AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu

QAYNAQLAR: 
 
1.  Atalar sözləri. Bakı, Yazıçı, 1985. 
2.  Cavid H. Əsərləri, III c., Bakı, Yazıçı, 1984. 
3.  Cavid H. Əsərləri, IV c., Bakı, Yazıçı, 1985. 
4.  Vurğun S. Əsərləri (beĢ cilddə), II c., Bakı, ġərq-Qərb, 
2005. 
 
 
 
 
 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
14 
 
 
BƏKĠR ÇOBANZADƏ VƏ FOLKLOR 
 
Cəlal QASIMOV 
fil.ü.e.d., professor, 
AMEA Folklor İnstitutunun  
“Folklor və yazılı ədəbiyyat” şöbəsinin 
aparıcı elmi işçisi 
 
XX  əsrin  əvvəllərində  ictimai-siyasi  həyatda  baĢ  verən  ye-
niləĢmələr ədəbi düĢüncəyə də təsirsiz qalmadı. Xalq sərvətlərinin 
toplanması,  nəĢri  və  təbliği  dövrün  aktual  probleminə  çevrildi. 
“Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti”nin (ATTC) nəzdin-
də  folklor  komissiyasının  yaradılması,  bu  sahənin  dövlət  hima-
yəsinə keçməsi, eləcə də onun tərəfindən maliyyələĢdirilməsi top-
lama  və  nəĢr  iĢlərinin  mütəmadi,  sistemli  və  yeni  elmi  prinsiplər 
əsasında  aparılmasına  Ģərait  yaratdı.  Mətbu  orqanlarda  folklora 
dair  yüzlərlə  elmi  məqalələr  (hər  məqalədə  sosializm  möhrünü 
görsək  belə)  nəĢr  edildi.  Nəticədə,  böyük  bir  folklorĢünas  nəsli 
yetiĢməyə  baĢladı  və  beləliklə  də,  1920-1930-cu  illərdə  folklor-
Ģünaslığın – folklor elminin əsası qoyuldu. Azərbaycanın bir çox 
ziyalıları kimi professor B.Çobanzadə də bu elmin yaranması və 
formalaĢmasında özünün professional alim sözünü dedi.  
Xalq  ədəbiyyatının  əhəmiyyətini,  yerini  və  mövqeyini 
yüksək  qiymətləndirən  alim  xalqı  bütün  ruhu,  həyəcanları  ilə 
təsvir  edən  ədəbiyyatı  xalq  ədəbiyyatı  adlandırır  və  onu  yazılı 
ədəbiyyatın, elmin və ədəbi dilin təməli hesab edirdi. Deməli, bu 
ədəbiyyat vasitəsi ilə xalqın tarixini, həyatını, yaĢam tərzini, bir 
sözlə keçdiyi tarixi inkiĢaf mərhələlərini öyrənmək olar. Bundan 
baĢqa,  alim  xalq  ədəbiyyatını  yazılı  ədəbiyyata  nisbətdə  “daha 
ziyadə cahani” (5, 32) əhatə etdiyini göstərirdi. 
Bəkir  Çobanzadə  folklorun  mənĢəyindən  bəhs  edərkən 
göstərirdi ki, türk xalq ədəbiyyatı türk xalqı ilə birgə doğulmuĢ 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
15 
 
və  təkamül  edərək  günümüzə  qədər  gəlib  çıxmıĢdır.  Folklorun 
mənĢəyi iĢlə, kollektiv əməklə bağlıdır deyən alim yazırdı: “Ġbti-
dai xalqların Ģer və sənətləri elə təbiət və iĢ arasında vasitəsiz bir 
bağ bulunduğunu görməmək qabil degil… Xalq Ģərqilərinin çox 
bir qismi xırman basmaq, buğda üyütmək, yun əyirmək, xalı to-
xumaq,  yekə  evlər  qurmaq…  kibi  camaatla  yapılan  iĢlər  zama-
nında  söylənən  Ģeirlərdir.  Təbii,  türk-tatar  Ģeiri  bu  gün  artıq 
ümumiyyətlə ibtidai Ģeirlərdən, heç olmazsa, mündəricəsi etiba-
rilə  uzaqlaĢmıĢ  bulunduğundan  belə  toplu  iĢ  zamanlarında  söy-
lənən  Ģərqilərin  mövzusu,  iĢin  özünə  deyil,  bəlkə,  baĢqa  həyati 
nöqtələrə aid ola bilər” (6, 187). 
Müəllifin professional dilçi, filoloq olduğunu nəzərə aldıq-
da onun bu  fikirləri  həmin dövr Azərbaycan  folklorĢünaslığının 
elmi-nəzəri  səviyyəsi  və  həm  də  “folklor”  konseptinə  o  dövrün 
elmi  münasibəti  haqqında  təsəvvür  yaradır.  Bu  cəhətdən  B.Ço-
banzadəyə görə, türk folkloru ilk növbədə bu etnosun yaradılıĢı-
nın ayrılmaz tərkib hissəsidir. Müəllifin “türk xalq ədəbiyyatının 
türk xalqı ilə birgə doğulması” haqqındakı fikri gəliĢi gözəl ifa-
də, yaxud türk folklorunun qədimliyini göstərən məcaz olmayıb, 
B.Çobanzadənin  folklorun,  Ģifahi  sözün,  ümumən  poetik  fikrin 
mənĢəyi  haqqında  öz  dövrünün  elmi-nəzəri  fikirlərinə  bələd 
olduğunu ortaya qoyur. Belə ki, o, peĢəkar linqvist alim olaraq 
öz  dövrünün  linqvogenezlə  bağlı  nəzəriyyələrinə,  o  cümlədən 
sözlə onun daĢıdığı  məna arasındakı semantik  sahənin təĢəkkül 
tarixinə  öz  dövrünün  nəzəri  baxıĢlarına  bələd  idi.  B.Çobanzadə 
aydın Ģəkildə dərk edirdi ki, səslərdən təĢkil olunan söz iĢarəyə 
çevrilən  andan,  yəni  hansısa  mənanı  ifadə  edən  andan  həm  də 
ədəbiyyatdır. Çünki sözlə insanın qavraya bildiyi maddi və mə-
nəvi  olan  hər  bir  Ģey  iĢarələnir.  Ədəbiyyat  insanın  öz  hisslərini 
sözlə  iĢarələməsindən  baĢlanır.  Bu  cəhətdən  türk  folklorunun, 
türk  Ģifahi  poetik  düĢüncəsinin  yaranması  elə  türk  xalqının  ya-
ranma tarixi  ilə üst-üstə düĢür. Çünki  bir  folklor  bütün  hallarda 
onu yaradanların düĢüncəsi və sözlü tarixidir. Bioloji varlıq olan 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
16 
 
insan ictimailəĢəndən, yəni özünü bir ictimai varlıq – insan kimi 
dərk edəndən öz kimliyi, mənĢəyi haqqında düĢünüb. Bu düĢün-
cələr  insanın, kainatın və  “hər Ģeyin”  mənĢəyi  haqqında  miflərə 
çevrilib. Miflər isə ədəbiyyatın bünövrə daĢı, ilk pilləsidir.  
B.Çobazadənin  türk  folklorunun  “təkamül  edərək  günü-
müzə  qədər  gəlib  çıxması”  haqqındakı  fikri  də  özündə  böyük 
məna  daĢıyır.  Burada  diqqəti  cəlb  edən  əsas  ünsür  türk  Ģifahi 
ədəbiyyatının “təkamül etməsi” haqqında konseptdir.  
“Təkamül” marksist-leninçi fəlsəfənin, o cümlədən bu fəl-
səfə  əsasında  yaranmıĢ  bolĢevik-kommunist  ideologiyasının  ən 
əsas  fəlsəfi-ideoloji  anlayıĢıdır.  Bütövlükdə  materialist  olan, 
idealizmi  hər  cür  təsəvvürləri  səviyyəsində  inkar  edən  materia-
lizmə görə, Ģüur yüksək təĢəkküllü  materiyanın  xassəsidir. BaĢ-
qa sözlə, dünyanı dərk etmə və yenidən yaratma vasitəsi, apara-
tı, mexanizmi olan Ģüur materiyanın təkamülü nəticəsində mey-
dana  çıxmıĢdır.  Bu  cəhətdən  təkamül  təkcə  B.Çobanzadənin 
deyil, eləcə də bütün sovet alimlərinin gerçəkliyin hər cür təza-
hür tipinə və Ģəklinə münasibətdə dəyərləndirmə etalonudur. So-
vet  ideologiyası təkamüldən  qıraqda olan  heç  bir elmi  və alimi 
qəbul  etmirdi.  Bundan  dolayı  B.Çobanzadənin  də  türk  Ģifahi 
ədəbiyyatının  türk  xalqı  ilə  birlikdə  təkamül  etməsi  haqqındakı 
fikri  hər  Ģeydən  əvvəl  folklora  yanaĢmada  hakim  fəlsəfənin 
baxıĢlarını  əks  etdirir.  Lakin  digər  tərəfdən  unutmaq  olmaz  ki, 
B.Çobanzadə peĢəkar alim idi. O, təkamül konseptini materiya-
nın mövcudluğunun zəruri üsulu kimi də qavrayırdı. Təkamül – 
hərfi  anlamda  mükəmməlləĢmə,  kamilləĢmədir.  Doğrudan  da, 
türk etnosunun yaranması ilə təĢəkkül tapan türk Ģifahi xalq ədə-
biyyatı bu etnosun inkiĢafı ilə mükəmməlləĢərək qiymətli mənə-
vi xəzinə halına gəlmiĢdir. 
B.Çobanzadənin folklorun mənĢəyini iĢlə, kollektiv əmək-
lə  bağlaması  da,  heç  Ģübhəsiz  ki,  dövrün  ideologiyası  ilə  bağlı 
idi.  Ġnsanın  əmək  vasitəsilə  meymundan  insana  çevrildiyinin 
əsas götürüldüyü  marksist-leninçi  fəlsəfədə əmək təkcə yara-

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
17 
 
nıĢın  əsası  kimi  deyil,  eyni  zamanda  mövcudluğun  yeganə 
mütərəqqi  forması  hesab  edilirdi.  Bu  cəhətdən  B.Çobanza-
dənin  ilkin  ədəbiyyata  yaranma  qaynağı  kimi  “əmək”  fak-
toruna münasibəti tam səmimi və təbiidir. Doğrudan da, ibti-
dai  folklorun  məzmunu,  mahiyyəti  və  forması  əməklə  qırılmaz 
tellərlə  bağlıdır.  Xalq  təsərrüfatının  müxtəlif  sahələri  ilə  bağlı 
olan  folklor  nümunələrinin  forması  da  bir  çox  hallarda  əmək 
prosesi ilə bağlıdır. “Bir, iki, ho, güc ver” kimi nitq folklorunun 
ritm,  qafiyə,  forma  strukturu  görülən  iĢin  formal  srtukturunu 
inikas  edir.  Digər  tərəfdən,  ilkin  folklor  nümunələrinin  magik-
mistik  qüvvələrlə  bağlı  olduğunu,  baĢqa  sözlə,  bu  qüvvələrə 
təsir  etmək  məqsədini güddüyünü nəzərə alsaq, onda  bu  folklor 
örnəklərinin də  formal strukturu da “görülən  iĢin” strukturunun 
inikas olunduğunu təsdiq etməliyik. Məsələn, ilanlarla bağlı ov-
sun  nəğmələrində  ovsunçunun  ilanlarla  davranıĢının  (iĢinin) 
ahəngi  əks  olunur.  Ġlanlarla  “iĢləyən”  ovsunçu  təsir  etmək  istə-
diyi  obyektin  (ilanın)  davranıĢına  uyğun  səs  ahəngi,  ritm  seçir. 
Beləliklə,  görülən  iĢin  məzmunu  və  forması  bədii  mətnin  məz-
mununda və formasında öz əksini tapır. 
XX  əsrin  aktual  problemlərindən  olan  ədəbiyyatın,  eyni 
zamanda  folklorun qarĢılıqlı təsiri  məsələsi də  B.Çobanzadənin 
yaradıcılığından  kənarda  qalmamıĢdır.  Məlumdur  ki,  hər  bir 
xalqın  Ģifahi  ədəbiyyatı,  folkloru  həmin  xalqın  ədəbi  zövqü-
dür. Ədəbi təsir də həmin ədəbi zövqün fəlsəfi mükəmməlli-
yindən və estetik gözəlliyindən asılıdır. Lakin təsir məsələsi-
ni  yalnız  əsərin  fəlsəfi  yükü  və  ya  estetikası  ilə  məhdudlaĢ-
dırmaq olmaz, burada xalqların ictimai-siyasi, iqtisadi-ticari 
və sair əlaqələri də mühüm rol oynayır. Bütün bu xüsusiyyət-
ləri nəzərə alan alim yazırdı: “Bir Ģair, yaxud bir ədib, filosofun 
digəri üzərinə  təsiri  ədəbi,  fəlsəfi  məsələ  olmaqdan ziyadə, icti-
mai  bir  məsələdir  ki,  mahiyyət  və  səbəbiyyəti  ancaq  bütün  bir 
əsr və bu əsrdə təsir alan və təsir edən tərəfin ictimai  vəziyyəti, 
yəni  mənsub  olduqları  sinfin  cürbəcür  halları  –  iqtisadi,  siyasi, 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
18 
 
ədəbi  məziyyətləri  –  bu  təqlid  və  yaxud  mübadilədə  hesaba 
alınmaq lazım gəlir” (6, 192). 
Bu  fikirdə  dövrün  ictimai  ideologiyasının  inikas  olunduğu 
Ģübhəsizdir. Əlbəttə,  indiki dövrdə ədəbi təsirlə  bağlı  yeni  nəzəri 
fikirlərin iĢığında B.Çobanzadənin bu fikri ilə mübahisə də etmək 
olar. Lakin mürəkkəbliyi haqqında geniĢ Ģəkildə bəhs etdiyimiz və 
əksər hallarda fikirlərin onların müəlliflərinin narahat, çətin psixo-
loji-mənəvi  durumlarından  qaynaqlandığını  dəfələrlə qeyd etdiyi-
miz dövrün  müəllifləri  ilə  mübahisəni  biz  birmənalı  Ģəkildə  artıq 
hesab edirik. B.Çobanzadə öz dövrünün oğlu idi və dövr elə idi ki, 
onun  ideoloji-fəlsəfi qəliblərindən  qıraqda duraraq  nə  isə  yazmaq 
mümkün  deyildi.  Çünki  qeyri-materialist  konsepsiya  ilə  nə  isə 
yazmaq üçün bu məkandan kənarlaĢmaq, onun hüdudlarından qı-
rağa  çıxmaq  lazım  idi.  Göz  bəbəyi  kimi  qorunan  dəmir  çəpərlər 
buna  yer  qoymurdu.  Lakin  B.Çobanzadənin  bu  fikrində  ideoloji 
pərdənin  altında  müəllifin  öz  baxıĢları  var.  Bu  cəhətdən  bir  ya-
radıcı subyektin digərinə təsirini ictimai hadisə hesab edən alimin 
bunu  təsir  prosesinin  subyekti  və  obyekti  rolunda  çıxıĢ  edənlərin 
“iqtisadi,  siyasi,  ədəbi  məziyyətləri”  ilə  əlaqələndirməsi  dövrün 
ideologiyası ilə bağlı olduğu halda belə, düzgün yanaĢmadır. 
Professor  B.Çobanzadə  yazılı  ədəbiyyatımızın  əvvəllər 
ərəb-fars, bir qədər sonra isə Avropa təsiri altına düĢdüyünü iddia 
etsə  də,  xalq  ədəbiyyatı  barədə  eyni  qənaətdə  deyil.  Alim 
göstərirdi  ki,  islamiyyətdən  sonra  türklər  orijinal  bir  ədəbiyyat 
meydana  gətirmiĢlər  ki,  buna  “təsəvüf-aĢıq  ədəbiyyatı”  deyirlər. 
Onun fikrincə, türk xalq ədəbiyyatı həm forma, həm də məzmun-
ca  ərəb-fars  xalq  ədəbiyyatından  daha  üstündür. Türk-tatar  xalq-
larının  Ģifahi  ədəbiyyatının  zənginliyinə  bələd  olan  alim  qeyd 
edirdi ki, eyni müqayisəni Qərb ədəbiyyatı ilə də aparsaq, yenə də 
üstünlüyü  türk  xalqlarının  folkloruna  verəcəyik:  “Çünki,  Avro-
pada Ģəhər ədəbiyyatı, ümumi təhsil, teatrolar geniĢ inkiĢaf etmiĢ, 
mətbəələri, nəĢriyyatı ədəbiyyatdakı xalq yaradıcılığını artıq çox-
dan zəiflətmiĢ və bir çox yerlərdə öldürmüĢdür” (5, 146). 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
19 
 
B.Çobanzadənin bu fikri, əslində, türk Ģifahi ədəbiyyatının 
türk  xalqının  inkiĢafı  ilə  təkamül  etməsi  haqqındakı  qənaətini 
inikas edir. Doğrudan da, hər bir folklor onun daĢıyıcılarının hə-
yat tərzini həm əks etdirir, həm də bu həyat tərzi ilə dəyiĢir. Mə-
sələn,  ġimali  Azərbaycan  folklor  yaradıcılığı  ilə  Cənubi  Azər-
baycandakı  folklor  yaradıcılığı  eyni  templə  dəyiĢmir.  ġimali 
Azərbaycanda keçən əsrdə Ģəhərlərlə bərabər kəndlərin elektrik-
ləĢdirilməsi,  bunun  əsasında  radio  və  televiziyanın  ən  ucqar 
kəndlərə belə gedib çıxması bir çox folklor janrlarının inkiĢafını 
dayandırdı. Elektrik iĢığının və buna uyğun olaraq radio və tele-
viziyanın  olmadığı  dövrdə  xalq  uzun  qıĢ  gecələrini  kiminsə 
evində  yığıĢıb  əylənməklə  keçirərdi.  Bu  gecələrdə  adamlar  na-
ğıl, əfsanə, rəvayət danıĢar, uĢaqlar icrasına otağın imkan verdi-
yi oyunlar oynar, çoxlu tapmacalar və s. söylənərdi. Bu, birmə-
nalı  Ģəkildə  folklor  mühiti,  folklor  həyatı,  folklorla  yaĢanan 
həyat  idi.  Radio-televiziya  bu  həyata  radikal  dəyiĢikliklər  etdi. 
B.Çobanzadə  də  Avropada  Ģəhər  ədəbiyyatının,  ümumi  təhsil, 
teatrların  geniĢ  inkiĢaf  etməsinin,  mətbəələrin,  nəĢriyyatların 
ədəbiyyatdakı  xalq  yaradıcılığını  artıq  çoxdan  zəiflətməsini  de-
yərkən  məhz  bunu  nəzərdə  tuturdu.  BaĢqa  sözlə,  elmi-texniki 
inkiĢaf  folklor  yaradıcılığını  tam  aradan  qaldıra  bilməsə  də, 
onun bir çox janrlarının canlı mövcudluğuna son verir. Məsələn, 
hazırda  aĢıqlar  heç  bir  məclisdə  dastan  ifa  etmirlər.  Dastanlar 
canlı  yaradıcılıq  hadisəsi  kimi  öz  funksionallığını  itirmiĢdir. 
Amma  bu,  folklor  yaradıcılığının  ümumən  aradan  qalxması 
demək  deyil.  Nitq  folkloru  ilə  bağlı  janrlar  öz  funksionallığını 
həmiĢə  saxlayır.  Məsələn,  Ģəhər  mühitində  lətifə  (anekdot),  de-
di-qodu,  Ģayiə  kimi  janrlar  öz  funksionallığını  daha  da  artırır. 
Lakin  bizimlə  müqayisədə  Cənubi  Azərbaycanda  folklor  yara-
dıcılığı hələ də aktualdır. Cənubda bir çox yerlərin pis elektrik-
ləĢməsi, elat-tərəkəmə həyat tərzinin hələ də mövcudluğu, həm-
çinin dini folklorun inkiĢafına rəsmi ideologiya tərəfindən təkan 
verilməsi canlı folklor mühitlərini qorumaqdadır.  

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
20 
 
Digər tərəfdən, burada qeyd olunması vacib olan baĢqa bir 
amil  də  var.  Bu,  folklorun  etnik  özünümüdafiə,  özünüqoruma 
funksiyasıdır.  Bu  funksiyanı  ġimali  Azərbaycanda  çox  zəif  Ģə-
kildə  müĢahidə  etmək  olar.  Cənubda  isə  fars  dili  və  mədəniy-
yətinin  hegemonluğu,  Azərbaycan-türk  dili  və  mədəniyyətinin 
inkiĢafına  törədilən  rəsmi  əngəllər  folkloru  etnik  özünüqoruma 
sisteminə çevirmiĢdir.  
Qeyd  edək  ki,  bu,  universal  bir  qanunauyğunluqdur.  Az-
lıqda,  yaxud  etnik-mədəni  basqıda  qalan  xalqın  folkloru  onun 
qoruyucu sisteminə çevrilir. Bunu Gürcüstan azərbaycanlılarının 
müasir  həyatının  nümunəsində  də  görmək  olur:  “Ana  etnosdan 
siyasi, inzibati, linqvistik, mədəni və s. cəhətlər baxımından ayrı 
düĢmüĢ  etnik  toplumlarda  etnoqrafik  özünəməxsusluqlar  milli 
özünüqoruma  və  özünüyaĢatma  mexanizmlərinə  çevrilir.  Eləcə 
də  Gürcüstanda  minillərdən  bəri  öz  ana  vətənlərində  (torpaq-
larında)  yaĢayan  Azərbaycan  türkləri  zamanla  milli  hüquqların-
dan (milli məktəb, milli dildə tədris, tarixi etnotoponimika, mil-
li-mədəni  özünüfadə  və  s.)  məhrum  olduqca  toplumun  etnik 
kimlik  atributları  onları  Azərbaycan  türkləri  kimi  qoruyan  və 
yaĢadan  formullar  olaraq  aktivləĢmiĢdir.  Belə  toplumlarda  za-
man sanki donur. Azərbaycan ədəbi dili ilə, xüsusilə orta məktəb 
vasitəsi  ilə  həyata  keçirilən,  birbaĢa  əlaqəsi  kəsilən  məhəlli  di-
alekt,  etnoqrafik  yaĢam  tərzi,  milli  adət-ənənələr,  bayram  və 
mərasimlər  milli  həyatın,  etnik  mövcudluğun  əsas  və  dominant 
özünütəĢkil  sxemləri  səviyyəsinə  qalxır.  Bundan  dolayı  Gür-
cüstandan  Bakıya  gəlib  ədəbi  mühitdə  fəaliyyət  göstərən  azər-
baycanlı  yazıçı  və  Ģairlərin  bədii  dilində,  ədəbi  düĢüncəsində 
fərqli,  oxucuların  və  tənqidçilərin  milli  yaddaĢını  oyadan  kolo-
ritli  etnoqrafizm  boy  verir.  Onlar  ya  Ģair  Zəlimxan  Yaqub  kimi 
daha  çox  xalq  Ģeiri  üslubunda,  milli  poetik  ənənə  əsasında 
Ģeirlər  qoĢur,  ya  da  yazıçı  Mövlud  Süleymanlı  kimi  öz  bədii 
təsvirlərində canlı tarixi-etnik kolorit yarada bilirlər” (16, 3-4). 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
21 
 
B.Çobanzadənin  fikrincə,  ədəbi  təsir  həmiĢə  və  hər  yerdə 
qarĢılıqlı  təsirə  çevrilmir.  Bu,  bir  çox  hallarda  birtərəfli  olur. 
“Bu  günə  qədər  ədəbiyyatımız  Avropa  ədəbiyyatından  aldıqla-
rını  geri  çevirməmiĢdir”  (6,  193.)  –  deyən  B.Çobanzadə  bunun 
səbəbini  “hakim  siniflərimizin  feodal,  xırda-burjua  mədəni  sə-
viyyəsinin çox aĢağı olması” ilə izah edirdi. B.Çobanzadə Ģifahi 
xalq ədəbiyyatına münasibətdə isə tamamılə baĢqa mövqedə idi: 
“Türk-tatar  xalq  ədəbiyyatı  və  yaxud  xəlqi  ədəbiyyatı  baĢqa 
xalqların  ədəbiyyatlarına  təsirdən  geri  durmamıĢdır.  Türk  xalq 
ədəbiyyatının  erməni,  rus,  rumın,  macar,  fars  …xalq  ədəbiy-
yatları üzərinə təsiri bu qəbildəndir” (6, 193). 
B.Çobanzadənin  türk  yazılı  ədəbiyyatı  ilə  Ģifahi  ədəbiy-
yatının müqayisəsi üzərində gəldiyi bu nəticəyə haqq verməmək 
olmur. Doğrudan da, türk eposunun  müxtəlif  janrları qədim rus 
eposuna, xüsusilə Avropa eposuna ciddi təsir göstərmiĢdir. Atil-
la dövrünün türklərinin Avropadakı zəfərləri onların həm də söz 
yaradıcılıqlarının zəfəri idi. Öz varlıqlarına qarĢı Avropa xalqla-
rında  yaratdıqları  heyrət  həmin  xalqların  türk  eposuna  olan 
maraqlarının  da  əsasında  dururdu.  Bu  gün  Avropa  eposu  türk 
eposundan gələn motivlərlə zəngindir. Xüsusilə Skandinav xalq-
larının eposunda qədim türk dastanlarının izlərini adlarda, obraz 
və motivlərdə görmək mümkündür. Bu təsir orta əsrlərdə də da-
vam etmiĢdir. Məsələn, təkcə “Koroğlu” eposunun taleyini xatır-
lamaq  kifayətdir.  TanınmıĢ  alim  S.Rzasoyun  yazdığı  kimi: 
“Azərbaycan folkloruna dünya Ģöhrətini bütün tarix boyunca bu 
dastan («Koroğlu» dastanı nəzərdə tutulur – C.Q.) gətirib erkən 
orta  əsrlərdən  bütün  Avrasiya  mədəni  məkanına  yayılaraq  milli 
dastançılıq  düĢüncəmizi  məĢhurlaĢdırıb.  XIX  əsrdən  dastanın 
Avropa  (Ģöhrətinin)  tarixi  baĢlanıb.  Bu  gün  Azərbaycan  qəh-
rəmanlıq və məhəbbət dastanları içərisində yayılma coğrafiyası, 
linqvistik arealı, tədqiqat tarixi «Koroğlu»ya bərabər ikinci das-
tanımız  yoxdur. Hətta «Kitabi-Dədə  Qorqud» kimi  misilsiz abi-
dəmiz bu göstəricilərə hələ indi-indi çatmaqdadır” (14, 11).  

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
22 
 
B.Çobanzadənin fikrincə, XI əsrdə yazılı ədəbiyyatın xalq 
ədəbiyyatı üzərində təsiri gücləndikcə ədəbiyyatla xalq arasında 
ilkin ünsiyyəti aĢıqlar və sufilər yaratmıĢdır: “Orta Asiya dərviĢ-
ləri  Kiçik  Asiya  aĢıqları  ilə,  daha  doğrusu,  cığatay  sufi  ədəbiy-
yatı ilə Osmanlı aĢıq ədəbiyyatı, təbir caizsə, bütün türk aləmini 
aralarında paylaĢdırmıĢlar” (6, 174.). 
B.Çobanzadə  türk  dilçiləri  arasında  birinciliyi  Mahmud 
KaĢqariyə  verdiyi kimi folklorun toplanması sahəsində də birin-
ciliyi ona verirdi: “Birinci türk xalq ədəbiyyatında yenə də məĢhur 
Mahmud  KaĢqaridir.  Bu  adam  divanının  dürlü  yerlərində  xalq 
ədəbiyyatından o qədər  çox misal gətirmiĢdir ki, bunlar toplan-
dığı  təqdirdə  on birinci  miladi  əsrə aid olduqca  mühüm  bir türk 
xalq ədəbiyyatı nümunələri məcmuəsi ortaya çıxar” (6, 174). 
B.Çobanzadənin dərin filoloji müĢahidələrinin nəticəsi olan 
bu qiymət sonrakı araĢdırmalarla tam təsdiq olundu. A.Xəlil yazır 
ki,  «Divan»  həm  də  zəngin  türk  folkloru  toplusudur.  Folklor 
materialının  böyük  hissəsinin  əski  türk  dilində  saxlanması  isə 
tədqiqatçı  üçün dil spesifikasını  da nəzərə  almaqla daha geniĢ və 
sərbəst  araĢdırma  imkanı  verir.  Təbii  ki,  əski  mədəniyyətimizi 
belə  mükəmməl  Ģəkildə  öyrənə  bilməyimiz  üçün  böyük  zəhmət 
və  yüksək  elmi  istedad  sayəsində  ərsəyə  gətirilmiĢ  nəhəng  abi-
dənin  müəllifi  Ulu  Bilginimiz  KaĢqarlı  Mahmud  Hüseyn  oğluna 
minnətdarıq.  930  il  öncə  türkoloji  dilçiliyin  əsasını  qoymuĢ 
M.KaĢqarlı həm də daha bir elmin – türk folklorĢünaslığının möh-
kəm  təməlini  hazırladığını  xüsusi  olaraq  qeyd  etməsə  də,  bunu 
“Kitab”dan aydın Ģəkildə müĢahidə edirik (10, 28). 
Müəllif  öz  fikrini  təsdiq  etmək  üçün  KaĢqarlı  Mahmudun 
folklorĢünaslıq  fəaliyyətini  aĢağıdakı  elmi  prinsiplərə  əsasla-
naraq belə rekonstruksiya etmiĢdir. 
1. Folklor materialının toplanması... 
2. Ġnformatorun iĢarələnməsi... 
3. Mətnlərin janr nominasiyası... 
4. Dialekt xüsusiyyətlərinin saxlanması... 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
23 
 
5. Variativliyin saxlanılması... 
6. Mətnlərin müqayisəsi... 
7. Mətnlərin təhlili... (10, 29-36) 
Digər  tərəfdən,  B.Çobanzadənin  Mahmud  KaĢqari  “Di-
van”ını  sistemli  bir  “məcmuə”  kimi  görməsi  də  tədqiqatçılar 
tərəfində  təsdiq olunmuĢdur. A.Xəlil  “Divan”ın  bir  məcmuə ki-
mi universal quruluĢunu belə səciyyələndirir: 
1. “Divani lüğət-it-türk” (DLT) – ikidilli (türkcə-ərəbcə)  
  lüğətdir; 
2. DLT – izahlı lüğətdir; 
3. DLT – ensiklopedik lüğətdir; 
4. DLT – dialektoloji lüğətdir; 
5.DLT – türk dilinin 8 bölmədən ibarət qrammatika kitabıdır; 
6. DLT – tarix kitabıdır; 
7. DLT – coğrafiya kitabıdır; 
8. DLT – etnoqrafik topludur; 
9. DLT – folklor toplusudur; 
10. DLT – ədəbiyyat antologiyasıdır; 
11. DLT – islamın ideoloji kitabıdır; 
12. DLT – onomastik lüğətdir (11, 11). 
Məlum  həqiqətdir  ki,  folklorĢünaslıq  problemlərinin  tədqiqi 
xalq  ədəbiyyatının  toplanması  və  nəĢri  iĢindən  baĢlanır.  SovetləĢ-
məyə  qədər  folklorun  toplanması  və  nəĢri  istiqamətində  Azərbay-
can  ziyalıları  tərəfindən  müəyyən  iĢlər  görülsə  də,  bu  olduqca  az 
idi. 1920-ci  ilə  qədər  ancaq  bir  neçə  uĢaq dərs kitabındakı  beĢ-on 
atalar sözü, beĢ-altı tapmaca, beĢ-üç xırda xalq nağıllarından baĢqa, 
1899-cu  ildə  Yerevanda  çıxmıĢ  Qəmərli  Məmmədvəlinin  “Atalar 
sözü”,  bundan  bir  neçə  il  sonra  çıxan  Mirzə  Məmmədin  “Arvad 
ağısı”, “Məclis yaraĢığı”, 1910-cu ildə çıxan (daĢ basması) “Molla 
Nəsrəddin  lətifələri”,  1912-ci  ildə  Bakıda  AĢurbəylinin  mətbəə-
sində çıxan “Balalara hədiyyə” kitabını və s. göstərmək olar.  
FolklorĢünasların  qarĢısında  duran  əsas  vəzifələrdən  biri 
folklor mətnlərinin xalq arasında iĢləndiyi kimi (dialekt, Ģivə və 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
24 
 
ləhcələri  qorumaqla)  toplamaq  idisə,  ikinci  məsələ  toplama 
prosesində  gənc  qüvvələrin  iĢinə  nəzarət  idi.  Bu  sahəyə  lazımi 
diqqətin yetirilməməsi B.Çobanzadəni narahat edirdi. Doğrudur, 
o,  folklorun  toplanması,  təhlili  və  təhsilə  cəlb  edilməsi  istiqa-
mətdə  müəyyən  iĢlərin  görüldüyünü  qeyd  etsə  də  bununla 
kifayətlənməyi  məqbul  hesab  etmirdi.  Alim  xalq  ədəbiyyatının 
toplanması  və təhlili sahəsində daha çox S.Mümtazın və Hənəfi 
Zeynallının əməyini yüksək qiymətləndirirdi.  
Qeyd  edək  ki,  folklorun  kütləvi  Ģəkildə,  lakin  müəyyən 
elmi prinsiplər əsasında toplanması özlüyündə müsbət hadisədir 
və  ilk növbədə xalqın yaratdığı örnəklərin itib-batmasının qarĢı-
sını  alır, eyni  zamanda  xalqın  yaĢam tərzinin, həyata və  cəmiy-
yətə  baxıĢlarının,  keçdiyi  tarixi  inkiĢaf  yolunun  öyrənilməsini 
təmin  edir.  Lakin  folklorun  hansı  prinsiplərlə  toplanmasını  bil-
məyənlərin  bu  iĢə  kor-koranə  qoĢulması  da  müəyyən  fəsadlar 
verirdi.  Ona  görə  də  B.Çobanzadə  haqlı  olaraq  folklor  topla-
yıcılarının elmi-nəzəri biliklərinin artırılmasını tələb edirdi.  
SovetləĢməyə  qədər  folklor  mətnlərinin  toplanması  daha 
çox  fərdi  maraqdan  doğurdusa,  bundan  sonra  bu  nümunələrin 
toplanması  planlı  surətdə  ekspedisiyalar  və  elmi  ezamiyyətlər 
yolu  ilə  həyata  keçirilirdi.  ATTC-nin  folklor  seksiyası,  Azər-
baycan  Ədəbiyyat  Cəmiyyəti,  xalq  yaradıcılıq  evləri,  Yazıçılar 
Ġttifaqı, teatr  muzeyi,  konservatoriya,  musiqi  texnikumları,  dər-
nəklər, bəzi məktəb və təĢkilatlar toplanma iĢində xüsusi fəallıq 
göstərirdi.  Bundan  baĢqa,  dövri  mətbuat  (“Kommunist”,  “Yeni 
yol”, “Ədəbiyyat qəzeti” və “Azərbaycan kolxozçusu” qəzetləri-
nin,  eləcə  də  “Dan  ulduzu”,  “Maarif  iĢçisi”,  “Ġnqilab  və  mədə-
niyyət”, “Azərbaycanı öyrənmə yolu” məcmuələrinin…) vasitə-
silə  də  əhaliyə  müraciət  edilir  və  xalq  sərvətlərinin  toplanma-
sında  hamının  səfərbər  olması  önə  çəkilirdi.  Məsələn,  1925-ci 
ildə  “Yeni  yol”  qəzeti  respublikanın  əyalətlərindəki  təhsil  və 
mədəniyyət müəssisələrinə Ģifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
25 
 
toplanılması  üçün  təlimat  göndərildiyindən  əldə  edilən  nümu-
nələrin bir çoxu mütəmadi olaraq qəzetdə çap olunurdu.  
ġifahi  ədəbiyyatın  ictimai  həyatdakı  rolunu  yüksək  qiy-
mətləndirən  B.Çobanzadə  onun  toplanmasının,  tədqiqinin  və 
tədrisinin  lazımi  səviyyədə  olmamasından gileylənirdi. O  hesab 
edirdi  ki,  atalar  sözlərinin,  dastan,  tapmaca,  zərbül-məsəlləri 
xalq  ədəbiyyatının  ən  qiymətli  nümunələrinin  orta  məktəblərdə 
tədrisi gənclərin formalaĢmasında mühüm rol oynaya bilər. Ona 
görə də yazırdı: “Bu günə qədər qat-qat artmıĢ geniĢ, dərin xalq 
ədəbiyyatımızı,  qiymətli  mədəniyyət  xəzinəmizi  məktəblərimi-
zin tavanı  altına, kitabxanalarımızın dolablarına  və ən  münasibi 
gənclərimizin atəĢli dimaqlarına yerləĢdirməliyik” (8, 45). 
ġübhəsiz  ki,  B.Çobanzadə  bu  sözləri  söyləyərkən  folklo-
run milli-mənəvi əhəmiyyətini nəzərdə tuturdu. Müəllifin 1925-
ci  ildə  “Maarif  iĢçisi”  jurnalında  dərc  olunmuĢ  “Məktəbləri-
mizdə xalq ədəbiyyatı” adlı məqaləsindən götürdüyümüz bu fik-
ri həmin dövrdə milli ideyaların bolĢeviklər tərəfindən hələ qanlı 
təqiblərə  məruz  qalmadığını  göstərir.  B.Çobanzadə  milli  ziyalı 
kimi  bilirdi  ki,  milli  vətəndaĢ  yetiĢdirməyin  yolu  milli  ənənə-
lərin  öyrənilməsindən  keçir.  Bunun  ən  böyük  və  əvəzolunmaz 
qaynağı isə xalq ədəbiyyatı – folklordur.  
Folklorun  toplanmasına  bir  nömrəli  elmi-ədəbi  və  milli 
vətəndaĢlıq  vəzifəsi  kimi  baxan  alim  folklor  nümunələrinin  re-
gionlarda  məktəblilərin  özləri  tərəfindən  toplanmasını  daha 
məqsədəuyğun  hesab  edirdi:  “Dastanlar,  bilməcələr  və  zərbül-
məsəllər xalq ədəbiyyatının ən qiymətli, hər cəhətdən ən faydalı 
və tədris tədqiqi ən asan olanlarıdır. Bu qismi xalq ədəbiyyatını 
məktəblərimizə  keçirmək,  onları  bir  addım  belə  Avropa,  rus 
məktəblərindən geriyə  çəkməz. Biləks onların səviyyəsinə  daha 
çapuq iriĢdirər” (8)  
B.Çobanzadə  folklor  örnəklərinin  yalnız  mütəxəssislər  və 
ya alimlər tərəfindən deyil, müəllimlər və Ģagirdlər tərəfindən də 
toplanılmasını yüksək qiymətləndirirdi:  

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
26 
 
1.  Hər  Ģeydən  əvvəl  xalq  dastan,  bilməcə,  atalar  sözlərini 
toplamaq.  
2. Sonra bunları hər hansı  bir nöqteyi-nəzərdən (mövzula-
rına  görə,  dillərinə  görə,  yaxud  tələbələrin  anlayıĢ  dərəcəsinə 
görə) siniflərə ayırmaq.  
3. Məktəb  ümumi  iclasında (ədəbi axĢamlar, bayram gün-
ləri) bunlarla tələbələri tanıĢ etməli və onların bu yığılmıĢ parça-
lar  üzərində çalıĢmalarını, düĢünmələrini,  hətta  əlavələr  yapma-
larını təlimə çalıĢmalı.  
4. Böylə  iclaslarda və axĢamlarda tələbələrin məhəbbət və 
səmimiyyətini  belə  parçalara  çevirdikdən  sonra  onları  yavaĢ-
yavaĢ  dərsxanələrə  soxmaq,  orada  oxutmaq  və  öyrətmək  daha 
asan olur.  
5.  ĠĢ  bu  dərəcəyə  vardıqdan  sonra  müəllim  tələbələrin 
özlərini də bu xüsusda toplayıcı və tədqiqatçı olaraq qullana bilər. 
Tələbələrin  toplandığı  material  nə  qədər  yanlıĢ  və  faydasız  olursa 
olsun,  onun  zehni  inkiĢafı  və  tədqiqçilik  damarının,  ölkəĢünaslıq 
sifətinin oyanması üçün böyük, pək böyük əhəmiyyəti vardır (8).  
Qeyd  edək  ki,  B.Çobanzadənin  göstərdiyi  bu  5  maddə 
özünə  münasibətdə  ayrıca  təhlil  tələb  edir.  Çünki  bu  5  maddə, 
əslində,  bir  proqramdır  və  burada  çox  böyük  vəzifələr  nəzərdə 
tutulmuĢdur.  Bu  cəhətdən,  B.Çobanzadəyə  görə,  ilk  növbədə 
xalq  dastanları,  bilməcələr  (tapmacalar)  və  atalar  sözlərini  top-
lamaq lazımdır. Bu halda sual meydana çıxır: B.Çobanzadə zən-
gin  folklor nümunələrimiz  içərisində nəyə görə  məhz  bu  janrla-
rın məktəblilər tərəfindən ilk növbədə toplanmasını zəruri hesab 
edirdi. O, nəyə görə nağılları, bayatıları, əfsanələri belə “təxirə-
salınmaz” qruplara aid etmirdi? 
Heç  Ģübhəsiz  ki,  B.Çobanzadə  burada  folklor  janrlarının 
məzmunundan  daha  çox,  qeyd  olunan  janrların  məktəb-tədrislə 
bağlı  tərəflərini  nəzərdə  tuturdu.  Belə  ki,  xalq  dastanları  bütün 
folklor  janrları  içərisində  əlahiddə  yerə  malikdir.  H.Ġsmayılov 
yazır  ki,  dastan  epik  sistemdə  avtonom  hüquqlara  malikdir. 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
27 
 
Əslində,  dastan  mətn  avtonomiyası  vardır.  Xalq  yaradıcılığı 
örnəklərinin digər elementləri onun strukturunda yalnız kanonik 
qəliblərə dola və  ya hansısa vahidi  əvəzləyə  bilir. Amma dasta-
nın strukturu dəyiĢmir; çünki o, sabit informasiya daĢıyıcısı kimi 
bir  iĢarə  bütövüdür  və  mətn  strukturunun  sabitliyi  həm  də  bu-
nunla bağlıdır (12, 295-296.). 
Digər  tərəfdən,  “epos”,  sadəcə,  dastan  deyil,  müxtəlif  sü-
jetlər,  motivlər  verən,  mənsub  olduğu  xalqın  ictimai-estetik 
təfəkkürünü  bütövlükdə  ifadə  edən  möhtəĢəm  dastan  –  poten-
siyadır. Onu tam halında bərpa etmək mümkün deyildir, mövcud 
mənbələr əsasında yalnız təsəvvür etmək mümkündür ki, həmin 
təsəvvür  ideya-estetik,  poetexnoloji,  linqvistik  və  s.  kompo-
nentlərin üzvi vəhdətindən ibarətdir (4, 12).  
Göründüyü  kimi,  dastan  elə  bir  janrdır  ki,  özündə  epik, 
liirik  və  dramatik  folklorun  janrlarını,  motivlərini,  strukturunu 
birləĢdirir.  Bu  cəhətdən  məktəblilərin  dastan  toplaması  onların 
Azərbaycan folklorunun universal janrı ilə ünsiyyəti deməkdir. 
Atalar  sözləri  və  bilməcələrə  (tapmacalara)  gəldikdə 
bunlar  birbaĢa  təlim-tədrislə  bağlıdır.  Əslində,  bu  janrlar  qədim 
dövrün bilikləri qoruma və yaĢatma vasitələridir: