Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Nəsib Göyüşov,

Könül Mİrzəyeva

(Əlyazmalar İnstitutu)
YAZILI ABİDƏLƏRİN AKADEMİK TƏDQİQİ VƏ NƏŞRİ PROBLEMİ
Giriş. Abidələrin akademik tədqiqi və nəşri müxtəlif sivi­lizasiya məkanlarında forma­laşan ayrı-ayrı mədəniyyətlərə xas komponentlərin düzgün elmi mənzərəsinin yaradıl­ma­sı baxı­mın­dan olduqca əhəmiyyət­lidir. Yazılı abidələr istənilən halda hər bir xalqın tarixi keçmişi ilə ta­nışlıq üçün ən dəyərli və mö­təbər qaynaqdır. Başqa sözlə desək, onlar tarixin sənədli yad­daşıdır və keçmişin böyük elmi düşüncə potensialı, bədii-es­te­tik və mədəni irsi, əxlaqi-mənəvi dünyası ilə yanaşı, tarixi ha­di­sələr və ger­çəkliklər, əc­dadların keçdiyi həyat yolları və hət­ta onların xəyal və arzuları haq­qın­­da bu xəzinədə mükəm­məl məlumat əldə etmək olar. Həmin xəzinəyə toplanan zən­gin mirasın müasir el­mi metodlarla tədqiqi və nəşri təqribən yüz əlli il öncə Avropa və Rusiyada başlamış və bir əsr ərzin­də bu proses dinamik inkişaf yolları keçərək bir sistem halına salın­mış­dır. Son dövrlər Şərq ölkələrində də akademik araşdır­malar Avropa standartlarına uyğun, yəni müəyyən parametr və meyar­ları ilə bəlli bir yol tapmış və öz elmi hədəfinə doğru hə­rəkətdədir.

Avropada şərqşünaslıq elmi ilk növbədə yazılı abidələrin tədqiqi və nəşri ilə baş­lamışdı. Akademik N.İ.Kon­radın dəqiq təbiri ilə desək, “elmi şərqşünaslığın predmeti sözün əsl mə­na­­sında yazılı abidələrdir” (1.s.11). Çünki Şərq xalqlarının zən­gin tarix və mədəniyyəti, elmi-fəl­səfi irsi, dini-ideo­loji ba­xışları, ədəbi-estetik zövqü haqqında təsəvvur yaratmaq üçün həmin ilkin qaynaqlara müraciət etmək lazım gəlirdi. Təbii ki, ilkin mərhələdə bu iş öncə epizodik və pərakəndə halda olsa da, tədricən akademik səviyyəyə yetişmişdir və bu baxım­dan mənbə­şü­naslıq humanitar sahədə mühüm istiqamətlərdən biri kimi diqqəti cəlb edir.

Abidələrin tədqiqi və nəşri müasir dövrdə daha böyük əhə­miyyət kəsb edir, çünki bu əsərlər Qrta əsrlər Şərq xalq­la­rının ta­rixinin ayrı-ayrı mərhələlərini orjinal mətnlər əsasında mü­kəm­məl öyrənmək baxı­mın­dan olduqca dəyərli, mötəbər qay­naq­lar və baza rolunu oynayır (2.s. 8).

Əlyazma kitabı ayrı-ayrı xalqların keçdiyi tarixi-ictimai mər­hələ­lə­rin, sosial həyatı­nın, əqli və elmi fəaliyyətinin, bədii-estetik düşüncə­si­nin, adət-ənə­nə­lərinin ilkin sənədli qay­nağı­dır. Müsəlman Şərq xalqla­rı­nın yazılı irsi həm kəmiyyət, həm də mövzu ba­xı­mın­dan çox zəngindir. Avropa, Rusiya və Şərq ölkələrində mövcud olan kitab­xa­na, muzey və başqa mərkəz­lər­də saxlanılan yazılı abidələrin nəşr olunmuş kata­loq­ları, bib­­li­­o­­qra­fik məlumat kitabları və elektron informasiya bank­ları hələ də Şərq xalqlarının ya­zılı abidələrinin tam şəkildə əks etdirmir. Digər tərəfdən, bu abidələrin aka­de­mik tədqiqi və nəş­ri sahəsində bö­yük işlər görülsə də, burada müəyyən boş­luqlar və naqisliklər də möv­cud­dur.

Şərq yazılı abidələrinin mövzu çevrəsi olduqca genişdir və elmlərin ənənənvi təsnifat variantlarını götürsək, yazılı irsin möv­zu baxımından zənginliyi bir daha göz önündə canlanır (3.s. 108-127.). Bura ədəbiyyat və po­e­zi­ya ilə yanaşı, təbiət­şünaslıq (botanika, fizika, kimya, minero­lo­giya, təbabət və far­makologiya, astranomiya), riyaziyyat elmləri (cəbr və riyaziy­yat, həndəsə, musiqi) və s. daxildir. Əlbəttə, yazılı abidələrin böyük bir qismini islam elmləri (Quran, təfsir, hədis, kəlam, fiqh, təsəv­vüf), fəlsəfə və əxlaq, tarix, münşəat və bioqrafiya, coğrafiya və diyar­şü­naslıq, ensiklopedik məlumat kitabları və müxtəlif sahələrə aid təz­kirələr təşkil edir.

Şərq xalqlarının yazı mədəniyyəti Avropadan qədimdir. Məlum ol­duğu kimi, yazı bütün hallarda mədəniyyətin mühüm komponenti kimi çıxış edir. Yazılı irs bütövlükdə tarix və mə­dəniyyətin, elmi fikrin və bə­dii-estetik düşüncənin konkret ta­rixi dövrə aid yazı və dillə sənəd­ləş­miş yaddaşı olduğundan onların mətnlərini akademik səviyyədə yeni­dən oxumaq, nəşr etdirmək və dəyərləndirmək lazım gəlir. Bu ba­xımdan, akad. N.İ. Kon­radın dediyi kim: “Yazılı abidəni dərk etmək, hər şey­dən əvvəl, həmin yazı və dilin aid olduğu tarixi dövrü bilmək, ya­xud həmin tarixi dövrə aid yazı və dili bilməkdir” (1. s.10). Deməli, istənilən halda yazılı abidələr birinci növbədə tarixilik baxımdan böyük əhə­miyyət daşıyır.

Müsəlman Şərq xalqlarının yazılı abidələri üç əsas dildə yazıl­mışdır: ərəb, fars və türk. Hər üç xalqın islamdan sonrakı yazılı irsi ərəb qra­fikası əsasında yazılıb sax­la­nıl­mışdır və tə­biidir ki, bunlardan hər biri­nin qrafik forması dil xüsusiyyət­lə­rin­dən asılı olaraq müəyyən dəyişik­liyə uğramaqla yanaşı, özü­nəməxsus təkamül yolu keç­miş­dir.

Ərəb əlyazma kitabı VII əsrin dördüncü onilliyinin əvvəl­lə­­rində yaranmağa baş­lan­mışdı (4.s.38). Ərəb yazı mədəniy­yə­ti semit əlifbası əsasında təşəkkül tapmışdır və bu proses e.ə. V-VI və miladdan sonra IV-V əsrləri əhatə edir (4.s. 12-13.). İran yazı və kitab mədəniyyətinin tarixi daha qədim olmaqla 2500 illik keçmişə malikdir (5.s. 330). İs­lam­dan sonra ərəb qrafi­ka­sı­na keçid X əsrin əvvəlllərində başa çatdı (5.s.332). Fars­lar ərəb qrafi­ka­sı­nı olduğu kimi qəbul edərək, onun tə­ləf­fü­zünü öz dillərinin fonetik sisteminə uyğun­laş­dır­­dı­lar (5.s. 332).

Türk xalqlarının yazılı irsi islamdan öncə runik yazılarda və Orxon-Yenisey abi­dələrində öz əksini tapır və bu isə eranın V-VIII əsrlərini əhatə edir (6.s.87; 7.s 14-20). Ərəb qrafikalı türk əlyazma ki­ta­bı XI əsr­dən yaranmağa başlamış və geniş bir coğ­rafi məkanda yayaılmışdır. Türk­­lər də iranlılar kimi ərəb qrafikasından fay­da­la­nmaqla yanaşı, mü­əy­yən dəyişik­lik­lər etmişlər (8.s. 407-414). Burada başqa bir maraqlı cəhət diqqəti cəlb edir, belə ki, islam dünyasında apa­rıcı dil ərəb dili­dir. Əksər elmi, fəlsəfi və dini əsərlər bu dildə yazılmışdır. Hətta qeyri ərəblər öz əsərlərini ərəbcə yaz­mışlar. Bu baxım­dan, iranlıların və türk­dilli xalqların, o cümlədən Azərbaycan türk­lə­rinin islam elm və mədə­niy­yətinə göstərdiyi xidmət diq­­­qə­təlayiqdir. Burada ikinci yeri fars dili tutur və türkdilli xalq­ların bir çox alimləri öz əsərlərini farsca yaz­mış­lar. XIV əsr­dən isə bəzən üç dildə (Nəsimi və Füzuli), daha çox isə iki dil­də (fars və türk) şeir yazmaq ədəbi ənənəyə çevrilmişdir. Nəsimi ilə başlayan bu ənənə Füzulidən tutmuş Mir Möh­sün Nəvvabadək, yəni XX əsrin əv­və­li­nədək davam etmişdir.

Türk dilində elmi əsərlər ərəb və fars dilində yazılmış ki­tablarla mü­qayisədə çox azdır və bu dil daha çox poeziyanın və bədii nəsrin daşı­yıcısı olmuşdur. Onu da əla­­­və edək ki, türk­dilli xalqların klassik ədəbi irsində təkcə ərəb və fars dil­lərinin lek­sik ünsürlərindən deyil, həm də bu dillərdə təşəkkül tapmış ədəbi növ və janrlar, bədii ob­raz­­lar və poe­tik ənənə­lər­dən geniş istifadə edilmişdir.

Ədəbi düşüncə və ənənəyə İran təsiri daha güclü olmuşdur. Fuad Köprülü bu ba­rə­də yazır: “Türkler coğrafi yerleri icabın­ca eski zaman­lardan beri iki medeə­niy­yet nü­fuzu altında bu­lun­duktan beri Çin ve İran ile daima münasibetde bulun­muş­lardır... Türk­ler için esrler her iki me­de­niyyet nüfuzu altında bulundukdan sonra, nihayet, İs­lam di­nini kabul eden İran, on­la­rı yavaş-yavaş kendi nüfuzu daire­sine aldı “(9.s.20). Mü­əl­lif sonra İran mədəniyyətinin islam mədəniy­yətinə təsirindən bəhs edə­­rək məsə­lə­yə belə münasibət bildirir: “Türkler islamiye­tin bir çok ünsürlerinden doğur­dan do­ğura arap­lar­dan deyil, ecemler vasitesile al­dı­lar. İslam medeniyyeti türklere, İran kül­­­tü­­rünün mer­kezi olan Xora­san yolu ile Mavenehrden keçerek gelirdi. Mavenehrin bir çok büyük merkezleri bile ma­nen “türk” olmakdan ziyade “irani”idi. İs­te, bun­dan do­la­yı­dır ki, is­la­miyetden öncə de danışdıkları için türklere ya­bançı gel­me­yen iran­lılar, islam mede­ni­yeti dairesine girmek için yene onlara yol gösterdiler ve tabii, bu hal, türk edebiyya­tının gelişmesi üzerine yüz yıl­larca tesirli oldu (9.s.21).

Burada daha bir məsələyə də qısaca işarə etmək istərdik; Azər­bay­canda paleo­qra­fiya və kitab mədəniyyəti tarixi haq­qında çox bəhs edil­miş və maraqlı işlər görül­müşdür. Ancaq aka­demik standartlar baxımın­dan mərhum A.Qazıyevin əsər­ləri mənbə­lər əsasında yazılan ciddi işlər sayıla bilər (10;11). Onu da qeyd edək ki, Azər­baycan əlyzama kitabı ümumşərq kitab mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir, ona görə də populizmə qapılaraq bu mövzunu müsəlman Şərq mədəni kon­tekstin­dən süni şəkildə ayıraraq əlahiddə bir məsələ kimi araş­dırmaq akade­mizmə ziddir. Maraqlı burasıdır ki, əlyazma ki­tabı və kitabxanalar haq­qında ayrı-ayrı tarixə aid əsərlərdə, təzkirələrdə və başqa qaynaqlarda çoxlu məlumatlar vardır. Bundan başqa, Orta əsrlərdə mütəxəssislər tərəfindən sırf pa­leoqrafiya və kodikologiya sahəsinə aid onlarla risalə­lər vardır və həmin qaynaqların tərcüməsi və akademik nəşri bu sahə­də olan boşluğu doldurmaq baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Həmin risalələr (28 risalə) İranda Nəcib Mail Hərəvi tə­rə­fin­dən 1000 səhifədən artıq bir topluda nəşr edilmişdir (12). Mü­əllif eyni zamanda ilkin qay­naqlar əsasında əlyazma kitabına aid olan (qələm, qələm­dan, kağız, cild, mürəkkəb və rəng növ­ləri, onların hazırlanma texnologiyası, xətt növ­lə­ri, cild və sə­hi­fələrin bəzədilməzi, səhifələrin bəddi tərtibatı, təs­vir­lər və miniatür sənəti) mükəmməl ensiklo­pe­dik termino­lo­giya lüğəti ha­zırlayıb həmin topluda dərc etdirmişdir (12.s. 571-832). Top­­lunun so­nun­da isə geniş izahlar, şərhlər, göstəricilər və qeyd­lər verilmişdir (12. s.882-1048).

Yazılı abidələrin akademik tədqiqi Şərq xalqlarının elmi-fəlsəfi, dini-məfkurəvi, əxlaqi-ictimai, ədəbi və mənəvi mira­sının bütün mərhə­lə­lə­ri­ni və isti­qa­mət­lərini əhatə edir və bu əsərlərdə əsas mövzu ilə ya­naşı, coğ­rafi yerlər, müxtəlif şəx­siy­yətlər, mü­­əyyənləşdirilməsi gərək olan ha­di­sələr, keçmişin həyat tərzi və məişəti və başqa-başqa məsə­lələr barədə məlu­mat əldə etmək olur. Məhz, bu baxımdan hər bir abidə elmi təyinatına uyğun olaraq kompleks şəkildə təd­­qiq olun­maqla, öz dövrünə və mövcud ictimai ideologiyaya uy­ğun təhlil edilir.