlif adları mövcüd idi: mirvari papaq, qızıl papaq, ayul­duz. Təsəyin bir neçə funk­siyası vardı: saç, düzümünü qoru­yub – saxlamaq, saçları yad gözlərdən gizlətmək, əsas təyi­natı isə ondan ibarət idi ki, üstdən bağlanmış ipək yaylıq sürüş­məsin. Həm təsək, həm də yaylıqlar bəzənidilirdi. Onların üzə­rinə mirvari, möhürlənmiş fiqurşəkilli qızıl mişanlar düzür və ya qızılı tikməli naxışla bəzəyirdilər. Yaşlı qadınlar təsəyin kə­narlarını çox za­man bafta və ya güləbətinlə bəzəyirdilər. Tə­səyin üstündən böyük ipək və ya pambıq yaylığın bir ucunu sallayıb qalan uclarını arxada dü­yünləyirdilər.

“Təsək” sözünə ədəbi nümunələrin dilində də təsadüf olu­nur: Yaxşı deyir, aldığın təsəkləri ört firəng qızlarının başla­rına (M.F.Axundovun komediyaları, B., 1975, s. 38); Başında bir kirli, bir əski təsək... (S.Vur­ğun “26-lar”).

Xakas dili dialektlərində ədəbi dildə təsadüf olunmayan bəzi qədim türk sözlərinin (obırçı-paltarın ətəyinə tikilən lent (abır sözündən), us port – yuxarısı süs papaq (us-ağıl; port-börk), salbançıx -sırğa) varlı­ğın­dan bəhs edən Abdina papağın bir növünün taqayak sözü ilə ifadə olun­duğunu yazır [2;17]. Rus mənbələrində XVI əsrdə kişilərin qırxılmış başlarına tafya qoyduqları qeyd olunur. Tafyanın üstündən şapka qoyu­lur­du. Rus dialektlərində tasma sözü fərqli mənada işlənmişdir. Təd­qiqatlarda bu sözün türk mənşəli olması qeyd olunur. Tomsk əyalətində tasma, Moskvada tesma kəmər məzmununu ifadə etmişdir. Maraqlıdır ki, rus dili şivələrində kəmər mənasında digər türkizmlər də işlənmiş­dir: qaşnik və kuşak. Hətta bu söz­lər rus dilində kəmərin növlərini fərq­ləndirməyə imkan ver­miş­dir: yuxarı kəmərə kuşak, aşağı kəmərə isə poyas deyil­mişdir. Bunlar qayış və qurşaq sözlərinin müəyyən fonetik də­yi­şikliyə uğramış variantıdır.

Kəpənək – yapıncı

Yapıncı mənasında “kəpənək” sözünə İraq-türkman ləhcə­sin­də təsa­düf olunur.

Müxtəlif tarixçilərin və səyyahların (əl-İstəxri, əl-İdrisi və b.) əsərlə­rin­də türklərin və slavyanların geyiminin təsvirinə rast gəlirik. Slav­yan­lar­da hətta geyim adlarının da türk mənşəli olması diqqəti çəkir. XIV əsrdə Rəşid əd-din bütün ordunun “kepenek” geydiyini yazır. “Ke­pe­neki” termini macar dilinə ke­çərək orduda şinel mənasını ifadə edir, rus yazılı abidə­lərin­də isə bu məqamda “yapançi” sözünə təsadüf olu­nur. Maraqlı­dır ki, abidələrin dilində paralel olaraq həm kəpənək, həm də ya­pıncı sözü işlənmişdir. Lakin “Kitabi Dədə Qorqud”da rast gəldi­yimiz yapıx/yapığ (Qaradərə ağzında qara buğa dərisin­dən beşiginin ya­puğı olan) bizə daha maraqlı göründü: burada, mətndən də görün­düyü kimi, yapux “örtük” məzmunu ifadə edir. Lakin bu forma yapıncı və kəpənəyin eyniköklü söz ol­masını nümayiş etdirir: yapuğ//kəpənək

İmişli rayon şivələrində “üst paltarı” mənasında yapı sözü işlənir. Çu­pak sözü türk dillərinin qədim abidələrində də qeydə alınmışdır: yuvğa // yufka// yubka// yupka “nazik” (Mahmud Kaşğari “Divan”), yopka “incə, zərif”, yopka çüz “incə atlaz”, yopka etmek “nazik çörək”, yufka “incə” (Əbu Xəyyam).

Müasir türk dillərində (“yufka” zəif (qaq.), “yufka” nazik çörək (türk), “yuka” incə (türkm.), “çuqa” incə (tuva), “jupka” incə ipək parça adı (k.kalp.), “yupka” incə (özb.), “juka// jukna” nazik çörək (qaz.), “yuka” incə (tat.), eləcə də Azərbay­can dilində (“yuxa” nazik çörək) bu söz fonetik baxımdan mü­əy­yən fərqlərlə işlənməkdədir. Digər türk dil­lə­ridə, həmçinin Azərbaycan dilində işlənən çuxa sözü də bu sözlə bağ­lıdır, zıbın// zıvın sözü də yufka-dan törəmədir. Ə. Tahirzadə zıbın// ça­pan// zapnu // jupun kök morfemlərinin əsasında yap “bağ­lamaq, ört­mək” felinin dayandığını yazır [4]. Azərbaycan di­lin­də bu kökdən olan digər bir söz isə yapıncı sözüdür. Bu kök­dən yaranan yastı-yapalaq (na­zik), yapraq//yarpaq, yapax (yun) kimi sözlərin müasir türk dillərində işlənməsini öz araş­dırmasında G.Karanfil də qeyd edir [3]. Müəllif “çu­­pan” sö­zü­nün etimologiyasından danışarkən qeyd edir ki, “güman edi­rik ki, Azərbaycan dilinin Şəki dialektində zıbın// zıvını və axıska türklərinin dilindəki zubon (sırıqlı) sözlərinin əsasında da “çub” daya­nır. Bu söz zubun formasında rus dilinə də keç­mişdir [3 ].

Azərbaycan dilinin Çənbərək şivələrində bu söz “zıvını”, zıvanı (Şəmkir) - sırıqlı; zıbın (Kürdəmir, Qəbələ, Oğuz) – sı­rıqlı; zıvın (Gən­cə, Mingəçevir, Tovuz)// zıvını (Ağcabədi, Ba­sar­keçər, Çənbərək, Kür­dəmir, Tovuz, Şəki)–I: qadın üst ge­yimi, II: sırıqlı variantları da işlənir.