Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

İzahlar, şərhlər və qeydlər.

Yazılı abidələrin akademik nəşrinin mühüm şərtlərindən biri geniş və elmi izah­la­rın və şərhlərin, zəruri qeydlərin veril­məsidir. Bu kimi mə­lumatlara kütləvi və adi nəşr­­lərdə rast gəlmək olur, ancaq onların kə­miyyət və keyfiyyəti akademik nəşrlərlə müqayisədə azlıq təşkil edir. Azərbaycanda işıq üzü görən akademik nəşrlər bu cəhətdən nəin­ki Avropa və rus nəşr­lərindən, hətta İran və Türkiyə nəşrlərindən də ge­ri­də qalır.

İzahlar, şərhlər və qeydlər əsasən aşağıdakı maddələri əha­tə edir:

- tarixi hadisələr

- şəxsiyyətlər barədə məlumatlar

- coğrafi yer və məkan adları

- xalq, qəbilə və tayfalar

- ictimai –siyasi, dini ideoloji cərəyan (məktəb və təriqət­lər).

- müxtəlif sahələrə aid termin və məfhumların izahı

- Quran ayələri, hədislər, məşhur şəxsiyyətlərin deyimləri.

- digər məlumatlar və qeydlər

Akademik nəşrlərdə bütün izahlar, şərhlər və qeydlər mö­təbər qay­naqlar və sə­nəd­lər əsasında verilməlidir. Bunlar nə qədər mükəmməl olarsa, nəşrin elmi səviyyəsi bir o qədər yük­sək olar. Nümunə üçün üç nəşr barədə məlumat verək:

Xacə İmam Əbu İbrahim İsmayıl ibn Məhəmməd Buxari­nin “Şər­hüt-təərrüf li məz­­hə­büt-təsəvvüf” əsəri İranda “Əsatir” nəşriyyatı tərə­fin­dən hicri şəmsi tarixi ilə 1361-ci ildə nəşr edil­mişdir (19). Təsəvvü­fə aid bu dəyərli əsəri Məhəmməd Rövşən nəş­rə hazırlamışdır. Əsas mətn 4 cilddə (1822 səhi­fə), beşinci cilddə isə ayrıca olaraq izahlar, qeyd­lər, şərhlər və gös­tə­ri­ci­lər veril­mişdir. Son cilddə verilən məlumat­lar bunlar­dır:

1.Ayələr, hədislər, ərəbcə şeir və ibarələrin tərcüməsi və şərhi.

2. Nüsxə fərqləri

3. Mövzu göstəricisi

4. Nüsxələrin şərhində mühüm məqamlar

5. Nüsxə fərqləri üzrə şərhlər

6. Quran ayələrinin göstəricisi

7. Hədislərin göstəricisi və qaynaqları

8. Farsca misallar, hikmətli sözlər və deyimlər

9. Ərəbcə misallar, hikmətli sözlər və deyimlər

10. Mühüm terminlərin şərhi

11. Dastan və təmsillərin göstəricisi

12. Farsca və ərəbcə şeirlərin göstəricisi

13. Şəxs, kitab, yer adları və s.

İkinci nümunə Şəmsəddin Məhəmməd Lahicinin filosof-şair Şeyx Mahmud Şəbüstərinin 1006 beytlik “Gül­şəni-raz” məsnəvisinə yazdığı “Məfatihül-ecaz fi şərhi-Gülşəni-raz” adlı şərhinin akademik nəşridir. Bu sanballı şərhin tənqidi mətnini Mə­həm­məd Rza Bərzgər Xaliqi və İfrat Kərbasi nəşrə hazır­lamışdır (20).

818 səhifəlik bu əsərin giriş məqaləsi 80 səhifəni, izahlar, şərhlər, qeydlər və göstəricilər isə 605-818-ci səhifələri əhatə edir. Məlumdur ki, bu növ əsərlərdə “Quran” ayələri və hə­dis­lərlə ya­na­şı, başqa qay­naq və əsərlərdən nümunələr gətirilir. Akademik nəşr üçün həmin nü­mu­nə­lərin qaynağını və müəl­lifini müəyyənləşdirmək çox zəruridir. Bu mətni nəşrə hazır­la­yanlar bütün xırdalıqları vermiş və qaynaqlar sıra­sında Niza­minin “Məxzənül-əs­rar”, Mövlananın “Məsnəvi”, Lahicinin “Əs­rarüş-şühüd” əsəri və divanı, Məğribi Təb­rizi, İbn Fariz, Əvhədi Məraği və İraqinin divanı, Əttarın “Məntiqüt-teyr” və “Müsi­bət­na­mə” əsəri və bir çox başqa qaynaqlar diqqəti cəlb edir. Hətta ərəbcə Əbu Nəv­vasın bir beytinin başqa ərəb şairi Cərirdən “sirqət” yolu ilə götü­rül­düyü də qeyd olunur (20, s.624)

Üçüncü nümunə Eynəlqüzzat Həmədaninin fəlsəfə və irfa­na aid “Təmhidat” əsə­ri­nin nəşridir (21). Doktor Əfif Üsiran tərəfindən nəşrə hazırlanan bu əsərin tənqidi mət­nin­dən öncə 192 səhifə giriş verilmiş­dir. Quran ayələri hər səhifənin haşi­yəsində nüsxə fərqləri ilə yanaşı gəlir. İzahlar, şərhlər və gös­təricilər isə 355-523-cü səhifələri əhatə edir və əsl akademik nəşr nümunəsi kimi seçilir.

Qeyd edək ki, izah və şərhlərin həcmi və möhtəviyyatı mətn­dən asılıdır. İlahiyyat, fəlsəfə, tə­səv­vüf, nəzəri hikmət sahəsi üzrə əsərlər üçün bu qism məlumatlar daha geniş və əhatəli olur. Elmi kateqoriyalar və terminoloji aparatın düzgün və tam açıqlamasına daha çox eh­tiyac vardır. Eyni zamanda mətnin orjinalı ilə təcrümənin nəşri arasında da izahlar və şərhlərin verilməsi baxımından fərq qaçılmazdır. Tərcümə edi­lən mətn­lə­rin nəşrində orijinala xas izah və şərhlərlə yanaşı, termin­lərin düzgün açıqlanması çox önəm­­­­lidir. Sadalanan cə­hətlər Azər­bay­can filologiyasında abidələrin akademik nəş­ri sa­hə­sində mühüm prob­lemlərdən biri kimi qalmaqdadır. İzah və şərhlərin səthi və bəsit şəkildə verilməsi, bəzən də başqa mü­əlliflərin nəşrlərindən mexaniki şəkildə köçü­rü­lə­rək naqis halda təqdim edilməsi də akademizmdən uzaqdır.