Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ

“Göyləri və yeri icad edən (yoxdan yaradan) Odur. Bir işin yaran­ma­sını istədiyi zaman, ona (o işə) yalnız: “Ol !” – deyər, o da (fövrən) olar” (Bəqərə: 117).

Beytin üçüncü misrasında isə on iki qapı ifadəsi ilə on iki ulduz, on iki İmam Rəsuli – Əkrəm (s.a.s) əhli-beytindən, Peyğəmbər salavatul­lah və qızı hz.Fatimədən (ə) başqa olan məsumlara işarə edilir (6, 237-238).

Hədislərin birində Peyğəmbər belə buyurdu: “İnsanların işi o vaxta qədər davam edəcəkdir ki, onlar üçün on iki xəlifə olsun və onların hamısı Qureyşdəndir”.

“Qəza qələm alıb yazı yazanda” – misrası ilə ustad aşıq Quranı-Kə­rimin Məkkədə nazil olmuş “Nun və Qələm” surəsinə – mələklərin löv­hi-məhfuzda insanların qəzavü-qədərinin məhz qələmlə yazılmasına işa­rə edir, təşxis sənəti ilə cansız qələmi canlandıraraq onun xilqətin hə­ya­tındakı rolunu vurğulayır (6, 236). Dilsuz və Xəzangül dastanından bir nümunə:

Gözəllər köksündə sərxoş gəzəndə,

Gül nərgizi dəstdə tutub üzəndə.

Qəza qələm alıb yazı yazanda

Bəxtin qara yazan verdi güllü bağ.(5.s.42)

Yalnız ərəb-İslam mədəniyyətində deyil, bütün dünyada öz bən­zər­siz bəlağəti ilə seçilən Quranın mövzu, motiv və islahatları ədəbiyyatda işlədilərək onun məna dəyərini artırmış, hikmət, ibrət və nəsihətin in­sanlığa çatdırılmasında önəmli rol oynamışdır.

Qəzavü-qədər bu sayaq istilahlardandır. Istər xalq yaradıcılığında, istərsə də klassik irsdə bu mövzuya geniş yer verilmişdir. “Məhəmməd və Güləndam” dastanının ustadnamə hissəsində də bu məsələ ürəyə ya­tım­lı, sadə xalq dilində öz əksini tapmışıdır:

Qazav-qədər başa salsa qaranı,

Döylətə dost olan etməz çaranı.

Kasatlığa düşsə kəsər aranı,

Tikə dostu dövlət, malı gözdiyər (8.s.7)

İnsan qədərini hansı amillərin həll etdiyini Qurani-Kərimin ayələrin­dən aydın şəkildə anlaya bilərik (Bir-birinizin malını haqqınız olmadığı hal­da yeməyin – Bəqərə: 188); (Allaha tam bir itaətlə boyun əyməyincə - Nisə: 65); (İnsanlar arasında ədalətli hökm olmazsa,onlara zülm edi­lərsə - Yunus: 54); Məryəm: 61, əz-Zumər: 69, əl-Qiyamə: 13

Bütün bunlardan belə nəticə çıxır ki, bəşər övladının yaranışından tutmuş keçdiyi ömür yolu Allah-Təalanın nəzəri altındadır.

Allaha sığınan Onun mərhəməti, rəhmi nəticəsində haqq yoluna gə­lər, digər bir qismi isə haqdan qaçaraq zəlalətə düçar olar.