Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Ədəbİyyat:
1.Adilov Məmməd. Azərbaycan paleoqrafiyası. Bakı, “Elm”, 2010, 224 səh.

2.Из сокровищницы рукописей Азербайджана. Элм. Баку. 1983. Автор составитель Каграманов Дж.В. (İngilis, rus və azərbaycan dilində)

3.Şeyda Yavuz. Süsleme sanatında rumi motifi ve tarihsel gelişimi. Ankara 2008. (Yüksek lisans tezi). 106 s.

4. Fatma Çiçek DERMAN. İslam sanatları tarihi. (Unite 5) Eskişehir, Eylül 2010. 247 s.

5.Ayla Ersoy. Türk tezhip sanatı. İstanbul 1988, 95 s.
Yədulla Dadaşlı

(Müəllimlər İnstitutu)
Bədİİ və onun “Tərcümətül-bədaye” lüğətİ
Hüseyn əfəndi Qayıbovun şəxsi kitabxanası vasitəsilə ələ gətirilən və hazırda M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda sax­lanılan bir “Məcmuə” elmi baxımdan olduqca əhəmiy­yət­lidir. B-551/3255 şifrli bu “Məcmuə” bir neçə müəllifin əsər­lərini özündə birləşdirir. Məcmuənin 6 b-14 a vərəqlərini şair Bədiinin “Tərcümətül-bədaye” mənzum lüğəti, 30 b-42 a və­rəq­lərini Əbu Nəsr Fərahinin “Nisabüs-sibyan”, 47 b-77 b və­rəqlərini şair Dədə İbrahim Şahidinin “Töhfeyi-Şahidi” mən­zum lü­ğətləri, 82 a-127 b vərəqlərini Əbdürrəhman Caminin “Yu­sif və Züleyxa” poeması əhatə edir. Məcmuənin 49 a və­rəqinin haşiyəsində Şahidinin həyatı, vəfat tarixi və əsərləri haq­qında yığcam məlumat ve­rilmişdir. 42b vərəqində türk di­lindən fars dilinə çevrilmiş “Əsasi-sal­na­meyi-türkan” (“Türk­lə­rin əsas salnaməsi”) adlı şeir yerləşdirilmiş, şeir­də heyvan ad­ları ilə adlandırılan ayların mənası və əhəmiyyəti izah olun­muşdur.

Fars və türk dillərində müxtəlif səpkili əlyazmalar salınmış sözü ge­dən məcmuə şair Bədiinin “Tərcümətül-bədaye” mən­zum lüğəti ilə baş­lanır. Lüğətin sonuncu vərəqində katib, ya­zıl­ma tarixi və yeri haqqında Hüseyn əfəndi Qayıbov tərəfin­dən ərəb dilində yazılmış aşağıdakı mə­lumat yer almışdır. “Təm­mət həzəl-övraq əl-müsəmmi bil-bədaye neöv­ne-xaliq əl-bədaye. Hərrərə Hüseyn Molla Yusif nahiyeye-Qəzzaqi, sənə 1269 fi mahe-rəməzan”.

(Tərcüməsi: “Bədaye” adlanan bu vərəqlər bədaye xəlq edən Yara­danın (Allahın) köməkliyi ilə tamamlandı. Hüseyn Mol­la Yusif [oğlu] Qazax nahiyəsində 1269-cu ilin ramazan ayında yazdı).

Bu məlumatdan anlaşılır ki, Bədiinin “Tərcümətül-bədaye” mənzum lüğəti hicri-qəməri tarixlə 1269-cu ilin ramazan ayın­da (miladi tarixlə 1852-ci ildə) Qazax qəzasında Salahlı kənd məktəbinin müəllimi Hü­seyn əfəndi Qayıbov tərəfindən nəs­tə­liq xəttilə yazıya alınmışdır. Təəs­süf ki, bu vaxta kimi nə Bə­diinin həyat və yaradıcılığı, nə də “Tərcü­mətül-bədaye” mən­zum lüğəti milli filologiyada kifayət dərəcədə öyrənil­mə­miş­dir. Bədii haqqında ilk məlumata görkəmli Azərbaycan allimi və ədibi Mirzə Məhəmmədəli Tərbiyətin (1875-1940) “Daniş­məndani-Azərbaycan” [1987] əsərində rast gəlirik. M.Tərbi­yət adı çəki­lən əsərində yazır ki, Bədii Təbrizin məşhur təbib­lərindən və rəssam Müzəffərəlinin dostlarındandır.” Onun fars və türk dillərində bir çox şeirləri vardır. Aşağıdakı şeir onun­dur:

Cəmallı cavanları mən ürəkdən sevərəm,

Ox vursalar ürəyə mən heç dinmərəm.

Şəhər şeyxi mən edir bizi bu gənclərdən,

Qoca, cahildir, şeyxə bir söz demərəm.

(“Məcməül-xəvas”).

M.Tərbiyət Bədiinin qəzəllər divanının şəxsi kitabxanasın­da saxlan­dı­ğını da nəzərə çatdırır və “Müsəlləsat lüğəti” mən­zu­məsinin Bədii qə­ləmindən çıxmasını ehtimal edir.

Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinə dair fundamental əsərlərin müəllifi kimi tanınan M.Tərbiyət “Danişməndani-Azər­baycan” əsərin­də Bədiini fars və türk dillərində lirik qə­zəllər divanının və “Müsəlləsat lüğəti” mənzuməsinin müəllifi si­masında oxuculara tanıdır. Buradan mənzum lüğətçilik sa­hə­sində müəyyən təcrübəsi olan Bədiinin adı çəki­lən lüğətdən başqa daha bir mənzum lüğətin – “Tərcümətül-bədaye” əsə­ri­nin müəllifi olması mülahizəsi formalaşır.

XX yüzilin görkəmli Azərbaycan alimi, akademik Həmid Araslı “Bö­yük Azərbaycan şairi Füzuli” monoqrafiyasında M.Fü­zuli dövrü Azərbaycan şairləri sırasında Bədiinin də adı­nı çəkir: “XVI əsrin tanın­mış şairlərindən biri də Bədiidir. Bə­dii Şah Təhmasibin zamanında ya­şamışdır. Onun əsərlərindən aşağıdakı qəzəl məlumdur:

Dila, müqəyyədi-ol ənbərin kəmənd ola gör,

Qərib silsilədir zülfi-yar, bənd ola gör.

Pəsəndi-qeyr əgər olmadım, könül qəm iməz

Pəsənd xatiri-ol şuxi-dilpəsənd ola gör.

Halımı yarə yetir, tanrı üçün, ey halə,

Şərari-ah kimi dəmbədəm bülənd ola gör.

Xumi-şərab, Bədii, ləvəndi-meykədədir,

Ayağı torpağına baş qoyub ləvənd ola gör.

Bu sətirlər şairin klassik irsə yaxından bələd, lirik sənətkar olduğunu aydınlaşdırır”.

Məhəmmədəli Tərbiyət və Həmid Araslının Bədii haqqında verdik­ləri məlumatları ümumiləşdirib, belə nəticəyə gəlmək müm­kündür: Bədii XVI əsrin tanınmış şairlərindən və həkim­lərindən biri, rəssam Mü­zəf­fərəlinin dostudur. Şah Təhmasibin dövründə yaşamış, fars və türk dillərində qəzəllər divanı, “Mü­səl­ləsat lüğəti” mənzuməsini yaz­mış­dır.

“Tərcümətül-bədaye” mənzum lüğəti Bədiinin əsəri olub, fars dilin­də yazılmışdır. Hüseyn əfəndi Qayıbov bu lüğəti fars dilindən Azər­baycan dilinə tərcümə etmiş, Qazax qəzasının Sa­lahlı kənd məktəbində müəllimlik etdiyi 1850-ci illərdə şagirdlərə fars dilini öyrətmək məqsə­dilə tədris vəsaiti kimi fay­dalanmışdır.

Səkkiz vərəqdən ibarət olan “Tərcü­mətül-bədaye” əsərinin Azər­bay­can dilində olan variantı “Məcmuə”nin 6 b-10 a və­rəq­lərində, fars dilin­də olan əlyazması isə 10 a-14 a vərəq­lə­rin­dədir. “Tərcümətül-bədaye” lüğətinin farsca əlyazması 196 mis­radan, azərbaycanca əlyazması ilə 195 misradan ibarətdir. Əl­yazmanın 9 b vərəqində bir misra H.Qayıbov tərəfindən nə­dənsə buraxılmışdır.

Bədii “Tərcümətül-bədaye” mənzum lüğətini Azərbaycan və Şərq dillərində yazılmış elmi və bədii əsərlərdə, əlyazma və çap kitablarında olduğu kimi, rəsmi başlıqla – “Bismillahir-rəhmanir-rəhim və bihi nəs­təin” [“Şəfqətli və rəhmli Alla­hın adı və onun köməkliyi ilə” (başla­yıram)] ifadəsi ilə aşağıdakı misralarla başlayır:

ﺍﺯ ﭘﺲ ﺤﻣﺩ ﺨﺩﺍﻮﻨﺩ ﺯﻣﯿﻥ ﺁﺳﻣﺎﻥ

ﺩﺮ ﻟﻐﺖ ﻨﻆﻡ ﻜﻨﻢ ﺤﻣﭼﻮ ﻵﯽ ﻋﻣﺎﻦ

ﺻﺎﺤﺑﻜﻣﺎﻞ ﺍﯽ ﺤﻮﺍﮬﯽ ﻣﻌﻨﯽ ﺴﮫ ﺍﺯ ﻠﻔﻈ ﭕﮑﯽ ﺍﺯ

ﺪﺍﻥ ﺘﺮﺘﻳﺐ ﺒﺪﻴﻥ ﻀﻢ ﻮ ﻜﺴﺮ ﻓﺘﺢ ﺍﯙﻟﺶ

(Tərcüməsi:

Bundan sonra, Yeri, Göyü yaradan Allaha şükür olsun!

Oman incilərinə bənzər şeir lüğəti yazıram.

Ey kamal sahibi, bir cür yazılan üç mənalı söz istəyirsənsə. əvvəlcə fəthə, sonra kəsrə və zəmmə hərəkələri ilə sıralanmış sözlərə bax).

XVI əsr Azərbaycan şairi Bədii Oman incilərinə bərabər tut­duğu, dil­çilik elmi baxımından son dərəcə qiymətli “Tərcü­mətül-bədaye” mən­zum lüğətində ərəb əlifbası ilə eyni cür yazılan, lakin hərəkələrlə məna baxımından fərqlənən onlarla ərəb mənşəli sözün farsca açmasını vermişdir.

Hüseyn əfəndi Qayıbov “Tərcümətül-bədaye” lüğətini fars dilindən Azərbaycan dilinə çevirərkən müəllifin üslubunu, əsərin vəzn və janr xüsusiyyətlərini, qafiyə quruluşunu olduğu kimi saxlamış, orijinalın tələblərini gözləmişdir. Bu da Qayı­bo­vun şairlik istedadından (hərçənd H.Qayıbov şair olma­mış­dır, lakin şair M.V.Vidadinin nəslindəndir) və tərcümə nəzə­riy­yəsinə bələd olmasından irəli gəlir. Bununla yanaşı, H.Qa­­yıbov lüğətin Azərbaycan dilindəki əlyazmasının əvvəlinə və axı­rına Bədii mətnində olmayan misralar artırmış, müvafiq sə­hifələrin ha­şiyə­lərində izahlar vermiş, əsərin adını yalnız Azər­baycan variantının ilk səhifəsinin rəsmi başlığından sonra göstərmişdir.

Bədii kimi H.Qayıbov da əlyazmanın başlanğıcında “Bis­mil­lahir-rəh­manir-rəhim və bihi nəstəin” ifadəsini işlətmiş, “Hüvə Allah süb­han” (Tərif o Allaha layiqdir) ifadəsini əlavə et­mişdir. Lüğətin əlyaz­masının əvvəlinə artırdığı:

Qadiri-biçunə hər dəm həmd bihədü bəyan

Kantizam aləmi qıldı nəhan ikən əyan.

Həm sələvat ilə səlam ol seyyid kövnünə, həm

Alü övladinə kanlərdir çıraği-sərvəran, –

misralarında Qayıbov gizli dünyanı nizam-intizamla, qayda ilə aşkara çıxaran, bərabəri olmayan qüdrət sahibinə -Allaha son­suz şükürlər söyləyir. Dünya müsəlmanlarına çıraq kimi işıqlı yol göstərən islam dininin başçısı Məhəmməd peyğəmbərə və onun nəslinə (Fatimə, Əli, Həsən, Hüseyn) salam və salavat söy­ləyir.

Rəsmi başlıqlardan sonra H.Qayıbov yazır ki, Bədii ərəb dilində işlənən bəzi sözləri toplayıb, Oman incilərinə bənzəyən mənzum lüğət yazmışdır. Eyni şəkildə yazılan, lakin fəthə, kəsrə və zəmmə diakritik işa­rələri ilə mənaca tamamilə fərqlə­nən ərəb mənşəli sözlərin farsca qar­şılığını açıqlamışdır:

Bədha bəzi ərəb ləfzin Bədii cəm edüb,

Eyləmiş nəzmi-lüğət misli-lölöi-Oman.

Tərcümə fürs eyləmiş ani bu minval üzrə kim,

Ləfz bir, məna üç, əvvəl fəthə, kəsrü zəmm nişan.

Ərəb dilinin fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətlərinə bələd olan­lar yaxşı bilirlər ki, ərəb əlifbasında kəlmələrin dü­rüst tələffüz edil­məsi üçün bir sıra işarələr vardır. Tanış olma­yan sözləri belə işarələrlə təc­hiz etdikdə dürüst oxumaq olur. Fəthə, kəsrə və zəmmə belə işarələr­dəndir. Fəthə işarəsi (–) hərf­lərin üstündə qoyulur və “ə” səsini bildirir. Hərflərin al­tın­da qoyulan kəsrə işarəsi (–) “i” səsini, hərflərin üstündə qo­yulan zəmmə işarəsi isə (–) “ü” səsini ifadə edir. Sözün yazıda aldığı şəkil “ləfz” adlanır. Bəzi ərəb mənşəli ləfzlərin (söz­lə­rin) üstündə və ya altında fəthə, kəsrə və zəmmə diakritik işa­rələrini müvafiq qaydalara uyğun qoymaqla yeni mənalı üç sözü almaq mümkündür. Bu üsul yalnız ərəb dili ləfzlərinə məxsusdur. Bədii də göstərilən diakritik işa­rələrlə (hərəkə­lər­lə) fərqlənib, eyni cür yazılan sözlərdən ibarət mən­zum lüğət yazmaqla Azərbaycan məktəb və mədrəsələrində təhsil alan şa­girdlərin ərəb dilini öyrənməsini asanlaşdırırdı. Mənzum lü­ğətin əz­bərlədilməsi şagirdlərin ərəb mənşəli sözlərin mənasını uzun müddət yadda saxlamaları ilə sonuclanırdı.

“Tərcümətül-bədaye” mənzum lüğətinin Hüseyn əfəndi Qa­yı­bov tə­rəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunması əsərin əvvəlində və so­nunda tərcüməçinin özünün yazdığı aşağıdakı misralardan aydın görün­məkdədir:

Eylədüm türkcə ani tərcümə katfali-türk

Anlıyıb zəbt etməyə ta olalar anlar rəvan.

... Oldu bu nəzmi-Bədii tərcüməsi çün təmam,

“Tərcümətül-bədaye”dir ana nami-nişan.

H.Qayıbov “Tərcümətül-bədaye” lüğətini dilimizə çevir­mək­də Cə­nu­bi Qafqaz, o cümlədən Azərbaycan məktəblərində oxu­yan şagirdlərə ərəb dilini öyrətmək məqsədi daşıyırdı. Şa­girdlərin ərəb dilini öyrən­məsi isə müsəlman Şərqinin ən qiy­mət­li mənəvi abidəsi sayılan Qurani-Kərimin düzgün oxun­ma­sı, surə və ayələrin mənasını dürüst anlaması üçün son dərəcə önəmli idi.

Lüğətin əvvəlindən sonuna kimi sözlərin anlamı aşağıdakı misralara uyğun sıralanır:

Rəbb – rəbbül-aləmeyn, ribb-bir cəmaət, xəlqdir,

Rübb – nar, alma, üzüm suyidir,ey cani-cəhan.

...Mərrə bir – kərrəyə derlər, mirrə-dəxi qüvvətə,

Mürrə – acı nəsnədir kim, təlx olur andan dəhan.

...Qətr – yağışdır, ərəbcə qitr – meydir, ey əxi,

Qütr – övd oldu lüğətdə hər tərəf bil bəd əz an.

Bu misraların sayını xeyli artırmaq mümkündür, lakin nü­munə göstərilənlər də kifayətdir. “Tərcümətül-bədaye” əsəri­nin Azərbaycan dilinə tərcüməsi zamanı H.Qayıbov yuxarı­da­kı parçada işlənən ərə­bizmləri belə şərh etmişdir:

Rəbb–Allah, ribb–camaat, xalq, rübb–meyvə şirəsi (nar, al­ma, üzüm suyu);

Mərrə – bir dəfə, mirrə – qüvvət, mürrə – acı;

Qətr – yağış, qitr – mey, qütr – təkrarlama.

Göründüyü kimi, lüğətdə işlənən və misal gətirilən yuxarı­dakı ərə­bizmlər, Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, eyni şəkil­də yazılır və yal­nız hərəkələrlə bir-birindən fərqlənir. Bu da şa­girdlərin oxu və yazı mə­dəniyyətini sürətləndirir, ərəb dilini mənimsəməsinə güclü təsir göstə­rirdi.

H.Qayıbov əlyazmanın 7 a, 8 a, 8 b, 11 a, 11 b, 12 a, 13b vərəq­lə­ri­nin haşiyələrində müəyyən izahlar vermişdir ki, bu da tədris prosesi ilə bağlı olmuşdur. Bədiinin “Tərcümətül-bə­daye” mənzum lüğətinin fars dilindəki əlyazmasının və Azər­bay­can dilinə tərcüməsinin filoloji xü­su­siy­yət­lərinin araşdırıl­ma­sı bizi bu əsərin Azərbaycan dilçiliyi və peda­qoji fikir ta­rixinin dəyərli qaynaqlarından biri olması qənaətinə gətirir. H.Qayıbov isə bu qiymətli əsəri yazıya almaqla, tərcümə et­məklə və təd­ris prosesinə gətirməklə milli dilçiliyə və pedaqoji fikir tarixinə la­yiqli töhfə vermiş, özünü dilçi və pedaqoq kimi təsdiqləmişdir.