Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Abidələrin akademik nəşri.

Yazılı abidələr dedikdə nəzm və nəsrlə yazılmış bütün elmi, dini, fəlsəfi və ədəbi əsərlərin məcmusu nəzərdə tutulur. Onla­rın nəşri əsas iki istiqamətdə aparıla bilər:

1. Mətnlərin müxtəlif nüsxələri tutuşdurmaqla islah edilmə­si və elmi-tənqidi mət­nin nəşrə hazırlanması.

2. Mətnlərin izah və şərhlərlə mükəmməl filoloji təcrüməsi və nəşri.

Qeyd edək ki, poetik tərcümələr də izah və şərhlərlə verilə bilər, ancaq bunlar aka­de­­mik və elmi nəşr sayılmır.

Türkdilli abidələrin tənqidi mətni iki variantda nəşrə hazır­lana bilər:

1. Orijinal ərəb qrafikası ilə;

2. Müasir əlifbaya transliterasiya yolu ilə.

Birinci varianta daha çox İran və Türkiyədə rast gəlirik; məs, Mə­həmməd Füzu­linin türkcə “Divan”ının və Xınalızadə Təzkirəsinin nəşrləri (13;14;15). Azərbaycanda isə bu işə ilk dəfə mərhum Hacı Mayıl Əliyev girişmişdir (16). Təbii ki, orijinal nəşr­lərin əhəmiyyəti aka­demik baxımdan daha çoxdur, ancaq bununla belə, trans­literasiya yolu ilə nəşrlər də akade­mik səviyyədə yerinə yetirilə bilər.

Digər tərəfdən, ilk dəfə hazırlanan elmi-tənqidi mətn heç vaxt mü­kəmməl hesab edilə bilməz; yeni nüsxələrin tapılması və tənqidi mətn­lə tutuşdurulması bir sıra maraqlı fakt­­lar ortaya qoyur. Məsələn, Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinin mükəm­məl tənqidi mətni Vahid Dəstgərdi tə­rə­findən hicri şəmsi 1313-cü ildə yerinə yetirilmişdir (17). Azər­bay­canda bu iş 1940-cı il­lərdən sonra icra olunmuşdur. Ancaq sonrakı illər­də tədqiqatçılar həmin mətnləri yenidən nə­zər­dən keçirməli ol­du­lar və yeni tənqidi mətn­lər meydana gəldi (18). Elmi-tənqidi mətnlərə yeni­dən baxılması ehtiyacı tək­cə yeni nüs­xələrin aşkar olunması ilə izah edilmir. Bəzən elə hallar olur ki, əv­vəlki tədqiqatçılar tutuşdurduqları nüsxələrdə hansı variantın daha düzgün olduğunu dəqiq müəyyənləş­di­rə bilmirlər. Bu məsələnin həlli isə mətn üzərində işləyən tədqiqatçının filoloji sava­dın­dan, klassik mətnin hansı dil-üslub xüsusiyyətlərinə ma­lik olmasını nə dərə­cə­də bilmə­sin­dən, kontekstə görə söz, ifadə və ya cümlənin daşıdığı mənanın düzgün anlama­sın­dan, mətnin tədqiqində han­sı metod və usula söykənməsindən ası­lıdır.

Bir məsələyə də toxunmaq gərəkdir: Azərbaycanda tək-tək istisna­lar­la (məs, mərhum akademik Əbdülkə­rim Əlizadənin fəaliyyəti), əsa­sən poeziya nümunələrinin elmi-tənqidi mətni­nin hazır­lan­ması diqqət mər­kə­zində olub. Halbuki, Avropa, Rusiya və bir sıra Şərq ölkə­lərində nəsr əsər­lə­ri­nin, eyni za­man­da tarix, fəlsəfə, təsəvvüf və başqa sahələrə aid yazılı abi­dələrin elmi-tən­qidi mətni hazırlanaraq akademik şəkildə nəşr olunur. Buna misal olaraq, Əli Hüc­vi­ri­nin “Kəş­fül-məhcub” əsəri­nin V.Jukovski, Eynəlqüzzat Həmədaninin “Təmhidat” əsə­rinin Əfif Üsiran, Xacə İmam Əbu İbrahim İs­ma­yıl ibn Mə­həm­məd Buxarinin “Şərhüt-təərüf li məzhəbüt-təsəvvüf” əsə­rinin Mə­həm­məd Röv­şən tə­rəfindən nəşrini göstərmək olar. Xaricdə bu cür ciddi akademik nəşr­lə­rin sayı onlarcadır.