Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Ərəb qrafikalı mətnlərin nəşrə hazırlanması

Bu məsələ yazılı abidələrin nəşrində xüsusi yer tutur və bəlli oldu­ğu kimi, türkdilli mətnlərin yeni qrafika əsasında ça­pı həmin abidələrin tanıdılması baxımından ol­duq­ca mühüm iş­lərdən biridir. Azərbaycanda bu sahə üzrə işıq üzü görən əsərlər kə­miy­yət baxımından nə qədər çox olsa da, akademik nəşr baxımından bir o qədər zəif­dir. Bu­nun­la bağlı bir sıra mü­hüm problemlər diqqət mərkəzində dayanır ki, onları belə ümu­­­­­miləşdirmək olar:

Avropada istər ərəb, istər fars, istərsə də türk dilində yazı­lan ərəb qrafikalı mətn­­­­­­­­lərin müasir əlifbaya çevrilməsi üçün kon­kret qrafik işa­rələr işlənir və artıq bir əsr­dir ki, bu ənənə akademik nəşrlərdə sabit şə­kil­də davam etdirilir. Buna nümu­nə ola­raq Çarlz Rionun kataloqlarında verilən işarələri göstər­mək olar (22. p.2.):

ء = a, i, u چ = ch ذ = z ض = z ع = ‘a, ‘i,’u

ث = ş ح = h ش = sh ط = t غ = gh

ج = j خ = kh ص = ş ظ = z ق = k
Rusiyada da həmin elmi ənənə İ.Kraçkovskinin dövründən forma­laşmış və bu gün də davam etməkdədir. Ərəb və fars sözlərinin ifadəsi üçün elmi ədəbiyyatda qəbul olunmuş transliterasiya sistemindən isti­fadə olunur (23.s. 4.).
ا ?– *, ā ث - c ج – дж خ – x ذ – з ز – з

ب – б ت - m ح – x د - д ر – р س – ç

ش – ш ض – д ظ – з غ – ¦г ق – k م – м

ص – c ط – m ع – ' ف – ф ل – л ن – н
ه – x ي – ü, ü پ – п چ – ч و – в

ژ– ж و – ву ة – a, am گ – г

Diftonqlar

-و – ay

-ي – aй
Son dövrlər Türkiyədə də klasssik mətnlərin latın qrafikası ilə nəş­rində vahid tran­s­­li­terasiya ünsürləri işlənməkdədir ki, bu da abidələrin adi nəşrindən akademik nəşrinə ke­­çid kimi də­yərləndirilə bilər (24. s.10). Ümumiyyətlə, Osmanlı əlifbasının müsir latın qrafikası ilə ifadəsi bu şəkildədir:

Azərbaycanda isə bu günə qədər belə bir vahid trans­krip­siya prinsipi qəbul edil­məmişdir və ona görə mətnlərin müasir qra­fi­ka ilə nəşrində bir növ sistemsizlik və ni­zamsızlıq yaranır. İstər ərəb və fars, istərsə də türk mən­şə­li sözlər müxtəlif müəl­liflər tərəfindən hazırlanan mətn­lərdə fərq­­li şəkildə ifadə edi­lir.

Eyni zamanda mövzunun tədqiq tarixinə qısa bir baxış la­zımdır və onun kimlər tərə­findən, hansı aspektdə, necə işlən­diyi barədə dəyər­ləndirmə vermək zəruridir. Bir abidə ilk dəfə və ya bir neçə dəfə nəşr olun­muşsa, yeni nəşrin fərqli və önəmli cəhəti konkret şəkildə nəzərə çatdırılmalıdır.