Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

QURANDA:

إِيَّاكَ نَعْبُدُ وإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ؛

اهدِنَــــا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ ؛

صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ غَيرِ المَغضُوبِ عَلَيهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ

“ Biz yalnız Sənə ibadət edirik və yalnız Səndən kömək diləyirik!

Bizi doğru (düz) yola yönəlt!

Nemət verdiyin kəslərin yoluna! Qəzəbə düçar olmuşların və (haqdan) azmışların (yoluna) yox!” (Fatihə: 5-7)

Allahın, adətən, min bir adı haqqında bəhs edilir. Allahın ad və si­fət­ləri, Onun birliyini, qüdrətini, xaliqliyini, mərhəmət və əzəmətini gös­tərir. Bu adların şeirdə işlədilməsi Tanrı kəlamının şeir dili ilə ifa­də­si­dir. “Valeh və Zərnigar” dastanında Aşıq Valeh aşağıdakı bağlamanı söylədi:

Valeh əbcəd hesabını yad elər,

Belə mənaları tez savad elər,

Bir əlif, bir qayın min bir ad elər,

Ancaq ona demək olmaz ikidi. (8.s. 368)

Nümunə gətirdiyimiz misalda ğayn=1000, əlif=1 olduğu üçün mü­əm­ma poetik formasının faydalarına əsasən 1001 rəqəmini alırıq (9, 209-210).

Aşıq Valeh bu beytində klassik poetikanın ən maraqlı növünə isti­nad edərək Allahın 1001 adına işarə etmiş olur.

Allah-Təalanın bəlli olan gözəl adları (əl-Əsmaül-hüsna) 99-dur. Ədə­biyyatda Tanrının bu adlarının işlədilməsi “Tənsiqus-sifat” adlandı­rılır.

Allah-Təalanın zatı və sübutu sifətləri mahiyyət etibarı ilə eyni şey­lərdir. Bu sifətlər arasında fərq olsa-olsa, zahiri xarakter daşıyır. Onlar zatın cövhərini təşkil edən amillərdir, buna görə də öz Sahibindən kə­narda təsəvvür edilə bilməz (6, 69).

Quranda “Əsmaül-hüsna” ilə verilən Allahın gözəl adları içərisində ən çox işlənənlərdən biri də əl-Qədir (Qadir) sifətidir. Allahın qadir si­fə­ti Bəqərə: 20, 129, Nisa: 134, Ənbiya: 87, Yasin: 81, Qiyamət: 40 və s .öz əksini tapmışdır.

Aşıq Qərib dastanının bu yerində Paşadan aldığı qızılı heybəsinə dol­durub getmək istəyən Qərib çöldəki göz-gözü görməyən tufanı gö­rüb aldı sazın belə dedi:

Bizim ellər dağdı, daşdı, virandı,

Qadir mövlam hər mətləbi verəndi,

Bayırda qar, çovğun, dolu, borandı,

Vətənimdən ayrı düşdüm, ağlaram! (8.s.116)

Beytin ikinci misrası yuxarıda qeyd etdiyimiz ayələrdən məxəz­lən­miş­dir. Beytdə eyni zamanda dağ, daş, viran və qar, çovğun, dolu, bo­ran sözlərindən istifadə edilmiş, bunlar eyni qəbilə məxsus sözlər oldu­ğundan “muraatun-nəzir” bədii ifadə vasitəsinə nümunədir. Qeyd edək ki, bu poetik forma dastanlarda daha çox işlədilir.

Burada bir neçə xalq dastanından götürülmüş nümunələr üzərində yığ­cam təhlil göstərir ki, klassik aşıq poeziyasında və datanlarda İslam və Quran motivləri kifayət dərəcədə yar almış, həmin ədəbi növün istər ideya-məzmun və istərsə də bədi-estetik və poetik baxımdan zənginləş­mə­sinə və cilalanmasına xidmət etmişdir. Deməli, sözügedən mövzu­nun daha geniş və əhatəli tədqiqinə böyük ehtiyac vardır və bu isə hə­min sahədə olan boşluğu doldurmaq cəhətdən faydalı olar.

Ədəbİyyat:
1. Qurani-Kərim. Ərəb dilindən tərcümə edənlər: Z.M.Bün­ya­dov, B.M.Məmmədəliyev. “Kozan

Ofset” mətbəəsi. Ankara. Məhərrəm, 1481/1997

2. Дж.Фрейзер. Фольклор в ветхой завете. Москва, 1990

3. Təsiri-Quran və hədis dər ədəbiyyati-farsi. Dr. Əliəsgər Hələbi. Tehran 1371

4. Б.М.Гранде. Введение в сравнительное изучение семитских язы­ков. М., 1972

5. Dilsuz və Xəzangül.Azərbaycan dastanları. Bakı: Çıraq, 2005

6. Hacı Sabir Həsənli. Haqqa doğru. Bakı: Elm və həyat, 1998

7. Mahirə Quliyeva. Quran bəlağəti və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Nafta-Press, 2008

8. Aşıq Qərib. Azərbaycan dastanları. Bakı: Çıraq, 2005

9. Klassik Şərq bəlağəti və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Ozan, 1999.