AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

Философия языка стремится выяснить смысл смысла и понять понимание.

Эта гипотетическая почва смысла переступает грани привычных лингвистических представлений (24¸71-76).

Наш язык – это язык о мире, о нас самих, и именно это определяет область осмысленного в ней. Говорить о смысле языковых выражений значить говорить о том или ином участке, фрагменте, явлении, событии мира.

Вопрос о смысле употребляемых нами языковых выражений – это вопрос о нашей жизни во всем многообразии её форм, ибо наша языковая деятельность неотделима от нашей деятельности вообще. Вот почему ноша установления критериев осмысленности языковых выражений никак не может быть взвалена только на плечи языковеда (25, 12-18).

Язык является исконной и традиционной областью приложения совместных исследовательских усилий философии и лингвистики. Однако, если более точно характеризировать отношения, которые складываются между философией и лингвистикой, когда они попадают в хорошо знакомую и основательно обжитую ими область языка, то придётся констатировать, что здесь чаще всего происходит пересечение дорог, но никак не встреча двух направлений, следующих хотя из разных отправных пунктов, но к единой цели. Это естественным образом объясняется различием интересов обеих наук.

Философа язык интересует со стороны логической структуры или формы, так как естественный язык никак не может удовлетворить требованиям безоговорочной правильности, изобилует всякого рода двусмысленностями, философ обращается к построению формализованных языков с чётко фиксированной логической структурой и подчинённых понятию истинности (23, 51-58). Лингвист направляет все свои исследовательские помыслы на познание природы естественного языка во всей совокупности его функциональных возможностей и особенностей строения без особой оглядки на их строгость. Парадоксальным образом положение не изменилось и после того, как лингвистика и философия полностью переориентировали направление своих интересов. Аналитическая философия, и в особенности лингвистическая философия предметом своего внимания сделала обычный, естественный язык, исходя из того положения, что никакой логически идеальный язык не способен исчерпывающе выразить концептуальное богатство естественного языка.

А лингвисты, современно наоборот, занялись конструированием формально-логических и математических моделей естественного языка, побуждаемые к тому стремлением поднять языкознание до теоретических высот естественных наук, а также и необходимости решить ряд практических задач, связанных в основном с использованием ЭВМ и поэтому требующих от языка «машинной точности» (26, 10-18).

В результате опять-таки философия и лингвистика, хотя они и поменялись своими местами, следуют в разных направлениях. Следует указать, на два существенных момента, сохраняющих известное единство целей в разнонаправленных движениях двух наук. На данном этапе предметом их совместного изучения является естественный язык – и в аналитической философии и в формальных лингвистических построениях.

Преимущественное внимание и в философском, и в лингвистическом изучении языка уделяется его значимой или содержательной стороне, где находит своё выражение общественный опыт. В 30-е годы нашего века в Берлине и в Вене публиковалось немало работ, авторы которых исходили из положения о том, что логика языка, или точнее, логический анализ языка, является подлинной философией науки. Однако, сегодня попытка отождествления философии науки с логическим анализом языка, даже языка науки, была бы воспринята большинством специалистов по философии науки с недоумением (19, 74-78).

После впечатляющей победы, одержанной исторической школой философии науки над логическим эмпиризмом стало ясно, что… Остановимся, однако, и вместе того, что повторять избитые слова о преимуществах исторического подхода, зададимся вопросом: а что же на самом деле стало ясно? Стало ли ясно, что попытка построение философии науки на основе логического анализа языка окончательно зашла в тупик? И в чём, собственно, заключается победа исторической школы над логическим эмпиризмом? Не является ли эта победа плодом воображения? (15, 102-109).

Эти вопросы должны возникнуть перед каждым, кто начинает размышлять о природе методов изучения научного знания и познания. Мы преследуем более ограниченную цел и собираемся обсудить:

а) становление и развитие логико-лингвистической программы в фи­ло­софии науки;

б) основополагающие различия между логической и исторической ис­сле­до­вательскими программами;

в) причины смены исследовательских программ в философии (13, 74-79).

Вместе с тем у нас есть некоторые основания надеятся что, рассмот­рение данной проблематики пролеьт свет и на вопросы, сформули­рованные выше. Точка зрения, сводящаяся к тому, что философия науки как научная дисциплина должна строиться на базисе логического анализа языка, возникла и получила развитие, в рамках логического эмпиризма в ХХ в. Однако факт появления данной точки зрения невозможно понять без учёта гораздо более старой, чем логический эмпиризм, тенденции преобразования философии в научную дисциплину путем использования в философии научного метода исследования.

Проблема научности метода философии возникла в XVII в. и имела непосредственное отношение к процессу становления экспериментальной науки, углубившему дифференциацию специальных и философских исследований. Успех естественных и точных наук, при отсутствии общепризнанных результатов в философии, способствовал распространению мнения, будь благополучие в философии может быть достигнуто лишь путём перестройки. Метода философии посредством ассимиляции метода математики или экспериментального языкознания (12, 88-100).

Одну из первых и довольно таки наивных попыток такой перестройки предприняла рационалистическая метафизика, задавшись целью математизировать философию. Такой подход не дал, однако, удовлетвори­тельных результатов, что способствовало росту понимания специфики философского знания по сравнению с физико-математическим, характерного в частности для немецкой классической философии.

Эмпиристы, в отличие от Канта и Гегеля, не претендовали на построение философии на основе нового, не применяемого в специальных науках метода. В эмпиристской традиции существуют две основные концепции метода философии: истолкование философского исследования как анализа опыта или как синтеза результатов специального знания (5, 24-82).

Последняя форма представлена, в сущности лишь в первом позитивизме. Однако, даже в нём она не господствовала безраздельно. Дж.С.Милл, в отличие от Канта и Г.Спенсера, основополагающей считал аналитическую функцию философии и полагал, что последняя должна не обобщать научные знания с целью сведения к минимуму научных законов, а исследовать правила систематизации и обобщения данных опыта. После того, как естествознание разрушило основу позитивистского, абсолюти­зиро­вавшего картину мира, возникшую на определенной стадии развития науки, в эмпиризме окончательно возобладала концепция философии как анализа (4, 105-118).

Эта концепция, нашедшая наиболее последовательное воплощение в аналитической философии, своими корнями уходит в классический эмпиризм. Хотя классическая эмпиристская «идеология» представляла собой прежде всего генетическую теорию идей, она, как обоснованно отличал М.А.Киссель, имела характер аналитический и заключалась в расчленении… картины сознания на простейшие элементы, из комбинации которых получали абстракции высших столетий. Вместе с тем в процессе развития эмпиристской философии концепция философии как анализа видоизменяла свою форму в зависимости от того, как истолковывался объект анализа и как понимался его метод. Важнейшим нововведением в этом отношении было конституирование в рамках логического атомизма нового объекта филосо­фского исследования – языка, и нового, логического метода его анализа.

Одним из обстоятельств, имевших прямое отношение к изменению формы анализа, было неплодотворность эмпиристсткой этимологии. Важнейшее значение для изменения метода анализа имело развитие математической логики как нового эффективного инструмента исследования действи­тельного, т. е. имеющего языковую форму мышления. Это развитие имело место в условиях характерного для конца ХIХ – начала ХХ века роста понимания роли языка в культуре, способствовавшего прогрессу не только логико – философских, но и лингвистических исследований языка.

Расширению сферы исследования логического анализа содействовал кризис в математике и естествознании. Взяв на вооружение новые методы анализа эмпиристы ХХ в. Надеялись сыграть в начавшейся научной революции роль, не меньшую, чем в другой научной революции сыграл Ф.Бекон.

Они продолжают беконовскую традицию методологических исследо­ваний. Однако рассматривали они другие проблемы. Своей задачей логические эмпиристы считали не поиск методов получения нового, а анализ имеющегося знания. Такое изменение ориентации методологических исследований объясняется отчасти увеличением сложности систем научного знания, его математизацией и утратой в некоторых случаях свойства наглядности. В этих условиях определение действительного смысла абстрактных теоретических понятий и сложных высказываний стало рассматриваться как необходимое условие дальнейшего прогресса науки. С другой стороны, переход от поиска методов получения знания к логическому анализу языка науки был естественным действием констатации, что любые попытки алгоритмизировать процедуры получения знания обречены на провал.

Исследование вопросов, касающихся творческой деятельности учёных, в частности вопросов, относящихся к выдвижению гипотез, аденты метода логического анализа тем более легко отдавали психологам, что этот метод казался пригодным лишь для изучения структуры, а не динамики научных знаний (1, 28-52).

Метод логического анализа вкратце можно охарактеризовать как применение логических средств для установления допустимости рассужде­ний осмысленности предложений и уточнения смысла понятий.

Логический анализ означает в сущности, реконструкцию («формаль­ную», «логическую», «рациональную») понятий, предложений (также их систем) и рассуждений, их переформулировку, перевод на язык, который по логическим и философским причинам считается более подходящим (простым точным, эмпирическом), чем язык, на котором сформулировано анализируе­мое выражение или рассуждение.

Применение в философии метода логического анализа должно было быть гарантией ее научности. Эмпиристская философия прежних столетий не была, по мнению приверженцев этого метода, научной, хотя, в ней и применялся анализ (5, 82-104).

Квалификация метода анализа как научного зависит от того, что анализируется и как анализируется. Анализ идей в духе Дж.Локка или пурификация опыта в духе Р.Авенариуса не имеет с точки зрения Б.Рассела или Р.Карнапа, характера научной деятельности. Логический или философский анализ языка, наоборот, является по их мнению, чисто научной деятельности, так как в этом случае анализу подвергается точно фиксируемые языковые образования, а сам анализ проводится при помощи формально-логических средств (5, 108-112). Формальная логика, в отличие, скажем от трансцендентальной является продуктом развития специальных наук, а не философии. Первые аденты логического анализа указывали, что в процессе анализа одно выражение преобразуется в другое, более строгое, но тем не менее эквивалентное в некотором отношении первому (второе выражение должно выявить действительный смысл первого). Исходя из такой точки, зрения, они утверждали, что преобразования данного рода аналогичны преобразованием осуществленным в математике, т.е. дисцип­лине, которую философы обычно рассматривали как науки. Необходимо подчеркнуть, что логический анализ не предназначался для выявления фактических связей, понятий и утверждений реально функционирующего языка (7, 24-38).

В последнем случае анализ должен был бы рассматриваться как спе­циально-научное исследование в совершенно ином смысле. Результаты ана­ли­­­за имели бы характер синтетических утверждений, представляющих собой описание фактов, имеющих, правда, не физический характер, а лингвисти­ческий характер. В лингвистической философии в 50-е годы возобладала именно такая концепция анализа; анализ стал рассматриваться как описание естественного словоупотребления, фактического функционирова­ния языка. Для философии логического анализа, в частности для логического эмпиризма такое толкование анализа было чуждым (7, 29-71.

В философии начала ХХ века метод логического анализа использовался в разных целях, как антологических, так и эпистемологи­ческих. Логические эмпиристы предприняли попытку построить на его основе единую, унифицированную науку – интегрирующую все научные понятия. С помощью этого метода они надеялись решить две основные задачи: удалить из науки метафизи­ческие элементы и определить действительный смысл понятий и утверждений науки. С целью достижения действительного смысла понятий и утверждений науки предполагалось перевести их на совершенный язык, представляющий собой идеальное средство чувствительного опыта. Такой язык как раз и должен обеспечит, по мнению логических эмпиристов единство научного знания. Определение общих свойств совершенного, точного, однозначного, эмпирического языка считали важнейшим условием объединения науки (1, 78-100).

Концепцию совершенного языка логические эмпиристы приняли у логических атомистов, которые не сомневались в том, что имеется лишь один такой язык. Поначалу логические эмпиристы также придерживались подобной точки зрения по этому вопросу. Существование альтернативных логик первым должным образом оценил Р.Карнап, выдвинувший в «Логическом синтаксисе языка» логический принцип терпимости: «В логике нет морали. Каждый может создавать свою собственную логику, т.е. собственный язык так, как ему хочется. Он должен лишь… вместе философских рассуждений представить правила синтаксиса». Если раньше логическим анализом называлось логическая реконструкция понятий и утверждений в терминах (единственного) совершенного языка, то теперь термин «Логический анализ» стал применяться для обозначения построения той или иной логической модели понятия, утверждения или рассуждения, для обозначения процедуры эксплуатации, в которой применимы относительно свободно выбираемые логические средства. Притом логических эмпиристов начинает все больше интересовать не столько логическая грамматика языка, сколько структура систем научных знаний и методы их оценки. Между вопросами философской грамматики (философской структуры языка и структуры научных знаний существует тесная связь, так как выяснение структуры научных знаний предполагает изучение связей между разными понятиями и предложениями науки (точнее говоря, построение соответствующих логических моделей), т.е. выяснение структуры языка науки.

Язык как чисто синтаксическая система может рассматри­ваться как средство выражения знания, но не как система знаний. Знания (эмпири­ческие) являются знаниями о неязыковой действитель­ности, а при подходе к языку как к чисто синтакси­ческому образованию, неязыковая действитель­ность оказывается полностью за предлогами анализа. Поэтому при столкновении логического анализа языка как чисто синтаксического его изучения логический анализ не может отождествляться с анализом научных знаний. Другое дело, когда логический анализ рассматривается как синтактико-семантический. В рамках последнего можно решать гораздо более широкий круг методологических вопросов, чем в рамках синтаксического анализа. В частности, возникает возможность построения (на основе семантической модели понятия подтверждения) индуктивной логики.

Метод, который применялся ими при решении вопросов структуры и оценки научных знаний, был методом логического анализа. Последний приобрел, однако, новые черты. На первый план вместо задачи целостной структуры языка была выдвинута задача постарения логических моделей отдельных фрагментов научных знаний, отдельных понятий.

С особой отчётливостью нормативная функция философии обнаружи­вает себя в периоды научных революций. В частности, ярко выраженный нормативный характер имени методологии, строившийся в условиях научной революции ХVII в.

При всем различим методологии Р.Декарта и методологии Ф.Бекона, оба они были вполне согласны в том, что философ должен указать исследователю правильный, истинный метод исследования, которому последний должен неукоснительно следовать так, как лишь в этом случае он сможет получить ценные результаты (5, 24-82).

После того, как естествознание получило (как в свое время казалось) базу в виде ньютоновсткой механики, т. е. с начала XVIII в., философия отказалась от роли заботливого наставника точных наук. Положение вновь существенно меняется в конце XIX – начале ХХ в. Многие мыслители признают, что для преодоления кризиса в математике и естествознании необходимо не только отказаться от освященных традицией положений классической науки, лежавших в основе механической картины мира, но и повергнуть пересмотру методы и методологические принципы научного мышления.

Важнейшим нововведением, не выводящим, однако, за рамки нормативной установки, было сосредоточение внимания не непосредственно на методах получения научного знания, а на языке науки.

Слово «герменевтика» датируется семнадцатым столетием. Родствен­ные слова в греческом языке охватывает широкое смысловое поле. Платон назвал герменевтикой одно из искусств и считал, что она как бы освещает таинственные слова богов, в то же время ничего не утверждая относительно истинности этого озарения. В Органона, Аристотеля peri hermeneneies охарактеризован как один из способов речи. Позже герменевтика получила развитие в качестве вспомогательной дисциплины философских наук нуждавшихся в своде специфических правил для прояснения смысла текстов. Исторические «приключения» герменевтики связаны со множеством катаклизмов западной мысли. Она возникла при столкновении Платона с богами мифов и поэтов, она присутствовала и при встрече аллегорической греческой мысли с исторической и профетической ориентацией христиан­ских воззрений. Она участвовала и в попытках передать греческую науку латинскому миру и тем самым устранить языковые проблемы и преграды. Философия предложила свои услуги при интерпретации новыми поколениями римской юридической концепции, греческой философии и Нового Завета. Наконец Шлегель и Шлейермахег освободили герменевтику от её вспомогательной роли и использовали её в качестве общей теории понимания и выражения.

Самый древний философский словарь, принадлежащий Рудольфу Гоклениусу содержит статью о герменевтике под греческим названием. В современном западноевропейском мышлении герменевтика получила развитие в качестве фундаментальной философии всех гуманитарных наук. Она охватывает не только филологию, но и другие области науки, объектом исследования которых является одним из основных философских течений западной Европы нашего столетия. Несмотря на то, что было немало мыслителей, считавших герменевтику основой философского рассуждения, общепризнано, что именно Хайдеггер присвоил герменевтике статус основополагающих философской концепции. Усилия Хайдеггера были сосредоточены на выявлении скрытых предпосылок смысла и интерпретации бытия, которые предрешили «судьбу» западной традиции. В этом смысле герменевтику Хайдеггера можно назвать «герменевтикой скрытых предпосылок». Он утверждает, что различные антологии, на которые опираются точные и гуманитарные антологии, разделяют общую интерпретацию бытия, которые предрешили «судьбу» западной традиции. В этом смысле герменевтику Хайдеггера можно назвать «герменевтикой скрытых предпосылок». Он утверждает, что различные антологии, на которые опираются точные и гуманитарные науки, разделяют общую интерпретацию бытия. Невзирая на различия, имеющиеся между идеализмом, реализмом, рационализмом, материализмом или эмпиризмом, бытие было интерпретировано субстанциально. Эта интерпретация имела последствия для языка и логики – определение субстанции существенными предикатами. Согласно Хайдеггеру, эта концепция выделяет предложение из ситуационной динамики, где предложение имеет свои основные связи и смысл.

Герменевтика является процессом языкового выявления, понимания, исторической ситуации и фона. Пользуясь языком, человек не сознает его истории и сосредоточенных в нем смыслов. Языковое понимание для человека есть открытое поле с открытыми горизонтами, в которое вливается человеческое понимание. Наличие традиции творит исторически активное сознание, направляющее человека в прошлое, расширяет сознание человека. На её языковом фоне человек понимает больше, нежели он знает непос­редс­твенно. Гуманитарные науки все в большей степени подчиняются точным и технологическим наукам. Строгие модели науки в основном являются технологическим; они ориентированы на изменение, трансформацию и подчинение природных событий.

Философа язык интересует со стороны логической структуры или формы, так как естественный язык никак не может удовлетворить требование безоговорочной правильности, изобилиют всякого рода двусмысленностями философ обращается к построению формализованных языков с четко фиксированной логической структурой и подчиненных понятию истинности. Лингвист направляет все свои исследовательские помыслы на познание природы естественного языка во всей совокупности его функциональных возможностей.

Философской анализ языка, является чисто научной деятельностью, так как в этом случае анализу подвергается точно фиксируемые языковые образования, а сам анализ проводится при помощи формально логических средств.

Язык как чисто синтаксическая система может рассматри­ваться как средство выражения знания, но не как система знаний.
Список использованной литературы

1. 
   Петров В.В. От философии языка к философии сознания. Философия, логика, язык. М. Прогресс, 1987.
   
2. 
   Выготский Л.С. Орудие и знак в развитии ребенка. Собр. Соч. в 6-и томах. М., 1984. т. 6.
   
3. 
   Выготский Л.С. О психологических системах. Собр. Соч. в 6-и томах. М., 1982. т. I.
   
4. 
   Выготский Л.С. Проблема сознания // Собр. Соч. в 6-и т. М., 1982, т. I.
   
5. 
   Бакрадзе К.С. История новой философии. Тбилиси, 1977. т. 4.
   
6. 
   Лурия А.Р. Язык и сознания. М., изд. МГУ, 1979.
   
7. 
   Швырев В.С. Научное познание как деятельность. М., Политиздат, 1984.
   
8. 
   Брентано Ф. О внутреннем сознании. Новые идеи в философии. 1914.
   
9. 
   Звегонцев В.А. Предложение и его отношении к языку и речи. М., 1976.
   
10. 
    Величковский Б.М. Соверменная когнитивная психология. М., Изд. МГУ, 1982.
    
11. 
    Кассирер Э. Познание и действительность, Понятие о субстанции и понятие о функции. – СПб. 1912.
    
12. 
    Э.Сепир. Язык, ведение в изучение речи. М.,-Л., 1934.
    
13. 
    Абаев В.И. Понятие идеосемантики. «Язык и мышление». М., 1948.
    
14. 
    Алексеев М.Н., Колшанский Г.В.О соотношении логических и грамматических категорий. ВЯ, 1955.
    
15. 
    Ахманова О.С. Фонология, М. Изд. МГУ, 1954.
    
16. 
    Ахманова О.С. Фонология, М. изд. МГУ, 1954.
    
17. 
    Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии, М., Учнедгиз, 1957.
    
18. 
    Ахманова О.С. О психолингвистике. М., МГУ, 1957.
    
19. 
    Ахманова О.С. О психолингвистике. М., МГУ, 1957.
    
20. 
    Богуславский В.М. Слово и понятие. М., 1962.
    
21. 
    Булаховский Л.А. Введение в языкознание, М., Учнедгиз, 1954.
    
22. 
    Эсперсен О. Философия грамматики. М., Изд. иност. лит. 1958.
    
23. 
    Франк Ф. Философия науки, М., Изд. иност. лит., 1960.
    
24. 
    Галкина-Федорук Е.М. Слово и понятие, М., Учнедгиз, 1956.
    
25. 
    Галкина-Федорук Е.М. О форме и содержании в языке. М., 1967.
    
26. 
    Марр Н.Я. Язык и мышление, М., Соцэкгиз. 1931.
    
27. 
    Потебня А. Мысль и язык, Харьков. 1973.
    

Dil və fəlsəfə

Xülasə
Dil filosofu yalnız məntiqi nöqteyi-nəzərdən maraqlandırır. Lakin dil heç bir zaman məntiqi modellərlə uyğunlaşmır. Filosof dili formaca məntiqi modellər baxımından izah etməyə çalışır. Dilçilərin araşdırmalarında isə dil bütün funksional imkanları və məna çalarları ilə izah olunur. Dilin fəlsəfi təhlili zamanı formal məntiqi vasitələrdən istifadə olunur.
Language and philosophy

Summary
The philosopher interested in language by the logical point of view. But the language never agrees with the logical models. The philosopher tries to explain the language by the point of view of logical models. The linguists explain the language by the functional means and meaning nuances. Formal logical means is used during philosophical analysis of language.

G.B. PAŞAYEVA
DİLİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN ZƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏ

TERMİNLƏRİN ROLU

(Azərbaycan dilinin materialları əsasında)
Açar sözlər: dilçilik, Azərbaycan dilçiliyi, termi­no-lo­gi­ya, ter­min, alın­ma terminlər

Ключевые слова: языкознание, азербайджанское языкознание, терминология, термин, заимствованные термины

Key words: linguistics, Azerbaijani linguistics, terminology, the term, loan terms
Hər bir dil üçün mənsub olan sözlərin necə yarandığı, ilk dəfə hansı mənada işləndiyi, yaranma və inkişaf tarixi maraqlı, öyrənilməsi mühüm olan məsələdir. Hər bir dilin leksikası keçdiyi inkişaf prosesini bütünlüklə özündə əks etdirir. Elə buna görə də yeni yaranan hər bir əşya, hadisə və abstrakt məfhumlar öz əksini sözlər,terminlər şəklində tapır.

Sözlərin özü də onun cəmiyyətə necə xidmət etməyindən, insanların istəklərini nə dərəcədə düzgün ifadə etməsindən asılı olaraq bir ömür yaşayır. Bəzən o, öz məzmununu dəyişərək inkişaf edir, öz aktuallığını qoruyub saxlayır.

Amma unutmaq olmaz ki, yeniliyin və inkişafın geniş vüsət aldığı bir dövrdə yeni-yeni sözlərə mütləq və mütləq ehtiyac duyulur. Bu sözlər bəzən dilin daxili imkanlari əsasında, bəzən isə başqa dillərdən alınır.

Dilimizin müstəqilliyini şərtləndirən cəhətlərdən biri də leksik tərkibin başlıca hissəsini xalis Azərbaycan sözlərinin təşkil etməsidir. Lakin dünyada elə bir dil yoxdur ki, lüğət tərkibi tamamilə öz sözlərindən ibarət olsun. Müxtəlif elm sahələri üzrə kəşflər, ixtiralar, yeniliklər yeni söz yaranmasını və mübadiləsini zəruriləşdirir. Bu zəruriliyin hesabınadır ki, dilimizin leksik tərkibi artır, zənginləşir.

Müasir ədəbi dilimizin leksik tərkibi də çox zəngindir. Burada Azərbaycan sözləri ilə bərabər mənşəcə müxtəlif terminlər də var. Bütün sahələrdə olan sürətli inkişaf yeni sözlərin, terminlərin yaranmasına və alınmasına zəmin yaradır.

Başqa sözlə desək, yeni yaranmış əşya və ya məvhumun adlandırılması üçün xüsusi sözlərin yaranması vacib hal alır. Bu hadisə bir çox ərazilərdə özünü göstərdiyindən beynəlxalq xarakter daşıyır. Yer kürəsinin hansı hissəsində meydana gəlməsinə baxmayaraq hər bir yeni yaranan söz dilin leksik vahidi ilə adlandırılmalıdır ki, bu da ancaq terminoloji vasitələrlə reallaşır. Çünki termin elmin, texnikanın, incəsənətin anlayışlarını, təbiət və cəmiyyətdə baş verən hadisələri, istehsal proseslərini bir-birindən fərqləndirmək üçün onlara verilən səciyyəvi addır [1.s.268].

S.A.Sadıqovanın qeyd etdiyi kimi,termin ancaq bir anlayışı, obyekti ifadə edir. Söz kimi terminin özü də leksik kateqoriyadır. O, nominativ xarakterə malik olub əşyaları, hadisələri və müəyyən məfhumları ifadə edir. Bununla yanaşı terminlər müvafiq anlayışı təyin etmək funksiyası (definitiv funksiya) ilə də fərqlənir və dilin lüğət tərkibində xüsusi yer tutur.

Məhz terminlərin sayəsində elmi məlumatlar daha dəqiq və yığcam çatdırılır. Buna görə də həmin anlayışların mənalarını ixtisasçılar daha asan başa düşür. S.A.Sadıqova yazır: “Terminlə anlayış arasında hadisə və mahiyyət, forma və məzmun əlaqəsi mövcuddur. Termin anlayışı adi söz kimi adlandırmır, anlayış terminə təhkim olunur,yəni terminin mənası onun təyinatıdır.Əgər təyinat məlum deyilsə,termin də məlum deyildir” [ 2. s.17 ]. Deməli, dildə heç bir ehtiyac olmadan öz-özünə yersiz terminlərin yaranması halı mümkün ola bilməz. Əgər belə bir hal mövcud olsa belə, o söz və ya terminin çox qısa bir ömür yaşayacağı danılmazdır.

Terminləri digər söz qruplarından fərqləndirən əsas xüsusiyyət də, onların elmi konsepsiya ilə bağlı olmasıdır.

Terminlərə münasibətlərdə məntiqşünaslar, filosoflar, sosioloq-lar, müxtəlif peşə sahibləri və dilçilərin yanaşma üsulları fərqli­dir. Onların hər biri termini öz başa düşdüyü kimi izah edib fərqləndirir. Buna görə də bəzən terminlər ümumişlək sözlərlə, peşə sənət leksikası ilə qarışıq salınır. Yəni istənilən təyinetməyə malik olan sözə uyğun gələn anlayışlara termin kimi baxılır.

Termin özü də söz olduğu üçün onun mahiyyətini başa düşmək üçün ilk növbədə ümumi anlayışı olan sözə müraciət etmək vacibdir. Söz və terminlər hər ikisi leksik kateqoriyadır. Lakin terminlər xüsusi sözlər deyil, xüsusi funksiya daşıyan sözlərdir. Ona görə də ümumi qaydaya görə terminin leksik mənasından deyil, funksiyasından, məzmunundan bəhs edilir.

Termin özü müstəqil məna daşıyan sözlər sırasına daxil olduğundan bəzən ümumişlək sözlərlə qarışdırılır. Bunları fərqləndirmək istərkən terminlərin öz spesifikası dəqiqləşdirilməlidir. V. Adilova görə terminlər və ümumişlək sözlər arasında fərqlər bir neçə istiqamətdə araşdırıla bilər: “işlənmə dairəsinə görə, semantik cəhətə görə, funksional cəhətə görə, yayılma dərəcəsinə görə və s.” [3, 10].

Azərbaycan dilinin daxili imkanları, lüğət tərkibi əsasında bir çox termin yaradılmışdır. Bunlara misal olaraq tut sözündən “tutqac”, çox sözündən “çoxluq”, çıx sözündən “çıxılan”, “topla” sözündən “toplanan” sözlərini misal gətirmək olar.

Fikir versək, görərik ki, dilin daxili resursları kimi bir çox hallarda dialekt və şivələrdəki sözlərin yaranmış eytiyac qarşılığında termin kimi yeni bir funksiya daşıması hallarının dəfələrlə şahidi ola bilərik. M.Şirəliyev bu haqda belə yazır: “Canlı xalq dilində, onun lüğət tərkibində həyat və məişət, adət və ənənə, təsərrüfatla bağlı istənilən qədər sözlər yaşamaqdadır. Ədəbi dildə isə bunların əvəzinə alınma sözlər işlənir” [4, 54]. Məncə biz öz dilimizin daxili imkanları sayəsində termin yaratsaq, daha məqsədəuyğun olar. Bundan ötrü xalq dilinin daha dərindən öyrənilməsi zərurəti meydana çıxır. Ə.Dəmirçizadə bu məsələyə zamanında bu şəkildə münasibət bildirmişdir: “Dilin öz lüğət ehtiyatından alınıb terminə çevrilmiş sözlərin həmin dildə müxtəlif məqamlarda işlənilmə imkanı başqa dildən alınma terminlərə nisbətən daha çox olduğundan belə sözlərin məqsədəuyğunluq əsasında termin kimi, ya ümumişlək bir söz kimi işlədilməsinə ehtiyatla yanaşmaq və sözü işlədərkən bütün bu incəlikləri nəzərə almaq zəruridir” [5, 80]. Lakin bununla belə qeyd edək ki, dildə termin yaradıcılığı prosesi zamanı başqa dillərdən alınmalardan tam yan qaçmaq mümkün deyildir. Bu məqamda bir məsələyə də diqqət yetirək ki, bütün əcnəbi sözlər termin kimi qəbul edilə bilməz. Yalnız müəyyən təyinatlı sözlər bu statusa qədər yüksələ bilər.

Son onilliklərdə Azərbaycan dilinə məcburi və könüllü şəkildə bir çox alınma terminlər daxil olmuşdur. Prof. S.Sadıqova bu haqda belə yazır: “Hələ Roma imperiyasında, latın dili imperiyaya daxil olan xalqların dillərinin leksikasını yeniləşdirir, orada özünə geniş yer tutmağa başlayır. İslam dininin meydana gəlməsi və müsəlmançılığın yayılması ərəb dilinin təsirini genişləndirdi. Beləliklə, dinin və sakral ədəbiyyatın yayılması hərəkatı Qərbdə latın, Şərqdə ərəb dilinin hegemonluğunu təmin etdi. Ədəbi-mədəni dil kimi bu dillər yüzilliklər boyu milli dillərə təsir etdi; onların lüğət tərkibinin zənginləşməsində mühüm rol oynadı” (2. s.188).

Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, müxtəlif dövrlərdə müxtəlif səbəblərdən dilimizə daxil olan sözlər dilimizin lüğət tərkibini zənginləşdirmiş, bəzi məqamlarda isə illərin süzgəcindən keçəcək, müxtəlif xırda dəyişikliklərə uğrayaraq hətta özümüzünküləşdirilmişdir. Lakin alınmaların milli sözlərimizdən fərqləndirilməsi üçün bir neçə meyar vardır ki, fikrimizcə, bunu bilmək terminləri tədqiq edən şəxs üçün çox vacibdir. Belə ki, D.S.Lotte bu haqda belə yazır: “Hər hansı sözü “özününkü” və ya yad kateqoriyalara aid etmək üçün əsas meyarlar, bizim fikrimizcə, aşağıdakılardır:

1. Həmin sözdəki səs birləşmələrinin dildə qəul olunmuş səs birləşmələrinə hansı dərəcədə uyğun gəlməsi.

2. Sözün morfoloji quruluşu və digər formal mənsubiyyət elementlərinin dildə qəbul olunmuş quruluşa uyğun gəlməsi və onunla harmoniya yaratması.

3. Həmin sözdən əmələ gələn düzəltmə sözlərin mövcudluğu, yaxud sözün dildəki söz yaradıcılığı prosesində iştirak etməsi"[6 s.10]

S.V.Qrinev isə alınmaları təyin etmək üçün təklif olunan 6 əlaməti qeyd edir: fonetik, qrafik, morfoloji, sözdüzəltmə, sintaktik semantik.

Dilçilər terminləri iki qrupa ayıraraq belə qruplaşdırmışdır.

1) Alınma sözlərdən yaranan terminlər.

2) Hazır termin kimi alınanlar.

Alınma terminlərin mənbəsini araşdırsaq görərik ki, bu terminlər üç qrupa ayrılır.

1) Ərəb və fars mənşəli alınma terminlər.

2) Rus dilindən alınma terminlər.

3) Avropa dillərindən alınma terminlər.

Lakin qeyd edilməlidir ki, Avropa dillərindən alınma terminlər mövzusu bu gün daha çox böyük aktuallıq kəsb etdiyindən bu mövzuya ayrıca toxunulmalı və ona daha geniş şəkildə münasibət bildirilməlidir. Bu baxımdan bu məqalədə biz bu təsnifatın birinci və ikinci bəndlərində qeyd edilmiş alınma terminlərə münasibət bildirməyi lazım bildik.

Ərəb və fars mənşəli alınma terminlər – fikrimcə, ərəb istilası dövründə dilimizə məcburi şəkildə keçmiş alınmalar çoxluq təşkil edir.

Məlumdur ki, milliyətcə Azərbaycanlı alim və yazıçılarımız məcburi şəkildə ərəbcə yazıb yaratmış, bir çox ərəb-fars mənşəli sözləri terminoloji qata daxil etmişlər.

Hazırda bu sözlər azacıq fonetik, semantik dəyişikliyə uğrayaraq bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Məsələn: mühasib, dairə və s.

Rus dilindən alınma terminlər – Azərbaycan ədəbi dili Sovet dövründə öz yeni inkişafına qədəm qoydu. Hələ XIX əsrdən başlayaraq ictimai-siyasi əlaqələr nəticəsində dilimizə rus mənşəli sözlər daxil olmağa başladı.

Artıq XX əsrdən ictimai siyasi həyatda baş verən dəyişiklər rus dilindən xeyli sözlərin dilimizə keçməsini sürətləndirdi. Bu proses 90-cı illlərə qədər davam etmiş və dilimizin lüğət tərkibinə inanılmaz sayda yeni sözlər, terminlər daxil olmuşdur. Lakin bütün bunlara baxmayaraq dilimizin dərin qatlarına kök salmış ərəb-fars mənşəli sözlər hələ də öz əsas aktuallığını qoruyub saxlamışdır.

Vaxtilə bizim üçün ikinci ana dili hesab olunan rus dilinə olan maraq, o dövr üçün səciyyəvi olan rus məktəblərinə axın dəbi bu alınma­ların, yeni sahələr üzrə yaranan terminlərin qəbulunu zəruriləşdirdi.

Hətta çox acınacaqlı hal kimi hesab etdiyim, bu gün çox insanların rus dilindən alınmış və demək olar ki, artıq ümumişlək söz kimi dilimizə daxil olmuş bir çox sözlərin Azərbaycan dilində qarşılığını bilməməyidir.

Rus dilindən keçən terminlərin elmi dildə işlənməsi haqda prof. S.Sadıqova yazır: “Bu terminlərin elmi dildə işlənməsi üç formada öz əksini tapır:

1) Həm Azərbaycan, həm vasitəçi olan rus dilində, həm də mənbə dildə eyni formada işlənən terminlər: aorta, anomaliya, plazma.

2) Həm Azərbaycan, həm də rus dilində olduğu kimi işlənən terminlər: anatomiya, dizel, folekul.

3) Azərbaycan dilində dəyişməyə məruz qalaraq işlənən terminlər: фистула – fistel.

Bir şeyi unutmaq olmaz ki, rus dilindən alınan belə terminlər Azər­baycan ədəbi dilinin qanunauyğunluqlarına tabe olması təbii pro­ses­dir.

Avropa dilindən alınma terminlər – Azərbaycan dilçiliyində Av­ropa dillərindən alınmalar tədqiqatçılar tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Maraqlıdır ki, tədqiqatçılar bu alınmalara fərqli tərəfdən yanaşmışlar.

Sovet dövründə məlumdur ki, Avropa ölkələri ilə geniş şəkildə əlaqə qurulmadığından dilimizə vasitəli şəkildə keçən terminlər üstünlük təşkil edir. Lakin XX əsrin sonlarından ölkə müstəqilliyini əldə etdikdən sonra Avropa ölkələri ilə əlaqələr genişlənmişdir.

Təbii olaraq, əvvəlki dövrlərdə termin almada rus dili əvəzinə Avropa dillərinin əsas rol oynaması diqqəti cəlb edir.

Avropa mənşəli terminlər, əsasən, latın, fransa, alman, yunan dillərinə məxsusdur” (2. s.226).

Məlumdur ki, bu gün elmin, texnikanın, inkişafında Qərb dövlətləri bizi ötür.

Bununla əlaqədə qeyd edilməlidir ki, dilimizdə günü-gündən qərb dillərindən alınan terminlərin sayı çoxalır. Avropa ölkələrindən qəbul etdiyimiz bir çox əşya və məvhumların adlandırılmasında çətinlik çəkdiymizdən məcburən həmin terminləri olduğu kimi qəbul edirik. Çünki dil öz daxili resusrsları, imkanları hesabına yeni əşya və ya məvhumu adlandırmaq iqtidarında olmadıqda alınmalara müraciət etmiş olur.

Bəzən bu sözlər dilimizin fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərinə uyğunlaşsa da bir qisim sözlər var ki, mənbə dildəki formasını qoruyub saxlayır. Məsələn: spam – qəbul edən üçün mənasız, göndərən üçün isə əsasən reklam anlamı daşıyan informasiya (e-mail) Update – apdeyt, yəni ən son versiyaya qaldırmaq, yeniləmək, mükəmməlləşdirmək.

Alınma sözlər sırasına bu gün bir çox terminləri nümunə göstərmək olar. Məsələn: disk, e-mail, facebook, kompüter, fotoşop və s.

“Azərbaycan dili zəngin imkanlara malik olan bir dildir. Buna görə də elmin, texnikanın, incəsənətin, istehsalatın, ictimai fəaliyyətin bütün sahələrinə aid müstəqillik illərində irihəcmli lüğətlər nəşr olunmuşdur” (2. 337). Fikrimcə, lüğətlərin tərtibi zamanı bütün yeniliklər diqqətdə saxlanmalı, yeni yaranmış terminlər araşdırılmalı və düzgün şəkildə ictimaiyyətə çatdırılmalıdır. Mümkün olduğu halda isə dilimizin fonetik və qrammatik quruluşuna tabe olmayan sözləri öz sözlərimizlə əvəz etməli, dilimizi yad ünsürlərdən qorumaqla, yadda saxlanması çətin olan sözlərdən imtina etməliyik. Bu heç də o anlama gəlməməlidir ki, biz alınmaları qəbul etməməli və onların hamısını yersiz söz və ifadələrlə əvəz etməliyik. Təbii ki, elə beynəlxalq statuslu, mövqeli terminlər vardır ki, onların işlədilməsi nitqə və dilə ayrı bir rəng və yeni bir məzmun qatır.

Bu araşdırmada ərəb-fars və rus dilindən alınmaların ümumi xüsusiyyətləri bu mövzuya həsr olunan çoxsaylı tədqiqatlara baxmayaraq bir daha nəzərdən keçirilərək onlara müasir zamanın tələbinə uyğun münasibət bildirilməsi baxımından daha sonrakı tədqiqatlar üçün əhəmiyyət kəsb edə bilər. Belə ki, bu məqalədə təqdim edilən materiallar, fikir və mülahizələr dilin tarixi mənzərəsini canlandırmaqda faydalı material kimi istifadə oluna bilər.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahıs:

1. İzahlı dilçilik terminləri. Bakı, Maarif, 1989

2. Sadıqova S. Azərbaycan dilinin terminologiyası. Bakı, Elm, 2011.

3. Adilov V. Termin və ümumişlək söz. Terminologiya məsələləri. Bakı, Elm, 1990.

4.Şirəliyev M.Ş.Azərbaycandilinin dialektologiyasinin əsaslari.Bakı,Şərq Qərb,2008

5. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1962.

6. Лотте Д. С. Вопросы заимствования и упорядочение иноязычных терминов и терминоелементов. Москва, Наука, 1983
Гюнел Пашайева

[e-mail]

Резюме

Роль терминов в обогащении лексического состава языка

(на материале азербайджанского языка)

Это статья посвящена роли терминам в лексическом обогащении нашего языка. Так как, термины используются для разграничения понятий науки, техники и искусства. Они создаются различными способами и заимствоваются из других языков либо вынужденым образом, либо добровольно. Понятия и термины перешедшие в наш язык из других языков обогащают его лексический состав, повышают словарный запас.

Gunel Pashayeva

[e-mail]
Summary

The role of terms in lexical enrichment of language structure

(on the basic of the Azeri language)

This article is dedicated to the role of terms in the lexical enrichment of our language.

Term in the meaning of limit is the typical name given to science, techniques, art for to differ them from one another. Terms are formed in some ways and come to our language forced or voluntarily from other languages enrich lexical composition of language and increase fund of words.
R.M.NƏSİROVA
MORFOLOJİ QOŞULMA MOFOLOJİ

ÜSULUN XÜSUSİ BİR NÖVÜ KİMİ
Ключевые слова: типология морфологических способов, морфологическое соединение, деривация, разносистемные языки, морфологический способ.

Key words: the typology of morphological methods, morphological connection, derivation, different systems languages, morphological method.
Biz söz yaradıcılığında şəkilçilər vasitəsilə sözyaratmanı morfo­lo­ji üsul adlandırırıqsa, dildə fikrin ifadə üsulu kimi morfoloji üsullardan bəhs etməli olacağıq. Belə ki, hər bir söz-forma iki pilləli bir mərhələdən keçə­rək formalaşır. Birinci mərhələdə danışan lazımi leksik mənanı ifadə edə biləcək əsası seçir, ikinci mərhələdə isə buna (seçilmiş əsasa) söz-for­manın müxtəlif komponentlərini əlavə edir. Başqa sözlə, ona müxtəlif digər mənaların: leksik və ya qrammatik mənaların formalaşdırlması üçün morfoloji üsulları tətbiq edir. Morfoloji üsul bir dil işarəsinin digə­rinə tətbiqi və ya əlavə edilməsidir.

Dildə fikrin ifadəsi üsulu qrammatik və qeyri-qrammatik, morfolo­ji və qeyri-morfoloji xarakterli olur. Bu baxımdan morfoloji üsul haqqın­da söylənən və müşahidə edilən bütün halları bir araya gətirərək, dil­də mövcud olan morfoloji üsulları aşağıdakı kimi qruplaşdırmağı daha məq­sədəuyğun hesab edirik.

1. 
   Söz əsaslarından yararlanan mofoloji üsullar (buraya əsasən morfoloji qoşulma və inkorporasiyanı aid edə bilərik).
   
2. 
   Affikslərdən yararlanan morfoloji üsullar (affiksasiya).
   
3. 
   Dil işarələri üzərində müxtəlif əməliyyatlara əsaslanan morfoloji üsullar (suprafiksasiya, apofonasiya, reduplikasiya, konversiya).
   

Sadalanan motrfoloji üsullar arasında morfoloji qoşulma üsulu daha çox mübahisə predmetinə çevrildiyinə görə onun geniş izahının verilməsini məqsədəuyöun hesab edirik.
Morfoloji qoşulma

Morfoloji qoşulma üsulu əsasən mürəkkəb sözlərin yaradılması prosesində geniş istifadə edilən bir üsuldur. Hər şeydən öncə qeyd edək ki, hər bir mürəkkəb və ya düzəltmə söz iki məna daşıyır: struktur-se­mantik və leksik. Bunlardan ikincisi birbaşa nominativ məqsəd daşıyaraq pred­meti adlandırır. Struktur-semantik məna isə leksik mənanın analizi baxı­mından əhəmiyyətlidir.

M.İ.Pavlovskaya struktur məna anlamında belə yazır: “Struktur mə­na dedikdə, sintaktik vahidlərin komponentləri arasındakı əlaqə və mü­na­sibətlərin ifadəsi kimi çıxış edən müəyyən qrammatik struktur­lar­dan doğan siqnal və ya işarə nəzərdə tutulur” (6, 244). Lakin sırf struktur məna anlayışını morfoloji qoşulma yolu ilə formalaşan sözlərə aid etmək olarmı? sualını cavablandırmaq üçün aşağıdakılara nəzər yetirək:

Bəzi tədqiqatlarda ingilis dilindəki mürəkkəb sözlər söz birləşmələri və ya cümlələrə ekvivalent götürülür. Məsələn, R.Liz bunları sintaktik əlaqələr əsasında formalaşan sözlər kimi qələmə verir və «the plane crash» ifadəsi ilə «the plane crashes» cümləsini bir anlamda izah edir (1, 77). Halbuki, bunlardan birincisi ad bildirir, ikincisi isə baş verən hadisə haqqında məlumat verir. Bizim bu tədqiqata cəlb etdiyimiz mürəkkəb sözlər isə bu kimi ifadələrdən uzaq olsa da bəzi məqamlarda onlarla eyni müstəvidə dayanır. Düşünürük ki, morfoloji qoşulma üsulu ilə formalaşan sözləri N¹+N² və A¹+A² formulu ilə formalaşan sözlər əsasında nəzərdən keçirmək daha məqsədəuyğundur.

N¹+N² tipli qoşulma

E.S.Kubryakova hesab edir ki, hər bir düzəltmə və ya mürəkkəb sözdə gizli şəkildə predikativlik var (4, 13). Biz “он школьник” (o şagirddir) deyərkən, əslində “он учится в школе” (o, məktəbdə oxuyur) ifadəsini nəzərdə tuturuq.

Bu fikrə şərik olan bir çox dilçilər haqlı olaraq hesab edirlər ki, mürəkkəb sözün qrammatik quruluşu ilə onun leksik mənası arasında müəyyən əlaqə var və qrammatik quruluş sözün leksik mənasını daha dəqiq müəyyən etmiş olur. Məsələn, ingilis dilində “stargazing” mü­rək­kəb isminin komponentlərinin mənasını bilməklə “gazing” — “müşahidə et­mə” hərəkətinin “star”— “ulduz” adlandırılan əşyaya yönəldiyini müəy­yən etmək olar.

O.D.Meşkov bu mülahizə ilə razılaşmayaraq bildirir ki, “stargazing” tipli struktur (hərəkət obyektinin ondan əvvəl gəlməsi) mürək­kəb sözün mənası haqqında heç nə demir. Əslində N+V_ing struk­tu­runun digər leksik tamamlanmaları nəticəsində biz komponentləri arasın­da bir-birindən fərqli münasibətlərlə müşayiət olunan fərqli anlamlı söz­lər ala bilərik:

bottom-dwelling (fishes) = (fishes) dwelling at the bottom; metal-cutting (machines) = (machines) cutting metal və s.

Bu nümunələr sübut edir ki, mürəkkəb sözlərdə əlaqə müna­si­bətləri elementlərin leksik mənası ilə müəyyənləşir və ümumiyyətlə sırf struk­tur məna mövcud deyil (5, 53). Başqa bir mövqedən yanaşdıqda qeyd edilməlidir ki, “yeni söz yaratmaq üçün individ (dil daşıyıcısı) artıq mövcud olan sözlər arasında müəyyən bir ümumi xüsusiyyətlər hiss etməlidir. Belə ki, dildə ortaya çıxan hər bir model individin şüurunda artıq mövcud olanın realizə olunmasının analogiyasıdır” (7, 72). Çünki dildə fikrin ifadəsi üçün işlədilən bütün dil və qeyri-dil vahidlərinin seçimi əslində insan idrakında mövcüd olan elementlər arasından bizdən asılı olmadan seçilir.

Ümumiyyətlə, analitik dil olan ingilis dilində bu qəbil sözləri müəyyən etmək olduqca çətindir və bu məsələ dilçilikdə ən mübahisəli məsələlər sırasında yer alоır. Belə ki, bu məsələnin həllində ortaya çıxan çətinliklər çoxaspektli və çoxplanlıdır.

Əvvəla, məlum olduğu kimi, analitik dillərdə söz kökünü sözdən ayırmaq (əsasən də mürəkkəb sözün komponentlərini) və müəyyən etməkdə bəzən bir sıra çətinliklərlə üz-üzə gəlirik. Belə ki, bu dillər üçün bu halı müəyyən etməkdə konkret bir qayda mövcud deyil. İkincisi, bu qəbil konstruksiyalara yanaşma müxtəlif mövqelərdən ola bilər. Məsələn, bu məsələyə baxış söz yaradıcılığı mövqeyindən ola bildiyi kimi, morfoloji mövqedən də mümkündür. Bu məqamda O.D.Meşkov hesab edir ki, hər hansı bir leksik vahidi morfoloji mövqedən mürəkkəb struktur kimi qəbul etmək, onu leksik baxımdan mürəkkəb söz statusundan məhrum edir (5, 66).

Əslində diaxron aspektdə mürəkkəb və sadə sözləri nəzərdən keçirərkən qeyd etməliyik ki, məlum olduğu kimi, bir çox sözlər morfoloji tərkibcə nə vaxtsa mürəkkəb quruluşa malik sözlər olmuş və daha sonralar mürəkkəbdən sadəyə doğru inkişaf edərək morfoloji sadə sözlərə çevrilmişlər. Məsələn, ingilis dilində woman (qadın) ← wif+man və ya lord ← hlaf+weard sözlərinin inkişaf tarixinə nəzər saldıqda bunun şahidi oluruq. Lakin məsələyə bu baxımdan yanaşmaq daha çox etimologiyanın maraq dairəsində olduğu üçün burada bu məsələ üzərində daha çox dayanmağa ehtiyac yoxdur.

Əslində haqqında söhbət açacağımız N¹+N² tipli qoşulmanın əsas məğzi iki sözün bir araya gəlib yeni bir məfhum, ad bildirməsidir. Burada son nəticə olaraq yaranan söz isim ola bildiyi kimi, əşyanın əlamətini bildirən sifət də ola bilər. Yəni, N¹+N²=N və ya N¹+N²=A.

Məsələn, atom + bomb = atombomb (N¹ + N² =N) ; bird + brain = birdbrain (N¹ + N² = A) və s.

Bu kimi konstruksiyaları “təyin edən / təyin olunan” münasibəti əsasında formalaşan sintaqmlar kimi də qəbul etmək olar. Lakin bu zaman morfoloji və sintaktik amillərə əsaslanmaqla leksik-semantik təhlildən kənarda qalmış oluruq. Ümumiyyətlə, ingilis dilində insan və əşya adları iki sözün birləsməsi ilə ifadə oluna bilir. Eyni halı Azərbaycan dilinə bu qədər genişliyi ilə aid etmək doğru olmazdı. Dilimizdə bu cür qoşulma ilə əksər hallarda insan və məkan adları bildirən sözlər formalaşır. Məsələn, ağa+dadaş = Ağadadaş və s.

İngilis dilində isə şəkilçisiz iki əsaslı mürəkkəb sözlər söz yaradıcılığının spesifik xüsusiyyəti kimi qeyd edilə bilər. Rus dilində isə bu qəbil birləşmələrə ekvivalent olaraq A¹+N¹ tipli qoşulma ilə formalaşan sözləri misal gətirmək olar və bunlar insan anlayışı bildirmək üçün mütləq şəkilçi qəbul edir (infiksasiya və suffiksasiya paralel olaraq iştirak edir). Məsələn, тупоголовый, краснокожий və s. Onu da qeyd edək ki, ləqəblərin şəkilçisiz formalaşması bu dildə istisna hal kimi qeyd edilə bilər.

N¹+N² tipli morfoloji qoşulmaya alaman dilində də geniş təsadüf edilir. Məsələn, gemeinde (ümumi, böyük) + wald (meşə) = gemeinde wall (böyük meşə) və s.Qeyd edək ki, N¹+N² tipli morfoloji qoşulma yalnız söz yaradıclığına deyil, eyni zamanda dildə müxtəlif ifadələrin, əsasən də söz birləşmələrinin formalaşmasında da müşahidə edilir. Bu zaman N¹+N² tipli qoşulma interfiksasiyanın (sözarası şəkilçilərin) köməyi ilə də formalaşır. Məsələn, alman dilində phrase (söz birləşməsi) + n + grense (sərhəd) — phrasen grense (söz birləşməsinin sərhədi), zeitung (qəzet) + s + aufsatz (məqalə) — qəzet məqaləsi və s. söz birləşmələri buna misal ola bilər.

Azərbaycan dilində isə morfoloji qoşulmanın bu cür qrammatik təcəssüməsi kimi ismi birləşmələr və ya təyini söz birləşmələri çıxış edir: Məsələn, məktəb+in + həyət+i, kənd+in + yol+u və s. Burada isə rus dilindən fərqli olaraq morfoloji qoşulma suffiksasiya ilə müşayiət olunur.

İngilis dilində sırf N¹+N² tipli qoşulması ilə formalaşan leksik vahidlərdə bəzən ikinci tərəfin şəkilçiləşməsi müşahidə olunur. Məsələn, workman sözünün ikinci komponenti olan “man” (adam) ayrılıqda müstəqil sözdür. Amma bu kimi konstruksiyalar ingilis dilində geniş yayıldığından bu söz “workman” tipli konstruksiyalarda suffiks kimi nəzərdən keçirilir və müasir ingilis dilində cins kateqoriyasının göstəricisinə çevrilib.

workman — işçi kişi, workwoman — işçi qadın və s.

Bəzi sözlər isə bu konstruksiyalarda tələffüz zamanı şəkilçiləşir. Bu kimi sözlərə “full”, “load” və s. misal ola bilər: handfull, busload, download və s.

Düşünürük ki, bu sözlərə şəkilçi görkəmi verən odur ki, onlar yeni sözlərə qoşulduqda ümumiləşmiş və eyni məna çaları formalaşdırır. Bununla da onlar desemantikləşərək (десематизируются) (5, 83) natamam leksik məna daşıcıyılarına çevrilirlər.

Diaxron aspektdə Azərbaycan dilində buna misal olaraq –xana, rus dilində isə -вед şəkilçisini göstərmək olar. Lakin ingilis dilindən fərqli olaraq bu şəkilçilər ayrıca bir leksik vahid kimi işləndikdə vaxtilə kəsb etdikləri mənaları ifadə etmirlər. Bəzən rus dilində bu qəbildən olan sözlərin ilk komponentinin sonluğu bir qədər fonetik dəyişikliklə müşayiət olunur. Məsələn, рыбонадзор, конесовхоз və s. Təbii ki, bu tip qoşulmalarda interfikslərin rolu danılmazdır. Lakin bəzən ilk komponentin ixtisarı ilə müşayiət olunan зоогигийена, автопилка və s. kimi sözlərdə ixtisar olunmuş və öndə gələn komponent “prefiksoid” kimi (3, 25) dəyərləndirilir. Bu mövqedən çıxış edən Kərəm Rəhim Ə. prefiksoidlərin inkişaf xəttini bu şəkildə izah edir: автоматическая поилка → автопоилка.

Müəllif qeyd edir ki, bu zaman ilk komponent əsaslı şəkildə ixtisar olunduğuna baxmayaraq semantikasını itirmir (s.20). Bu kimi sözlər müasir rus dilində geniş işlənməkdədir.

Müasir dövrdə N¹+N² tipli sözlərin ingilis dilində xüsusilə geniş yayılması bu dilin morfoloji şərətləri ilə (analitik) yanaşı həm də leksik-semantik özəlliyi ilə də şərtlənir. Yəni bu dildə istənilən semantik mənanı ifadə etmək üçün iki isim və ya ad bildirən söz asanlıqla atributiv əlaqəyə girə bilir. N¹+N² tipli qoşulmalarda N¹ N²- yə münasibətdə təyin edən rolunda, mövqeyində olur.

Nəzərdən keçirilən nümunələrə əsasən belə bir qənaətə gəlmək olar ki, N¹+N² tipli qoşulmalar bütün dillərdə eyni mövqedən çıxış etmir. Belə ki, ingilis və rus dillərində bu qoşulma mürəkkəb leksik vahid yaratdığı halda, Azərbaycan və alman dilində əsasən sintaktik mövqedən çıxış edərək söz birləşmələrini formalaşdırır. Bəzən hətta, interfikslərin iştirakı ilə müşayiət olunmasına baxmayaraq, yaratdığı söz-formalar mürəkkəb leksik bütöv və sintaktik vahid olan söz birləşmələri arasında ortaq mövqedə dayanır (alman dilində: phrasen grens).
A¹+A² tipli qoşulma

A¹+A² tipli qoşulma əsasən rus dilində daha geniş yayılmışdır. Belə ki, A¹ və A² bir birinə münasibətdə yaradıcı mövqedə dayanaraq -o- interfiksinin köməyi ilə formalaşan sözformalar yaradırlar. Məsələn: kрасн + о + бел(-ый) (rəng bildirən söz + rəng bildirən söz), немецк + о + французск(-ий) (dil adı bildirən söz + dil adı bildirən söz), сер + о + голуб(-ой) (rəng bildirən söz + rəng bildirən söz), туп + о + голов(-ый) (əqli əlamət bildirən söz + insanın bədən üzvünü bildirən söz) və s.

Bu kimi morfoloji qoşulmalar haqqında söhbət açan E.Benvenist qeyd edir ki, bu qoşulmaların komponentləri arasındakı “əlaqə nə məntiqi, nə də qrammatikdir, əslində semantikdir. Çünki əlaqə işarələr arasında deyil, əşyalar arasında mövcud olur” (2, 243).

Oxşar fikrə E.S.Kubryakovanın da mülahizələrində rast gəlmək olar. O, bununla bağlı olaraq belə yazır: “İlkin əlaqə işarələr arsında deyil, əşyalar arasında qurulur, mürəkkəb sözlərin formalaşması zamanı məlum əşyalar arasındakı əlaqə özü-özünə yaradılır” (3, 98). Müəllif fikrini daha sonra belə tamamlayır: “... mürəkkəb sözlərin komponentləri arasındakı əlaqə əslində mahiyyət etibarı ilə gerçək aləmin obyektləri arasındakı əlaqədir” (3, 99). Bunları nəzərdən keçirdikdən sonra birmənalı şəkildə bu tip morfoloji qoşulmaların yalnız bir dildə mövcud olub, digər bir dildə olmadığını söyləmək doğru olmazdı.

Belə ki, ətraf aləmin gerçəkliklərinin təcəssüməsi kimi insan düşüncəsi və bu düşüncənin gerçəkləşdirdiyi dildə ilkin əlaqələr əsasında formalaşan oxşar konstruksiyalara bu və ya digər dərəcədə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, A¹+A² tipli morfoloji qoşulmalı sözlər iltisaqi dil olan Azərbaycan dilində də mövcuddur. Sınıqqəlbli, açıqürəkli və s. bu qəbildən olan sözlər buna misal ola bilər. Yalnız flektiv dil olan rus dilindəki A¹+A² tipli morfoloji qoşulmalarından fərqli olaraq bizim dildə bu zaman interfiksasiyadan istifadə edilmir. Belə ki, Azərbaycan dilində nümunələrdən göründüyü kimi, A¹+A² tipli morfoloji qoşulmalarında sözyaradıcılığı məhsulu olan hazır komponentlər bir-birinə qoşulmaqla bu tipdən olan mürəkkəb sözləri formalaşdırır. Dilimizdə bu tip qoşulmalar əsasında formalaşan birləşmələrin komponentləri düzəltmə sözlər olduğu kimi, sadə sözlərdən də ibarət ola bilirlər. Məsələn al-əlvan, ağ-qara və s. Bu zaman yaranan mürəkkəb sözlər nümunələrdən göründüyü kimi, əsasən defislə yazılırlar.

Ümumiyyətlə, N¹+N² və A¹ + A² tipli morfoloji qoşulmalar morfoloji üsulun sintaktik üsülla vahid vəhdəti kimi təzahür edir.

Beləliklə, morfoloji qoşulma üsulu ilə formalaşan sözlərin qrammatik quruluşu ilə onların semantikası vəhdət halında çıxış edir. Bir çox dillərdə morfoloji qoşulma üsulu özünü sintaktik üsul kimi, bəzi dillərdə isə morfoloji-sintatktik üsul kimi biruzə versə də o, əslində morfoloji üsuldur. Belə ki, morfoloji qoşulma üsulu ilə formalaşan sözlər ayrıca bir leksik vahidlə sintaktik bütöv arasında ortaq mövqedə dayansa belə, onlar daha çox dilin leksik layında derivasiyanın məhsulu kimi tanınırlar.
Рамиля Мисирхан кызы Насирова

аспирантка Азербайджанского Университета Языков

Р е з ю м е

Морфологическое соединение как особый вид морфологического способа

Статья посвящена типологическому исследованию морфологи­чес­кого соединения как одному из видов морфологических способов. Здесь мор­фологическое соединение исследуется по структурным моделям на ос­нове материалах разносистемных языках и рассматриваются его уни­каль­ные особенности и позиция в деривационном системе языка.

S u m m a r y

Morphological connection as a special type of morphological method

The article is devoted to the typological study of morphological connection as one of the types of morphological methods. Here is investigated the morphological connection based on structural models and materials of different systems languages. Also is considered its unique features and position in the derivational system of the language.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı:

1. 
   Lees, Robert B. The Grammar of English Nominalizations. Bloomington, Indiana and The Hague: Indiana University and Mouton, 1960, p. XXIV
   
2. 
   Бенвенист Э. Общая лингвистика. Москва, УРСС, 2002. — 448 с.
   
3. 
   Карам Рахим А. Стрктура и семантика зоокомпозитов в русском языке. АКД, Елец, 2010, 25 с.
   
4. 
   Кубрякова Е.С. Типы языковых значений. Семантика производного слово. Москва, «Наука», 1981.—200 с.
   
5. 
   Мешков O.Д. Словосложение в современном английском языке. Москва, «Высшая школа», 1985, 187 с.
   
6. 
   Павловская М.И. К вопросу о структурном значении и структурно-семантических моделях именных словосочетаний в современном английском языке. — Уч.зап. I МГПИИЯ. т. 42, 1968, 465 с.
   
7. 
   Шубин Э.П., Троицкая Н.Б. Дефиниционно-ассоциативная теория внутренней структуры слова. (на материале английского языка). Калинин, 1971, 76 с.
   

P.FƏRROX

SÖZ BIRLƏŞMƏSINƏ

SEMANTIK-QRAMMATIK BAXIŞ
Key words: collocation, semantic-syntactic approach, lexical collocation, grammatical collocation

Ключевые слова: словосочетание, семантическо-синтаксический подход, лексическое словосочетание, грамматическое ловосочетание
Can Korodenin İncildə təkrarlanan sözlərin araşdırmasına başl­a­­ma­sın­dan 250 ildən artıq keçir. 1930-cu ildə Yaponiyada ingilis dili müəllimi işləyən İngilis dilçisi Harold Edvard Palmer ingilis dilində təkrar sözlərin ardıcıllığı haqqında özünün korpus əsaslı araş­dır­ması nəticəsində 6000 ədəd sintaqmatik tərkib aşkara çıxardı. Pal­mer tədqiqatında bu nəticəyə gəldi ki, «söz birləşməsi strukturlarının sayıadi xalqın gündəlik danışıqlarında işlətdiyi sadə sözlərin sayın­dan qat-qat artıqdır» (5, 108).

1960-cı illərin sonundan materialların toplusuna əsasında əsas­lı təhlil H.E. Palmer kimi alimlərin nəzəri fikirlərinin ortaya cıxarıl­m­as­ına imkan yaratdı və bunun da nəticəsində aydın oldu ki, söz birləş­mələri örnəklərini leksika və qrammatika kimi ənənəvi sahə­lərdə axtara bilmərik. Beləliklə, leksik vahidin təsvirinə yeni baxışın tələbini aşkar etdi. O biri tərəfdən Robert Porziqin fikrinə görə (1934), uyğunluq imkanı, əsasən, ənənəvi baxışda qrammatik istiqamətdə araşdırılan sözlərin sintaqmatik əlaqəsində yalnız qram­matik xüsusiyyətlərlə məhdudlaşdırılmamalı, mənaya da diqqət edil­məlidir. R.Porziq örnəklər əsasında göstərdi ki, «sözlərin sintaq­matik əla­qələrindəki məhdudluqlar felin zərf ilə və ya fel vasitəsilə subyekt və fel arasındakı əlaqələr (at və kişnəmək) və ya obyekt və fel (baş və tərpətmək) kimi əlaqəyə şamil edilir» (1, 475). Ümumiyyətlə, «söz birləşmələri sözlərin arasındakı əlaqəni sintaqmatik əlaqələr üçün də təsvir etmək olar və bu istiqamətdə onların məna sahəsin­dəki sinonimlik, anto­nimlik və omonimlik kimi paradiqmatik leksik əlaqə­lərlə müqayisə etmək olar» (4, 98).

R.Porziqin “əsas semantik” əlaqələr terminini leksik sintaq­ma­tik əlaqələr üçün işlətdi. Can Layonizin fikrincə, «Porziqin nəzərdə tutduğu əsas semantik əlaqələr Post-Blomfildian adlı dilçilik cərəya­nının inkişafı zamanı “Seçim məhdudluqları” adı altında viliyam Ketz və Grif Fyodor tərəfindən işlədilmişdi» (6, 265).

«XX yüzilliyin ortalarında sintaqmatik semantik əlaqələr əsasında semantika sahəsində daima mübahisə obyekti olan leksik əlaqələrlə paralelolaraq İngiltərə dilçiliyi sintaqmatik leksikaya da diq­qət yetirirdi» (7, 342). 1950-ci ildə Can Robert Firz “söz birləş­mə­si”terminini dil-semantik araşdırmasında təqdim etdi. C.R.Firz­dən sonra söz birləşməsi haqqında müxtəlif fikirlər ortaya qoyuldu. Belə ki, Kendinin fikrincə, «söz birləşmə­si termini haqqında, ola bilsin ki, dəqiq və konkret bir tərif təqdim etmək olmasın» (5, 108).

Söz birləşməsi haqqında olan müxtəlif baxışların yer aldığı bu mə­qalədə Morton Benson, Evelin Benson və Robert İlsonun qram­matik-semantik fikirləri də təhlil ediləcək.M.Benson və tərəf­dar­larının “BBI” lügət kitabının girişində söz birləşməsi və onun növləri haqqında məlumat verirlər. Onların fikrincə, bir çox dillərdə olduğu kimi, ingiliscədə də idiom olmayanelə sabit birləşmələr vardır ki, onları təkrarlanan kombinasiya, sabit ardıcıllıq və ya söz birləşməsi adlan­dırırlar. Benson və əməkdaşları Xomskiyə(1965) istinadən “decied on a boat” kimi ibarələrin müxtəlif mənalarını vurğula­yırlar. “Decied on a boat”kimi ibarə “Bir qayığın (almaq üçün) seçimi” mənasında söz birləşməsi və ya Xomiskiyə görə “decied on a boat” məhdudlaşdırıcı limitdir. Halbuki bu ibarə “Qayıq sürmək zamanı qərar vermək” anlamında sərbəst bir birləşmədir və ya Xomskinin dediyi kimi, «sərbəst birləşmədir ki, decide (qərar vermək) və on (üstündə) əsasında yaranmışdır» (3,1). İngilis dilli yerli söyləyəcilərin (informantların) fikrinə görə “decide on”və ya “account for” (izahat vermək) kimi birləşmələrin komponentləri bir-biri ilə əlaqəyə girərək söz birləşməsi yaradırlar və “decide at a boat” və ya “account over a loss” kimi birləşmələri düz­gün birləşmələr hesab etmirlər. O biri tərəfdən ingilis dilinin ümumi qrammatikası əsasında yaranan sərbəst birləşmələrelə leksem­lərə malikdirlər ki, bu leksemlər dəyişə bilərlər. Misal üçün, “they dicide ... after lunch” kimi birləşmənin buraxılan hissəsiniza­man, tərz və məkan zərfi məfhumunu daşıyan “at three o’clock”, “on the boat”(qayıq üstündə), quickly (cəld), immediately (dərhal) və s. kimi sözlərlə əvəz etmək olar.M.Benson və tərəfdarlarının fikrin­cə, sabit söz birləşmələri lüğətlərdə verilməlidir. Əlbəttə, hər­dən çoxmənalılığı göstərmək üçün sərbəst söz birləşmələrini də lüğə­tin bir hissəsində vermək zəruridir. M.Benson və tərəf­darları“söz birləşməsini iki əsas qrupa – qrammatik və leksik söz birləş­məsinə bölürlər» (2). Qrammatik söz birləşməsi bir müstəqil söz (isim, sifət və fel) və bir önlük ya məsdər və ya budaq cümlə ki­mi qrammatik strukturdan ibarətdir. Adətən, leksik söz birləş­mə­lə­rində əsas o önlük ya budaq cümlə və ya məsdər mövcud deyil və söz birləşməsinin ümumi şəkli isim, sifət, fel və zərfdən ibarətdir. M. Benson və tərəfdarları qrammatik söz birləşməsini səkkiz və leksik söz birləşmələrini yeddi əsas qrupa bölürlər.

1. 
   Qrammatik söz birləşməsi. Qrammatik söz birləşməsi bir əsas söz (isim, sifət və fel) və bir önlük, məsdər və ya bir tərkib budaq cümlə kimi qrammatik strukturdan ibarətdir.
   

1-ci qrammatik qrup: isim + önlük

Apathy toward (qəyyumluğu olmayan)

2-ci qrammatik qrup: isim + məsdər

It was a plasure to do it (bu işin yerinə yetirilməsi sevincə səbəb oldu)

3-cü qrammatik qrup: isim + that budaq cümlə

We reached an agreement that she would represent us in court. (Biz razılaşdıq ki, o məhkəmədə bizim vəkilimiz olsun)

4-cü qrammatik qrup: önlük + isim

By accident (təsadüfən)

5-cü qrammatik qrup: sifət + önlük

they were fund of children (onlar uşaqları sevirdilər) .fund bir sifət dir ki heç vaxt önlüksüs istifadə olmur.

6-cı qrammatik qrup:predikativ sifət + məsdər

It was necessary to work (işləmək zəruri idi)

7-ci qrammatik qrup: sifət +that budaq cümlə

She was afraid that she would fail the examination (O imtahan dankəsiləcəyinə görə narahat idi.)

8-ci qrammatik qrup: bu qrup 19 növ söz birləşməsi quruluşuna malikdir:

8-1. Vasitəli tamamlığın hərəkət transformasiyası funksiyasını yerinə yetirən fellər:

He sent the book to his brother.

He sent his brother the book (O, kitabı qardaşına göndərdi).

8-2. vasitəli tamamlığın hərəkət transformasiyası funksiyasını yerinə yetirə bilməyən təsirli fellər.

They described the book to her (Onlar kitabı ona izah etdilər).

They described her the book (səhvdir).

8-3. “For” önlük ilə gələn və vasitəli tamamlığın hərəkət transforma­siya funksiyasını yerinə yetirə bilən təsirli fellər:

She bought a shirt for him (O, onun üçün bir köynək aldı).

She bought him a shirt.

8-4. Fel+ önlük + obyekt:

We will adhere the plan (Biz bu planın tərəfdarıyıq).

8-5. Fel + (to)+ məsdər:

They began to speak (Onlar danışmağa başladılar).

8-6. Fel + felin sadə forması(to- işləmir):

He had batter go. (Onun getməyi daha yaxşıdır).

8-7. Fel + fel+(ing)

They enjoy watching television (Onlar televizora baxmağı xoşlayırlar).

8-8. Təsirli fel + obyekt + (to)+ məsdər:

He asked me to come (Məndən qayıtmağımı istədi).

8-9. Təsirli fel + obyekt + felin sadə forması (to- işləmir.)She heard them leave (Onların oranı tərk etdiyini eşitdi).

8-10. Fel + obyekt + fel +(ing):

He kept me waiting two hours (O, məni iki saat gözlətdirdi)

8-11. Fel + isim və ya yiyəlik sifəti +fel+ing

Please excuse my waking you so early. (Lütfən, sizi erkən oyatdığım üçün məni bağışlayın).

8-12. fel + (obyekt)+ that + ismi budaq cümlə

They admitted that they were wrong (Onlar səhv etdiklərini başa düşdülər).

8-13. Təsirli fel + vasitəsiz obyekt + to be + (sifət, isim, əvəzlik və keçmiş zaman feli sifəti)

We consider her to be very capable (Biz onun çox bacarıqlı olduğunu nəzərdə tuturuq).

8-14. təsirli fel + vasitəsiz obyekt +(sifət, isim, əvəzlik və keçmiş zaman feli sifət):

We found them interesting (Onları maraqlı şəxslər hesab edirik).

8-15. bu örnəkdə təsirli feldən sonra iki obyekt (tamamlıq) işlənir: Biri, vasitəsiz və o biri isə vasitəli tamamlıq və ya feli tamamlıq. Adətən, heç biri “to”və ya “for” önlüklərilə gəlmirlər.

The teacher asked the pupil a question (Müəllim şagirddən bir sual soruşdu).

8-16. Təsirli / təsirsiz / qayıdış + zərflik:

Burada zərflik zərf, önlük tərkibi, isim tərkibi və ya bir budaq cümlə ola bilər.

The meaning will last two hours (İclas iki saat sürür).

8-17. Bu örnəkdə sualdan öncə “who”, “what”, “when”, “where”, “which”, “who” kimi sual əvəzlikləri və hərdən də “whether” ya “if” fel işlədilir.( əvvəl fel sonra sualdan öncə).

He asked, how to do it? ( Bu işi necüə görməsi barədə soruşdu?)

8-18. It əvəzlik+ təsirli fel (adətən hiss bildirən) + to+ məsdər və ya that budaq cümlə.

It surprised me to learn of her decision (Onun qərarından xəbərdar olduqda təəccübləndim).

8-19: Təsirsiz fel (predikativ) + sifət və ya isim

She became an engineer (O, mühəndis oldu).

2. 
   Leksik söz birləşməsi. Qrammatik söz birləşmələrindən fərqli olaraq leksik söz birləşmələrində, adətən, önlük, məsdər şəkilləri və ya tərkiblər mövcud deyil və leksik söz birləşmələrinin ümumi quruluşu isim, sifət, fel və zərfdən ibarətdir. M.Benson və tərəfdarları ardıcıl şəkildə bir-biri ilə sintaqmatik birləşən söz birləşmələrini və ya onların leksemlərinin başqa üsulla bir-birinə bağlanmalarını leksik söz birləşməsi adlandırırlar. Onların fikrincə, əgər bir tərkib sərbəstcəsinə bir-biri ilə sintaqmatik əlaqəyə girərsə, bu birləşmə söz birləşməsi deyil və bir növ sərbəst leksik sıralanma sayılır.
   

M.Benson və tərəfdarları «sərbəst leksik söz birləşmələrini yeddi qrupa bölürlər» (1):

1-ci leksik qrup. Bu qrupda söz birləşməsi bir fel (adətən, təsirli fel) və bir isim (əvəzlik və ya önlük tərkibin)dən ibarət olur. Bu qrup söz birləşmələrinin çoxu“icad etmək” və ya “aktiv etmək” məfhumlu fellərə malikdir.

“Aktiv etmək” mənasında olan örnəklər bunlardan ibarətdir:

Set an alarm (Saatın zilini tənzimləmək), launch a missile (raketin tullanması) və wind a watch (saatı qurmaq).

Bəzi örnəklərdə bir isim həm “icad etmək” məfhumunu bildirən fellər, həm də “aktiv etmək” məfhumlu fellərilə işlənə bilər. Misal üçün,

Establish a principle (bir [qanuni] maddəni təsdiq etmək) – icad etmək

Apply a principle (bir [qanuni] maddəni icra etmək) – aktiv etmək

Örnəklərin çoxunda bir feldə hər iki məfhumun - “icad etmək” və “aktiv etmək” mövcud olmasına şahid olduq.

Call an alert (Xəbərdarlıq edən)

2-ci leksik qrup: “aradan qaldırmaq” ya “ləğv etmək” mənalı fel və bir isimdən ibarətdir.

Break a code (kodeksi sındırmaq//pozmaq)

Cancel a mission (əməliyyatı ləğv etmək).

3-cü leksik qrup. Bu qrup bir sifət və bir isimdən ibarətdir:

Strong tea (tünd çay) və weak tea (rəngsiz çay)

Hərdən isim sifət kimi işlənir.

Jet engine (reaktiv mühərrik).

4-cü leksik qrup. Bu qrup bir isim və bir feldən ibarət olur. Burada fel isim kimi işlənir, bir xüsusiyyəti və ya hərəkəti bildirir. Bombs explode (bombalar partlayır).

5-ci leksik qrup. Bu qrup iki isimin birləşməsinin dir ki iki qrupda dırlar.

A pack of dogs (bir sürü it)

A bit of advice (bir öyüd)

6-cı leksik qrup. Bu qrupda bir zərf ya sifət sintaqmatik əlaqəyə keçir:

Deeply abserved (diqqətlə mütaliə edilmiş),

hoplessly addicted (narkomanlığa mübtəla olmuş)

7-ci leksik qrup. Bu qrup bir fel və bir zərfdən ibarətdir:

Affect deeply (dərin təsir göstərən), Apologize humbly (təvazökarcasına üzr istəyən)

M. Benson və tərəfdarları bunu qeyd edirlər ki, söz birləşmələ­rini proqnozlaşdıran ardıcıllıqlar lüğətlərdə yazılmamalıdır. Misal üçün, destroy (uçurmaq və dağıtmaq) kimi hərəkət bildirən söz, bridge, building isimləriylə birlikdə işlənə bilməsinə görə destroy a bridge və ya destroy a building kimi tərkibləri yaradır.

Ədəbiyyat siyahısı

1. 
   Asher. RE. (ed). The Encyclopedia of language and lingustics. Oxford and New York: Pergamon Press, 1994.
   
2. 
   Benson M., Benson, E. And Ilson, R. The BBI combinatory dictionary of English. Amesterdam: John Benjamins publishing Company, 1988.
   
3. 
   Bischof B. “The collocation in French