Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Əllamə Məclisiyə görə təbiətşünaslıq problemləri

Məlum olduğu kimi, Qurani-Kərimdə və hədisi-şəriflərdə kifayət qə­dər dünyəvi elmlərə, o cümlədən təbiətşünaslığa aid problemlər öz əksini tapmışdır. Quranı-Kərimin ayələrinin bir qismi elmi ayələr adlanır. Müsəlman alimləri də bu ayələrin yozumu ilə mükəmməl məş­ğul olmuş və onu öz dövrlərinin elmi nailiyyətləri əsasında şərh etməyə çalışmışlar. Bunun əsas səbəblərindən biri də bəzi fiqhi məsələlərin bu elmlərlə sıx əlaqəsindən irəli gəlməkdədir. Çünki təbiətşünaslıq elm­lə­rinin vasitəsilə müsəlmanlar qiblə, namazlarının vaxtlarını, kür suyunun miqdarını, irsi bölgüləri və s. müəyyən edirlər. Artıq XVII əsrdə təbiət­şünaslıq elmlərinə, xüsusilə də islam astronomiyasına Əllamə Məclisi yeni inkişaf vermişdir. Belə ki, o, Səfəvilərin paytaxtı olan İsfahanda Rəsədxana tikdirmiş və buraya bütün dünyanın tanınmış elm xadim­lə­rini toplamışdı. Beləliklə, onun dövründə İsfahan şəhəri riyaziyyat və astronomiya elmlərinin inkişaf mərkəzi olan bir şəhər olmuşdur.

Əllamə Məclisinin “Biharül-ənvar” əsərində riyaziyyat elmlərinə aid bəzi problemlər də öz əksini tapmaqdadır. O, bu elmin Allah tərəfindən insanlara bir nemət olaraq verildiyini qeyd etmiş və İmam Əlinin (ə): “hesab Allah tərəfindən insanlara verilmiş bir nemətdir” hədisini rəva­yət etmişdir. Əllamə Məclisi astronomiya və riyaziyyat elmlərində mü­kəmməl məlumatlara malik olmuş bir alim idi. O, adı çəkilən əsərinin (1, c.83, s.137-144, c.61, s.270, c.70, s.139, c.82, s.260) cildlərində məsələ ilə əlaqəli problemləri işıqlandırmışdır.

Şübhəsiz ki, Əllamə Məclisi “Biharül-ənvar” əsərində öz dövründə olan təbiətşünaslıq elmləri nöqteyi-nəzərindən çıxış edərək bəzi müd­dəa­lar irəli sürmüşdür. Onun astronomiya və riyaziyyat elmləri sahə­sin­dəki fikirləri alimin o dövrdə məlum olan və bu sahələrdə yazılan əsər­ləri dərindən mütaliə etməsindən və bu sahədə mükəmməl bilik sahibi olmasından xəbər verir. O, “Bihaül-ənvar” əsərində astronomik məlu­mat­ları da izah etmişdir. Müəllif Qurani-Kərimdə keçən səma və ərz kəlmələrinin leksik mənasını belə izah edir: “Yer aşağı olduğuna görə ərz adlanıb. Çünki ərz sözü aşağı, alçaq mənalarındadır. Səma isə yük­sək və ucalıq mənalarını ifadə edir” (1, c.54, s.4). Alim yerlərin və göy­lərin altı gündə yaradılması problemi haqqında İbn Abbasdan belə bir hədis nəql edir: “Ayədə olan altı gündə məqsəd axirət vaxtıdır” (1, c.54, s.6). Lakin müəllif bu fikri qəbul etməyərək burada dünya vaxtı olduğu qənaətindədir. Həmçinin o, Allahın bütün aləmləri bir göz qırpımında ya­ratmağa qadir olduğunu, lakin mələklərə ibrət olsun deyə onları təd­ricən yaratdığını söyləyir (1, c.54, s.6).

Əllamə Məclisi “Biharül-ənvar” əsərində astronomiya elminin mü­hüm problemlərindən olan göy cismlərinin tərkibi, göy cismlərinin hə­rə­kəti, ulduzların uzaqlığı və bu tədqiqatlardan əldə edilə biləcək hər hansı bir bilgi haqqında məlumat vermişdir (1. C.74, s.76). O, günor­ta­nın yarı olması xəttini, qiblənin bilinməsi və b. məsələləri araşdırmaq üçün astronomik və digər həndəsi cihazlardan istifadə etmişdir. O, bu elm­lər sahəsinə aid bəzi problemləri o zaman daha məşhur olan qədim müsəlman və hind alimlərinin görüşləri əsasında işıqlandırmışdır. Əl­lamə Məclisi astronomiyaya aid problemlərə toxunan zaman demişdir: “Biz tanınmış ölkələrin dəyişmə meylinin miqdarını qeyd etdik, necə ki, tədqiqatçılar astronomiya sahəsində yazılan əsərlərə müraciət edə bilərlər. Ola bilsin ki, oxucu bi kitabda başqa şeylərə ehtiyac duysun” (1, c.74, s.76).

Müəllif adı çəkilən əsərində günəşin əyilməsi nəticəsində namazın vaxtının müəyyən edilməsi haqqında da məlumat vermişdir. O, yazır: “Bu­rada bölgəmiz İsfahan şəhərində olan zavalın (günəşin əyilməsi) köl­gəsinin miqdarını qeyd etdik. Həmçinin bu şəhərə yaxın olan bölgə­lərin də. Onun ərazisi 32⁰-dir və yaxudda ona yaxındır” (1, c.82, s.371).

Əllamə Məclisi din və təbiətşünaslığın kainatın əmələ gəlməsi və ma­hiyyəti haqqında olan məlumatları təkcə bir yerə toplamaqla kifayət­lən­məyib, eyni zamanda bu məsələyə də öz münasibətini bildirmişdir. O, Qurana (2, Bəqərə, 29) əsaslanaraq göylərin yeddi təbəqədən ibarət olduğunu (1, c.54, s.1) bu haqda Bətlyəmusun (Ptolomeyin) “göylər doqquz təbəqədir” dediyi fikrinin yanlış olduğunu vurğulamışdır (1, c.54, s.5). Müəllif Əllamə Süyutinin “əd-Dürrul-mənsur” əsərində rəva­yət olunan “yerlə göyün və hər göyün bir-birləri ilə olan ara məsafələri beş yüz min illik məsafə qədəridir” hədisinə də münasibətini gizlət­mə­mişdir (1, c.55, s.98). Həmçinin o, qədim astronomların yerin bütün kai­natın mərkəzi olduğunu və hərəkətsiz vəziyyətdə qaldığını görüşünü də qəbul etməyərək yer kürəsinin hərəkətdə olduğu fikrini təsdiqlə­miş­dir (1, c.54, s.8). Yerin günəş ətrafında orbita üzrə hərəkət etməsi, onun günəş ətrafında tam bir il müddətində hərəkət etməsi, günəş və ayın da hərəkətdə olması fikrini o, əsərdə qeyd etmişdir (1, c.54, s.216). O, Al­la­hın yer kürəsini yaradaraq onun üzərində insanların yaxşı yaşamasını, günəşin yeri qızdırması, ayın qaranlıq gecələri işıqlı etməsi və ulduz­ların isə vaxtı təyin etmək üçün yaradıldığını vurğulamışdı (1, c.54, s.11, 15). Həmçinin o, yerin əzəli deyil, Allah tərfindən sonradan yara­dıldığı fikrini təsdiq edib bunu fəlsəfi dəlillərlə də əsaslandırmağa ça­lışmışdır (1, c.54, s.225).

Müəllifin əsərdə münasibət bildirdiyi təbiətşünaslığın ən mühüm problemlərindən biri olan yer üzündə insanın əmələ gəlməsi problemi­dir. Bu haqda o, yazır: “Yer üzü bom-boş idi. Orada heç bir kimsə belə yox idi. Bu zaman Allah mələklərə: «Mən yer üzündə xəlifə yara­dacağam» dedi. Bunun üçün O, Cəbraili (ə) yer üzünə göndərib onun müx­təlif şirin və şoran torpaqlarından götürməsini və insanın indiki şək­­lin­dəki kimi yoğurmasını əmr etdi. Cəbrail (ə) əmri yerinə yetir­dik­dən dərhal sonra Allah ona öz ruhundan üfürdü və beləliklə ilk insan Adəm (ə) yarandı. Adəm (ə) yer üzünün torpağından yaradıldığı üçün (ədimul-ərz) belə adlandırılmışdı (1, c.54, s.94).

Əllamə Məclisi gecə və gündüzün yaranma səbəbləri və s. haqqında məlumatlar vermişdir. O, gecə və gündüz saatlarının iyirmi dörd saat ol­­duğunu qeyd etmişdir (1, c.56, s.1). Hətta o, qədim ərəblərin gecə və gündüzün hər saatına xüsusi adların verdiyini də əsərdə qeyd edib (1, c.56, s.7).

Beləliklə, Əllamə Məclisi “Biharül-ənvar” əsərində günəş sistemini, onun hərəkət və inkişaf qanunauyğunluqlarını, yerlərin və göylərin ya­ran­ması, gecə və gündüzün bir-birini əvə etməsi və nəhayət yer üzərin­də həyatın əmələ gəlməsi problemlərini dinə və elmi nailiyyətlərə əsas­lanaraq şərh etməyə çalışmışdır. İndi onun dövründən 300 ildən artıq vaxt keçmiş, göy cismlərini, yerdə həyatın əmələ gəlməsini və s. prob­lem­ləri öyrənmək üçün yeni və daha təkmil cihazlar ixtira olunub, nə­zə­riyyələr irəli sürülmüşdür. Məsələn, Əllamə Məclisinin ölümündən təx­minən 60 il sonra göy cisimlərinin tərkibini öyrənmək üçün 1858-ci ildə spektroskop adlı cihaz kəşf edildi. Spektroskopun astronomiya el­min­də kəşf edilib tərbiq edilməsi günəş, ulduzlar, planetlər və s. göy cisim­lərinin tərkibi haqqında hansı maddələrin olduğunu öyrənməyə imkan verdi.

Əllamə Məclisinin “Biharül-ənvar” əsərində təbiətşünaslıq problem­ləri haqqında dediyi ayələr, hədislər və fikirlər kainat və onun qurluşu haq­qında olan elmi məlumatlarla uyğun gəlir. O, ən azından bu dedik­ləri ilə sübut etmişdir ki, maddi olan bu aləmlərin hamısı ilahi qüdrətlə ya­ranıb və onunla da idarə olunur.