Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Akademik araşdırma və nəşr prinsipləri.

XIX əsrin ikinci yarısından Avropada başlayan və müəy­yən meyarlara cavab verən elmi-təd­qiqat xarakterli işlər prin­sip ba­xı­mından XX əsrdə təkmillləşdirilərək standart sistem halına sa­­lın­­mışdır. Artıq müəyyən biçimə salınanaraq sistem halına dü­şən akademik tədqiq və nəşr standartaları bir çox Şərq öl­kə­lərində (Misir, Türkiyə, İran, Pakis­tan, Hindistan və s.) də tətbiq olunur. Amma təəssüflər olsun ki, bu stan­dartlar Azər­baycana yol tapa bilmir və sovetlərdən sonra təkcə abidələrin tədqiqi və nəşri sahəsində deyil, humanitar sahədə analitik araş­dırma və akademizmdən bəsit publisistikaya və populizmə doğru güclü bir axın müşahidə edilməkdədir. Başqa bir yandan isə, müstəqil akademik araşdırmalar və nəşrlər əvəzinə, iqti­bas, kompilyasiya, təqlid və “nəzirə” metodu dəbə düşmüşdür.

Qaynaqlara istinad, tarixi və sənədli faktlar, dəlil və arqu­ment­lər, analitik təhlil metodu və ümumiləşmələr, nəzəri müd­dəalar və kon­sep­siyaları bir kənara qoyaq. Hətta faktlar mifik­ləşir, başqa dillərdə yazılan qədim abidələr, o cümlədən akkad-şumer yazılı nümunələri və “Aves­ta” kimi məşhur əsərlər türkcə oxunur. Maraqlı haldır ki, həmin abi­də­lərin orjinalını oxuya və başa düşə bilməyənlər, rus və başqa dillərə tər­cümələrdən yanlış şəkildə improvizə edərək akade­mizmdən uzaq mü­lahizə irəli sürürlər. “Avesta” Azərbaycan mədəniy­yətinə təsir göstərsə də, onun sanskrit dilinə yaxın bir dildə yazıldığı bütün elm aləminə məlumdur. Onun özünəməxsus əlifbası və dili vardır (24.ss.279-299). Bu cür populizm halları adətən kütlə şüuruna hesablanan “vətən­pər­vər­lik” iddiası ilə pərdələnir. Əgər Quran ayələrində onun ərəbcə nazil ol­ma­sı dəfələrlə açıq-aydın bildirilməsəydi, onu da “türkləşdirmək” istə­yənlər tapılardı.

Nə müddətdir ki, Amerika və Avropada etik və huqiqi məsuliyyət müstəvisində ciddi bir məsələ kimi qəbul olnumuş aka­demik yazı nor­ma­ları artıq bir çox Şərq və Asiya ölkələri­nin elmi dairələrində də gün­dəm­dədir. Türkiyədə elmi araşdır­ma­­la­ra nəzarət edən TUBİTAK təşki­latı tərəfindən qəbul və nəşr edilən “Akademik yazım ihlalları” rəsmi la­yihəsi bu ba­xım­dan ciddi məsələ kimi ortaya qoyulmuşdur (26). Hə­min ki­ta­bın cildində və titul vərəqində verilən sındırılmış qələm təs­vi­ri­nin rəmzi mənası isə belədir: “akademik normaları poz­maq­la başqa­larının əməyindən faydalanaraq “əsər” yazmaq­dansa, qələmi sındır­maq daha düz­gün­dür”. Bu baxımdan ya­zılı abidələrin mətnini oxuya bilməyən, araşdırma qabiliyyəti ol­­­­ma­yanların həmin işləri başasına “si­fa­riş” verməklə öz adın­dan təqdim etməsi isə akademik çevrədə rüs­vay­çılıqdır.

Akademik nəşr normalarına görə, konkret bir əsər və ya abi­də öncə başqa müəllif tərəfindən nəşr hazırlanmışsa, onu ça­­pa hazırlayan sadəcə birinci müəllifin adını çəkməklə və ona “təşəkkür bildirməklə”, eyni zamanda bəzi əlavə və dəyişiklik­lə əv­vəliki nəşri öz adından çap edə bilməz. Əlavə və düzəliş­lər mətn üzərində redaktə və islah qismində qə­bul oluna bilər və mötərizədə kursivlə. yaxud başqa bir metodla verilə bilər. Bü­­tün hallarda kimsə “əlavələr”, “düzəlıişlər” və “yeniliklər”i bə­ha­­nə gətirərək, eyni zamanda əsl müəllifin adını ehtiramla “qeyd edə­rək” başqasının əsərinə şərik çıxa və məsuliyyətdən yan keçə bilməz.

E.J.W. Gibb müəllifi olduğu məşhur “A History of Otto­man Poetry” (Osmanlı ədəbiyyat tarixi) əsərinin 1-ci cildini sağlığında nəşr etdirə bilmişdir. Ölümündən sonra qalan cild­lər Edward Brownun səyi ilə çap edil­miş, onun etdiyi əlavə və düzəlişlər isə mötərizədə çapa təqdim edə­nin adının baş hərf­ləri ilə – (E.B.) şəklində işarələnmişdir (27.s.1). E.Braunun adı titul vərəqində yoxdur və onun “sunuş” yazısı isə bircə sə­hifədir (27.s.13). Başqa sözlə desək, E.Braun öz əlavələrinə görə Gibbin əsərinə şərik çıx­ma­mışdır. Onu da nəzərdə saxla­maq lazımdır ki, nəşrə hazırlamaqla çapa təqdim etmək başqa-başqa məfhumlardır. Türklər çapa təqdim etməyi “sunuş” ter­mini ilə verirlər.

Başqa bir maraqlı nümunə: Çarlz Storinin “Persian Lite­rature (A Bio-Bibliographical survey)” adlı ensiklopedik mə­lu­mat kitabı Y.E.Bregel tərəfindən rus dilinə çevirilərək üç cilddə nəşr edilmişdir (28). O, təkcə əsəri tərcümə etməmiş, ona çoxlu əlavə və düzəlişlər ver­mişdir. Giriş məqaləsində (sunuş) isə bu kitaba 5000-ə yaxın əlyazma nüsxəsini əhatə edən 850 əsər haqqında məlumatı əlavə etdiyi diqqətə çatır (28.s.40). Bu işdə ona Y.E.Borşevski kömək göstərmiş və Bregel sonda konkret olaraq hansı nömrələrin Broşevski tərəfindən (15 əsər), hansıların isə ortaq edildiyini (24 əsər) dəqiqliklə göstərir (28.s.50). Təbiidir ki, çoxsaylı əlavə və düzəlişlərə baxmayaraq, əsər Ç.Storinin adı ilə nəşr edilmişdir.

Akademik nəşrlərdə etik normaların nə qədər həssaslıqla saxlandı­ğına bariz nümunə olaraq Türkiyədə çap edilən Xına­lızadə Həsən Çə­ləbinin “Təzkirətüş-şüəra” əsərini göstərmək olar. Bu abidənin tənqidi mətni mərhum İbrahim Kutluk tərəfindən nəşrə hazırlamış, lakin 1978-ci ildə yol qəzasında dünyasını dəyişmişdir. Bu əsəri İbrahim Olgun nəşrə təqdim etmiş və birinci cildə yazdığı kiçik “sunuş”unun sonunda “bu kitap bir merhumu yaşatmak için dikilmiş bir anıttır. Bunu görən hatırlar və rahmetle anar” söyləmişdir (14.s.3). Tale elə gətirmiş ki, İb­ra­him Olgun da Haqqın rəhmətinə qovuşmuş, ikinci cildi 1981-ci ildə İsmet Parmaksızoğlu nəşrə təqdim etməli olmuşdur. O isə öz yarım sə­hi­fədən də az olan “sunuş”unda belə yazmışdır: “Olgun, I ciltte yapdığı açık­la­mada “Bu kitap bir merhumu yaşatmak için dikilmiş bir anıttır” diyordu. Ben ise bu kitap üç merhumu, eserin yazarı Hasan Çelebiyi, eseri eleştirili baskıya hazırlayan İbrahim Kutluku ve eseri tahkik eden İbrahim Olgunu yaşatmak için dikilmiş bir anıttır diyorum. Her üçünün de ruhları şad olsun” (15.s.1.). Hətta hər iki kitabın titul vərəqində isə müəllif olaraq ancaq İbrahim Kutlukun adı yazılmışdır. İbrahim Olgun və İsmet Parmakzısoğlunun giriş bölməsində yalnız “sunuş”u (təqdi­matı) verlilmişdir. Olduqca ibrətamiz bir hadisədir.

Deməli, çapa təqdim edən (sunuş) şəxs əlavə və düzəlişlər etsə də, mətni özündən öncə nəşrə hazırlayanın işinə şərik çıxa və müəllifflik iddiasında ola bilməz. O, özünün əlavə, düzəliş və qeydlərini kursiv ilə, yaxud başqa bir şərti işarə ilə ayırd edərək göstərə bilər.

Ərəb qrafikası ilə yazılmış türkdilli abidələrin çapa hazır­lanması dedikdə mətnin müasir qrafika ilə transliterasiyası, ərəb və farsca parçalar varsa, onların orjinalı saxlamaqla tərcü­məsi, izahlar və qeydlər (kursiv və başqa formalarda) nəzərdə tutulur. Əgər ərəb və farsca par­çalar başqası tərəfindən çevril­mişsə, onların adı ayrıca qeyd olunur. Hətta abidənin mətninin çapa hazırlanması və redaktəsi naqis olsa belə, onu tamam­layan, əlavə və redaktə edən şəxs öz işinin həcmini konkret və dəqiq şəkildə göstərməli, “naqisliyi” bəhanə gətirərək əsl mü­əl­lifin işinə şərik çıxmalı deyil.

Eyni zamanda Türkiyədə və başqa yerlərdə hazırlanaraq nəşr olun­muş mətnlərin Azərbaycan türk­cəsinə uyğunlaşdırı­laraq ara-sıra əlavə və dəyişikliklərlə əsəri çevirənin adından yayımı da eyni qaydada “aka­demik ihlal” deməkdir. Məsələn, Yunus Emrə “Divan”ı son dövrlər Dr.Mustafa Tatçı tərəfindən hazırlanmış mükəmməl nəşr sayılır (29). Bu əsəri Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıraraq nəşr etmək istəyən tədqiqatçı gərək titul vərəqində Mustafa Tatçının adını müəllif kimi gös­tərsin, öz adını isə mətni Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıran və ya çevirən kimi qeyd etsin. Yoxsa, M.Tatçının hazırladığı mətndə tək-tük əlavələr, düzəlişlər və beş-on formal müqayislər ver­məklə, əsl mü­əl­lifin işinə şərik çıxmaq və titul vərəqində özünü M.Tatçının mətni əsasında Yunus Emrə “Divan”ını nəşrə hazırlayan kimi təqdim etmək akademik yayım norma­larına ziddir.

Nəşrə hazırlanıb, lakin işıq üzü görməyən abidələr və təd­qiqat işləri də bu qəbildəndir; onların bəzi əlavələr və dəyişik­lərlə başqasının adın­dan yayımı akademik nəşr normalarını və müəllif hüququnu pozmaq deməkdir. Belə fəndlərlə – yəni başqasının hazırladığı əsərdən iqtibas edərək dekorativ əlavə və epizodik dəyişikliklərlə “yeni əsər” hazır­la­maq abidələrin tərcüməsinin nəşrinə də tətbiq edilir. Məsələn, Niza­mi­nin “Sir­lər xəzinəsi” məsnəvisinin filoloji tərcüməsi, şərh və lüğətinin müəllifi Rüstəm Əliyevdir (30). Onun nəşr etdiyi kitabdan sadəcə adını çəkməklə istifadə, yəni yeni tərcümə iddiası yol­verilməzdir. Tərcüməçi yalnız özündən əvvəlki tər­cü­mələrdə rast gəldiyi iradlara münasibətini bildirə bilər. Əgər kimsə Rüstəm Əliyevin tərcüməsini yenidən işləyib ona əlavələr və düzəlişlər ver­mək istəyirsə, əsər yenə də əsas müəllifin adı ilə nəşr olunmalı, ikinci şəxs isə et­diyi konkret əlavə və düzəliş­ləri kursivlə qeyd edə bilər. Üstəlik əlavə və düzəlişlər kon­kret göstərilməli, arqument və dəlillərlə əsaslan­dırılmalıdır. Hətta müəllif öz monoqra­fi­ya­sında ciddi dəyişiklik, əlavə və elmi yenilik etmədən cüzi dekorativ fənd­lərlə onu yeni əsər kimi təqdim edə bilməz.