AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi məHƏMMƏd füzulġ adına Əlyazmalar ġnstġtutu
Yüklə 3,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. AZƏRBAYCAN VƏ OSMANLI TƏZKĠRƏLƏRĠNĠN FƏRQLĠ VƏ OXġAR XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ Yrd. Doç. Dr. Ö.Bayram Azərbaycan və Türkiyə ədəbiyyat- ları arasındakı əlaqə və oxşarlıqdan bəhs edərkən yazır: “Azerbay- can ve Anadolu sahası Türk edebiyatları bir ağacın iki kolu gibi- dir. Bu kollar, asırlarca birlikte geliştikten sonra günümüzden beş yüz yıl kadar önce iki dala ayrılarak paralel bir şekilde gelişmeye devam etmiştir. Tabii bu ağacın kökü ve kaynakları aynı olduğu için dallar arasında pek çok benzer nokta bulunmaktadır... Aynı millete mensup bu iki kardeş ülkenin edebiyatları, İslam tesiri al- tında gelişen Türk edebiyatı döneminde farklı iki kola ayrılmış- tır” 128 . Azərbaycan və Osmanlı təzkirələrini müqayisə etdikdə bəzi oxşar və fərqli cəhətlərin olduğu üzə çıxır. Bu oxşar və fərqli xüsu- siyyətləri aşağıdakı maddələrlə təqdim etmək mümkündür 129 : Təzkirələrin yazılma dinamikası baxımından müqayi- sə; Təzkirələrin strukturundakı oxşarlıqlar və fərqlər; 128 Bayram Ö. Azerbaycan sahası tezkireleri ve Seyid Azim Şirvaninin tezkiresi. – Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, Ankara, 2005. s. IV. 129 Musalı V. Azərbaycan və Osmanlı təzkirələrinin fərqli və oxşar xüsusiyyət- ləri // Akademik V.Məmmədəliyevin yubileyinə həsr olunmuş “Şərqşünaslığın aktual problemləri” mövzusunda Respublika elmi konfransının materialları, Ba- kı, 2012, s.179-181. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 83 Təzkirələrin əhatə etdiyi coğrafiya və dil nöqteyi-nə- zərindən uyğunluqlar və fərqlər; Müəllifliklə bağlı fərqlər. Təzkirələrin yazılma dinamikası Təzkirəçilik tarixinə nəzər salsaq görəcəyik ki, həm Azərbay- can, həm də Osmanlı təzkirəçiləri əsərlərini Herat təzkirəçilik məktəbinin tanınmış nümayəndələri Əlişir Nəvai və Dövlətşah Sə- mərqəndinin təzkirələrinin təsiri ilə qələmə almışlar. Sonradan Azərbaycan və Osmanlı təzkirələrinin tərtibində, strukturunda və s. özünəməxsus dəyişikliklər aparıldığı müşahidə olunur. Azərbaycan təzkirəçiləri say etibarilə Osmanlı təzkirəçilərin- dən daha çox əsər qələmə almışlar. 41 Azərbaycan təzkirəçisi 46 təzkirə tərtibləmişdir. Osmanlı təzkirələrinin sayı isə 32-dir. Azər- baycan və Osmanlı təzkirələrinin yazılma dinamikasını izləmək üçün aşağıdakı cədvələ nəzər salaq: Əsr Azərbaycan təzkirələri Osmanlı təzkirələri XVI əsr 1. Sam Mirzə “Töhfeyi-Sami” 2. Əhdi Bağdadi “Gülşəni-şüəra” 3. İbrahim mirzə “Fərhəngi-İbrahim” 4. Tövfi Təbrizi “Təzkireyi-Tövfi” 1. Qəribi “Təzkireyi-məcalisi-şüərayi- Rum” 2. Səhi bəy “Həşt behişt” 3. Lətifi “Təzkirətüş-şüəra” 4. Aşiq Çələbi “Məşairüş-şüəra” 5. Həsən Çələbi “Təzkirətüş-şüəra” 6. Bəyani “Təzkirətüş-şüəra” XVII əsr 1. Sadiq bəy Əfşar “Məcməül-xəvas” 2. Nazim Təbrizi “Nəzmi-güzidə” 1. Riyazi “Riyazüş-şüəra” 2. Faizi “Zübdətül-əşar” 3. Rza “Təzkirətüş-şüəra” 4. Yümni “Təzkirətüş-şüəra” 5. Asim “Zeyli-Zübdətül-əşar” 6. Güfti “Təşrifatüş-şüəra” XVIII əsr 1. Əliqulu xan Valeh “Riyazüş-şüəra” 2. Lütfəli bəy Azər “Atəşkədə” 3. İshaq bəy Üzri “Təzkireyi-İshaq” 4. Əbu Talib xan Təbrizi “Xülasətül- 1. Mucib “Təzkirətüş-şüəra” 2. Səfayi “Təzkirətüş-şüəra” 3. Salim “Təzkirətüş-şüəra” 4. Bəliğ “Nüxbətül-asar li zeyli zübdətül- Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 84 əfkar” 5. Sultan Məhəmməd mirzə Bahadır xan Səfəvi “Töhfətüş-şüəra” əşar” 5. Safvət “Nüxbətül-asar fi Fəvaidil-əşar” 6. Ramiz “Adabi-zürəfa” 7. Silahdarzadə “Təzkirətüş-şüəra” 8. Əsrar Dədə “Təzkireyi-şüərayi- mövləviyyə” 9. Akif “Mirati-şeir” XIX 1. Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli “Təc- rübətül-əhrar və təsliyyətül əbrar”; “Hədayiqül-üdəba”; “Nigaristani- Dara” 2. Məhəmməd Fazil xan Gorusi Ravi “Əncüməni-xaqan” 3. Mahmud mirzə Qacar. “Gülşəni- Mahmud”; “Bəyanül-Mahmud”; “Nüqli-məclis” 4. Bəhmən mirzə “Təzkireyi-Məhəm- mədşahi” 5. Məhəmməd Saleh Şamlu “Məhə- küş-şüəra” 6. Hülaku mirzə Qacar “Xərabat” 7. Xudaverdi xan Qacar “Təzkireyi- mədayihi-Elxaniyyə” 8. Məhəmməd Bağır xan Qacar “Fə- ləkül-Mərrix” 9. Məhəmmədhəsən xan Etimadüs- səltənə “Xeyrati-hesan” 10. Heydərqulu mirzə “Təzkireyi- Xavər” 11. Məhəmmədqulu mirzə Qacar “Təzkireyi-Xosrovi” 12. Seyfüddövlə Sultan Məhəmməd Tağı “Bəzmi-xaqan” 13. Seyid Əzim Şirvani “Təzkirə” 14. Məhəmməd Kazım Əsrar Əlişah Təbrizi “Behcətüş-şüəra” 15. Əli Rza mirzə Qacar “Bosatinül- xaqaniyyə” 16. Ziyai “Təzkireyi-Ziyai” 17. Mir Möhsün Nəvvab “Təzkireyi- Nəvvab” 18. Əbülqasım Möhtəşəm Şirvani “Əxtəri-taban” 1. Şəfqət “Təzkireyi-şüəra” 2. Əsad Əfəndi “Bağşeyi-səfa-ənduz” 3. Arf Hikmət “Təzkirətüş-şüəra” 4. Fatin “Xatimətül-əşar” 5. Tevfiq “Məcmueyi-təracim” 6. Məhəmməd Tevfiq “Qafileyi-şüəra” 1. Məhəmməd ağa Müctəhidzadə “Riyazül-aşiqin” 2. Həsənəli xan Qaradaği “Təzkireyi- Qaradaği” 3. İbrahim Tahir “Riyazül-arifin” 1. Faiq Rəşad “Əslaf” 2. Məhəmməd Siracəddin “Məcmueyi- şüəra” 3. Əli Əmiri “Təzkireyi-şüərayi-Amid” 4. Mahmud Kamal İnal “Kamalüş-şüəra” Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 85 XX əsr 4. Şəmsəddin xan Həqqi Təbrizi “Ən- cümənül-üdəba” 5. Məhəmmədəli Tərbiyət “Daniş- məndani-Azərbaycan” 6. Qulam Məmmədli “Təzkirə” 7. Seyid Əbdülhəmid Xalxali “Təz- kireyi-şüərayi-müasiri-İran” 8. Əziz Dövlətabadi “Süxənvərani- Azərbaycan”; “Sərayendeqani-şeri- parsi dər Qəfqaz” 9. Əli Nəzmi “Devist süxənvər” 10. Yəhya Şeyda “Ədəbiyyat ocağı” 11. Məhəmməd Deyhim “Təzkireyi- şüərayi-Azərbaycan” 5. Nail Tuman “Töhfeyi-Naili” XXI 1. Şahin Fazil “Təzkireyi-Şahin” - XVI əsr təzkirələrini nəzərdən keçirdiyimiz zaman məlum olur ki, Osmanlı təzkirəçiləri bu janrda 6 əsər qələmə almışlar. Azərbaycan təzkirəçiləri isə cəmi 4 təzkirə tərtibləmişlər. Bu təzki- rələrdən ikisi zamanımıza gəlib çatmamışdır. XVII əsrdə də Osmanlı sahəsində say artımı müşahidə olu- nur. Osmanlı müəlliflər 6, azərbaycanlılar isə 2 təzkirə hazırlamış- lar. XVIII əsrdə də Osmanlı təzkirəçiliyi inkişaf etmiş və 9 təzki- rə qələmə alınmışdır. Azərbaycan təzkirəçiləri isə 5 təzkirə yaz- mışlar. Azərbaycan və Osmanlı təzkirələrinin yazılma dinamikası arasında XIX əsrdə çox ciddi fərq müşahidə olunmaqdadır. Bu əsr- də yazılmış Azərbaycan təzkirələrinin sayı 22-yə çatmışdır. Os- manlı təzkirəçiləri isə 6 təzkirə tərtibləmişlər. XX əsrdə də Azərbaycan təzkirələrinin sayı 12-yə çatmışdır. Osmanlı təzkirələrinin sayı isə 5-dir. Beləliklə, apardığımız araşdırmalardan nəticə çıxararaq deyə bilərik ki, Osmanlı təzkirəçiliyi say baxımından kuliminasiya nöq- təsinə XVIII əsrdə çatmışdır. Azərbaycan təzkirəçiliyində isə say- artımının maksimum həddi XIX əsrə təsadüf edir. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 86 Azərbaycan müəlliflərinin təzkirələrinin əlyazma nüsxələrini araşdırarkən məlum olmuşdur ki, XVI əsr Osmanlı təzkirəçisi Cə- rullah Bəyani h.975/1567-ci ildə Sam mirzə təzkirəsini köçürmüş- dür. Bu Əlyazma AMEA Əlyazmalar İnstitutunda B – 5119 şifrəsi ilə saxlanmaqdadır. Ancaq Bəyani öz təzkirəsində bu əsərin adını çəkməmişdir. Halbuki Bəyaninin təzkirəsi (h.1006/1597) Qınalızadə Həsən Çələbinin “Təzkirətüş-şüəra”sının xülasəsi ma- hiyyətindədir. Məlum olduğu kimi bu əsərdə bəzi Azərbaycan şair- ləri haqqında da məlumat yer almaqdadır. Bəyani Sam mirzə təzki- rəsindən istifadə edərək Həsən Çələbinin öz təzkirəsində xatırla- madığı şairlər haqqındakı informasiyaları əsərinə daxil etməklə təzkirəsinə orijinallıq qazandıra bilərdi. Bizcə bunun əsas səbəbi Bəyaninin öz təzkirəsində Osmanlıların rəqibi olan Səfəvilər süla- ləsi şahzadəsinin yazdığı təzkirədəki bilgilərə və ümumiyyətlə Sə- fəvi şairləri haqqında məlumatlara yer verməmək istəyi olmuşdur. Qeyd edək ki, Bəyaninin Sam mirzənin təzkirəsini köçürməsi faktı Azərbaycan və Osmanlı təzkirələri arasındakı əlaqələrin ma- raqlı və diqqətəlayiq bir məqamıdır 130 . Təzkirələrin strukturundakı oxşarlıqlar və fərqlər İlk Azərbaycan və Osmanlı təzkirəçiləri Herat təzkirəçilik məktəbinin nümunələrini təsiri altında öz əsərlərini qələmə almış- lar. Nümunə üçün XVI əsr Osmanlı təzkirəçisi Səhi bəyin “Həşt- behişt” və XVI əsr təzkirəçisi Sam mirzənin “Töhfeyi-Sami”sinin strukturunun müqayisəsinə nəzər salaq: “Töhfeyi-Sami” “HəĢt-behiĢt” 1. Şah nəslindən olan şairlər 1. Qanuni Sultan Süleyman 2. Seyyid və alim nəslindən olan şairlər 2. Qanuni dövrünə qədər şeir yazmış padşah və şahzadələr 3. Peşəkar şair olmayıb, bəzən şeir söylə- 3. Vəzir, qazıəsgər, dəftərdar, nişançı, 130 Yenə orada, s. 97. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 87 yənlər bəylərbəyi kimi dövlət adamları 4. Vəzirlər və şeir yazan başqa qələm sa- hibləri 4. Bilgin şairlər 5. Əsl şairlər və yüksək qələm sahibləri 5. Səhidən öncə yaşamış və vəfat etmiş şairlər 6. Türk təbəqəsi və onların ən böyük şairləri 6.Səhinin gəncliyində tanınmış və şəxsən görüşdüyü şairlər 7. Xalq təbəqəsindən olan digər şairlər 7. Əsərin yazıldığı tarixdə həyatda olan şairlər 8. - 8. Yeni şairlər Osmanlı təzkirəçiləri Kastamonolu Lətifinin təzkirəsindən sonra əsərlərini əlifba prinsipi əsasında tərtibləmişlər. Yəni təbəqə üsulu öz aktuallığını itirmişdir. Azərbaycanlı müəlliflər isə, demək olar ki, XIX əsrə qədər təbəqə üsulundan istifadə etmişlər. Təbii ki, başqa tərtib tərzləri də mövcud olmuşdur. XVI əsr Osmanlı təzkirəçisi Aşiq Çələbi ilk dəfə olaraq əsə- rində şairləri əbcəd hərfləri əsasında sıralamışdır. XVII əsr müəllifi Güfti isə türk ədəbiyyatında yeganə mənzum təzkirəsi ilə məşhur- laşmışdır. Azərbaycan təzkirəçiləri bu strukturda və səpkidə əsər tərtibləməmişlər. Osmanlı təzkirəçilərindən Əsrar Dədə və Akif mənsub ol- duqları çevrənin şairləri haqqında təzkirə tərtibləmişlər. Əsrar Də- də əsərində mövləvi şairlər, Akif isə əndərun (saray) şairləri haq- qında məlumat verib əsərlərindən örnəkləri əhatə edən təzkirə qə- ləmə almışlar. Prof.Dr. F.Kılıç bu əsərləri “zümrə təzkirələri” ad- landırır 131 . Fətəli şahın oğlu Mahmud mirzə Qacarın h.1236/1820-21-ci ildə qələmə aldığı və Qacarlar xanədanının mənsubu olan şairlərə həsr edilmiş “Gülşəni-Mahmud” adlı ailə təzkirəsini də “zümrə təzkirəsi” adlandıra bilərik. 131 Kılıç F. Edebiyat tarihimizin vazgeçilmez kaynakları: şair tezkireleri. s. 9. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 88 Azərbaycan təzkirəçiləri sadəcə qadınlara həsr olunmuş təz- kirə də qələmə almışlar. Belə ki, Mahmud mirzə Qacar h.1241/1825-ci ildə qadın şairlərdən bəhs edən “Nüqli-məclis” adlı təzkirə tərtib etmişdir. Azərbaycan təzkirələrinin strukturu Osmanlı təzkirələri ilə müqayisədə daha mürəkkəb və rəngarəngdir. Azərbaycan təzkirə- ləri təbəqə, əlifba, coğrafi prinsip, ədəbi nümunələrin janrları əsa- sında tərtiblənmişdir. Bunlardan əlavə sistemsiz yazılmış təzkirələ- rə də rast gəlmək mümkündür. Azərbaycan təzkirəçiləri şairlərin əsərlərindən nümunələri də özünəməxsus şəkildə seçmişlər. Məsələn, XVII əsr təzkirəçisi Na- zim Təbrizi “Nəzmi-güzidə” adlı əsərinə yalnız qəzəl və rübailər- dən nümunə vermişdir. XVIII əsr təzkirəçiləri Salim və Səfayinin əsərlərinin əvvə- lində təzkirəyə dair müxtəlif şəxslərdən alınmış “təqriz”lərə yer verilmişdir ki, bu ənənəyə Azərbaycan təzkirələrində rast gəlmə- mişik. Mir Möhsün Nəvvabın və Yəhya Şeydanın təzkirəsində şairlərin avtoqraf tərcümeyi-halları və əsərlərindən nümunələr ve- rilmişdir ki, bu da Osmanlı təzkirələrində görmədiyimiz yenilikdir. Təzkirələrin əhatə etdiyi coğrafiya və dil nöqteyi-nəzərindən uyğunluqlar və fərqlər Azərbaycanlı müəlliflərin təzkirələrinin böyük qismi fars di- lindədir. Osmanlı təzkirəçiləri isə əsərlərini türkçə qələmə almış- lar. Osmanlı təzkirələrinin böyük əksəriyyəti Osmanlı ölkəsində yaşayan və ya buraya mühacirət etmiş müxtəlif xalqların nüma- yəndələrindən olan şairləri əhatə etməkdədir. Ancaq Azərbaycan təzkirələrinin çox hissəsinin daha geniş zaman və coğrafi arealı özündə əks etdirdiyini görürük. Məsələn, Sadiq bəy Əfşar, Əliqulu xan Valeh, Lütfəli bəy Azər, Seyid Əzim Şirvani və b. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 89 XVI əsrdən XX əsrə qədər yazılmış Osmanlı təzkirələrində təxminən 60 Azərbaycan şairi haqqında bio-biblioqrafik məlumat və əsərlərindən örnəklər verilmişdir. Bu şairlərdən yarıya qədəri ilk dəfə məhz osmanlı təzkirəçiləri tərəfindən yad edilmişdir və Azərbaycan ədəbiyyatının araşdırılmamış səhifələrini təşkil etməkdədir 132 . Azərbaycan təzkirələrində də Osmanlı şairləri xatırlanmışdır. Məsələn, Sadiqinin “Məcməül-xəvas”ında (Sultan Süleyman, Ne- cati Rumi, Baqi Çələbi), Hülaku mirzə Qacarın “Xərabat”ında (Qalib Əfəndi Osmanlı, Zehni Osmanlı, Ruhi Osmanlı, İbrahim Əfəndi, Bağdad vəziri Əlirza paşa, Pərtöv paşa, Raşid Əfəndi, Ka- mal Əfəndi Osmanlı, Nədim), Seyid Əzim Şirvaninin “Təzki- rə”sində (Nabi, Fayizi Rumi, Fövzi Əfəndi Rumi, İzzət Rumi, Vəcdi bəy Rumi, Fazil Rumi, Hüsni Çələbi, Vəsli Rumi, Fitnət xa- nım Rumi, Dərviş Əfəndi Rumi, İffət, Nisari və b.) Osmanlı şairlə- rinin bəziləri haqqında bilgi verilmiş və əsərlərindən nümunələr təqdim olunmuşdur. Müəllifliklə bağlı bənzərliklər və fərqlər Azərbaycan təzkirələrinin bəzilərinin müəllifləri şahzadələr- dir. Məsələn, Sam mirzə, Bəhmən mirzə, Hülaku mirzə Qacar, Məhəmməd Bağır xan Qacar, Mahmud mirzə Qacar, Heydərqulu mirzə, Məhəmmədqulu mirzə, Seyfüddövlə Sultan Məhəmməd Ta- ğı. Osmanlı təzkirəçiliyində şahzadələrin təzkirə yazmasına rast gəlməmişik. Azərbaycanda təzkirə yazmaq ailə ənənəsinə çevrilmişdir. Belə ki, Fətəli şahın övladlarının bir neçəsi təzkirə tərtibləmişlər. Azərbaycan təzkirəçilərindən bəziləri bir deyil, iki-üç təzkirə tərtibləmişlər ki, buna da Osmanlı təzkirəçiliyində rast gəlmirik. Məsələn, XIX əsr Azərbaycan təzkirəçiləri Əbdürrəzzaq bəy Dün- 132 Musalı V., Musalı N. Osmanlı tezkirelerine göre Azerbaycan edebiyatının araştırılmamış sayfaları // Klasik Türk edebiyatında biyografi. Bildiriler, Anka- ra, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2011, s. 501-522. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 90 büli Azərbaycani “Təcrübətül-əhrar və təsliyyətül əbrar”, “Nigaris- tani-Dara”, “Hədayiqül-üdəba” adlı üç, Mahmud mirzə Qacar isə “Gülşəni-Mahmud”, “Bəyanül-Mahmid” və “Nüqli-məclis” adlı üç təzkirə qələmə almışlar. Azərbaycan təzkirələrinin bəzisi hökmdarların göstərişi ilə yazılmışdır. Nazim Təbrizi təzkirəsini Səfəvi hökmdarı I Şah Ab- basın göstərişi ilə yazdığını bildirir. Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli Azərbaycani h. 1241/1825-ci ildə “Nigaristani-Dara” adlı təzkirə- sini Azərbaycan hakimi Abbas mirzə Qacarın göstərişi əsasında yazmışdır. Osmanlı təzkirəçiləri isə yazdıqları əsərlərini dövrlərinin sultanlarına və b. dövlət adamlarına təqdim edərək əvəzində mənsəb və ya sərvət əldə etmişlər. Məsələn, Səhi bəy və Lətifi öz təzkirələrini Qanuni Sultan Süleymana, Aşiq Çələbi II Səlimə, Qınalızadə Həsən Çələbi Xoca Sadəddin Əfəndiyə, Riyazi II Əhmədə, Rza isə Sultan İbrahimə təqdim etmişdir. Apardığımız araşdırmalar nəticəsində Azərbaycan və Os- manlı təzkirələri arasında fərqliliklərin daha çox olduğunu müəy- yən etdik. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 91 IV FƏSĠL AZƏRBAYCAN TƏZKĠRƏÇĠLĠYĠNĠN ĠNKĠġAF MƏRHƏLƏLƏRĠ 4.1. XVI əsr 4.2. XVII əsr 4.3. XVIII əsr 4.4. XIX əsr 4.5. XX əsr 4.6. XXI əsr Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 92 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 93 XVI ƏSR TƏZKĠRƏÇĠLĠYĠ Sam mirzə Əhdi Bağdadi İbrahim mirzə Tövfi Təbrizi Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 94 Sam mirzə. “Töhfeyi-Sami” AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu B-5119 Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 95 SAM MĠRZƏ SƏFƏVĠ Azərbaycan ədəbiyyatında ilk təzkirə Şah İsmayıl Xətainin oğlu Sam mirzə Səfəvi tərəfindən farsca qələmə alınmışdır. Çox təəssüf ki, bu Səfəvi şahzadəsinin nə həyatı, nə də təzkirəsi Azər- baycanda indiyə kimi geniş şəkildə tədqiqata cəlb olunmamışdır. İlkin olaraq bu sətirlərin müəllifi tərəfindən Sam mirzənin həyatı ayrı-ayrı mənbələrə səpələnmiş məlumatlar əsasında öyrənilmişdir. Şah İsmayılın oğlu olan Sam mirzənin həyatı haqqında Səfəvilər dövrünün ayrı-ayrı tarixi mənbələrində əhəmiyyətli, lakin adda- budda, səpələnmiş faktlara, həmçinin müxtəlif təzkirələrdə yığcam və əsasən bir-birini təkrarlayan məlumatlara yer verilmişdir. Səfəvi dövrünün salnaməçilərindən olan Mirzə bəy Cünabə- dinin verdiyi məlumata görə, Sam mirzə seşənbə günü, 21 şaban 923-cü ildə (8 sentyabr 1517) Şah İsmayıl Sorluq yaylağından Naxçıvan qışlağına doğru yolda olarkən Cənubi Azərbaycanın Ma- rağa şəhərində dünyaya gəlmişdir. Bundan xeyli sevinən Şah İsma- yıl ziyafət qurmuş, hədsiz qızıl və gövhər nəzir vermiş, həmçinin məşhur qızılbaş sərkərdəsi Durmuş xan Şamlunu Sam mirzənin lə- ləsi təyin edərək, şahzadənin təlim-tərbiyəsi ilə bağlı işləri ona tap- şırmışdı 133 . Sam mirzə həyatının ilk illərini atasının hüzurunda ke- çirsə də, h.927/1521-ci ilin yayında öz lələsi Durmuş xanla birlik- də şah tərəfindən Herat şəhərinə göndərilmiş və Xorasanın idarəçi- liyi ona həvalə olunmuşdu 134 . Lakin Sam mirzə azyaşlı olduğun- dan bütün idarəçilik işləri faktiki olaraq onun lələsi Durmuş xan tərəfindən həyata keçirilirdi. 1524-cü ildə Səfəvilər dövlətində I Şah Təhmasib hakimiy- yətə keçdi və o, qardaşı Sam mirzənin Xorasan vilayətində hakim- 133 Mirzə bəy Cünabədi. Rövzətüs-Səfəviyyə. Be kuşeş-i Qulamrza Təbatəbayi Məcd. Tehran, 1378, s.299. 134 Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy Şirazi.Təkmilətül-əxbar (Səfəvi dövrü - Şah İsmayıl və Şah Təhmasib dövrləri tarixi). Bakı, 1996, s.52. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 96 lik hüququnu təsdiqləyən fərman imzaladı 135 . H.931 /1524-25-ci il- də özbək qoşunları Xorasana daxil olub, Heratı mühasirəyə aldıqda Durmuş xanın məsləhəti ilə Sam mirzə özbək xanlarının ali rəhbəri Kuçkunçi xana hədələyici məktub yazıb, ondan Xorasanı tərk et- məyi tələb etdi. Gərgin döyüşlərdən sonra Heratı tuta bilməyən öz- bəklər geri çəkilməli oldular 136 . H.932/152526-cı ildə Durmuş xan vəfat etmiş və onun qar- daşı Hüseyn xan Şamlu Sam mirzənin lələsi təyin olunmuşdu 137 . O, öz lələliyi dövründə (1526-1531) qızını Sam mirzəyə ərə vermiş və onunla bağlılıqlarını daha da gücləndirmişdi. H.934/1527-28-ci ildə özbək hökmdarı Übeydulla xanın ordusu Sam mirzənin və Hüseyn xanın qoruduğu Herat şəhərini 7 ay mühasirədə saxlasa da, oranı tuta bilməyib geri çəkildi. Lakin h.936/1529-30-cı ildə Übeydulla xan daha güclü bir ordu ilə Hera- ta növbəti həmlə etdi və qüvvələrin qeyri-bərabərliyini, vəziyyətin çətinliyini görən Hüseyn xan Sam mirzəni və qoşununu götürərək Sistan tərəfə çıxıb getdi. Sistan hakimi Məlik Mahmud onlara la- yiqli hədiyyələr bağışladı və bir neçə gün qonaq saxladı. Bundan sonra şahzadə və lələsi Fars vilayətinə gedib orada qışlamağı qəra- ra aldılar. Onlar yolüstü Səfəvilərə qarşı itaətsizlik göstərən Kic və Məkran hakimi Məlik Dinarın qüvvələrini darmadağın edib Farsa getdilər və h.937/1530- 31-ci ilin qışını orada keçirdilər 138 . 2 zilqədə 937/17 iyun 1531-ci ildə Sam mirzə və Hüseyn xan İsfahanın Kəndəman yaylağında dincələn Şah Təhmasibin hüzu- 135 Mirzə bəy Cünabədi. Rövzətüs-Səfəviyyə. Be kuşeş-i Qulamrza Təbatəbayi Məcd. Tehran, 1378, s.364-365. 136 yenə orada, s. 366-369. 137 Mirzə bəy Cünabədi. Rövzətüs-Səfəviyyə. Be kuşeş-i Qulamrza Təbatəbayi Məcd. Tehran, 1378, s.371-372; Şah Təhmasibin təzkirəsi / tərcümə: Ə.Rəcə- bov. Bakı, 1996, s.17; Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy Şirazi. Təkmilətül-əxbar (Səfəvi dövrü-Şah İsmayıl və Şah Təhmasib dövrləri tarixi). Bakı, 1996, s.56. 138 Mirzə bəy Cünabədi. Rövzətüs-Səfəviyyə. Be kuşeş-i Qulamrza Təbatəbayi Məcd. Tehran, 1378, s. 404- 406. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 97 runa gəlib onunla görüşdülər 139 . Tezliklə Hüseyn xan qızılbaş əmirləri arasında əsas rəqibi olan Çuxa sultan Təkəlünü aradan qaldıraraq, Şah Təhmasib tərəfindən vəkil və əmirül-üməra vəzifə- lərinə təyinat almağa nail olur və faktiki olaraq, şahdan sonra döv- lətin ikinci şəxsinə çevrilir. H.941-ci ilin məhərrəm ayında (13.07.-11.08.1534) Şah Təh- masib yenidən Sam mirzəni Xorasan hakimliyinə təsdiq edir və Ağzıvar xan Şamlunu onun yeni lələsi təyin edir 140 . Osmanlı – Səfəvi müharibəsinin başlanmasından istifadə edən Hüseyn xan, Osmanlı sultanı I Süleymanla sövdələşməyi və Təhmasibi devirib onun yerinə öz kürəkəni Sam mirzəni şah elan etməyi qərara alır. Lakin bu qəsdin üstü vaxtında açılır və Hüseyn xan Təhmasibin əmri ilə edam edilir 141 . Gizli planın ifşa olunduğu- nu görüb həyatları üçün təlaş keçirən Sam mirzə və Ağzıvar xan Heratda şaha qarşı üsyan qaldırmaqdan başqa çarə görmürlər və 15 şaban h.941 (19 fevral 1535)-ci ildə qiyam qaldırıb, Qəndəhar şə- hərini də ələ keçirməyə cəhd edirlər 142 . Bu xəbəri eşidən Sultan Süleyman Sam mirzəni Səfəvi hökmdarı kimi tanımağa qərar ve- rir 143 . Lakin qiyam uğursuzluğa düçar oldu. Qəndəhar şəhəri yaxın- lığında Böyük Moğol şahzadəsi Mirzə Kamranın ordusu ilə dö- yüşə girən Sam mirzənin qüvvələri darmadağın edildi, Ağzıvar xan isə öldürüldü. Sam mirzə Gərmsirat və Təbəs ərazilərinə qaçmağa 139 Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy Şirazi.Təkmilətül-əxbar (Səfəvi dövrü - Şah İsmayıl və Şah Təhmasib dövrləri tarixi). Bakı, 1996, s.61; Şah Təhmasibin təz- kirəsi / tərcümə: Ə.Rəcəbov. Bakı, 1996, s.24; Эфендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. Баку: 1981, s. 72. 140 Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy Şirazi.Təkmilətül- əxbar. Bakı, 1996, s.70; Mirza bəy Cünəbadi. Rövzətüs-səfəviyyə. Tehran, 1378, s.421; Şah Təhmasibin təzkirəsi. Bakı, 1996, s.32-33. 141 Эфендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. Баку: 1981, s. 73-74. 142 Mirza bəy Conabədi. Rouzətüs-səfəviyye. Be kuşeş-e Qulamrza Təbətəbayi Məcd. Tehran, 1378, s.438- 439. 143 Бидлиси Шараф-хан. Шараф-наме (перевод, предисловие, примечания и приложения Е.И.Васильевой). II том. Москва: Наука, 1976, s.183. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 98 məcbur oldu və Şah Təhmasibə yalvarış dolu məktub göndərib əfv olunmasını xahiş etdi 144 . 1536-cı ildə Təhmasib Xorasana gəlib Əbivərd məntəqəsində dayanarkən Sam mirzə onun hüzuruna yetişib itaətini bildirdi 145 . Təhmasib onu bağışlasa da, heç bir yerə hakim təyin etmədi və 1536-cı ildən 1549-cu ilədək öz yanında saxladı. Bu illər ərzin- də Sam mirzə rəsmi dövlət qəbullarlında və tədbirlərində iştirak et- mişdir. 1540-cı ildə Səfəvilər dövlətində olmuş Venesiya elçisi Mikele Membre Sam mirzə haqqında yazır: “Şah Sam mirzəyə ha- kimiyyət vermir... O, (yəni Sam mirzə - V.M.) saqqal saxlamır. O, 28 yaşında, güclü, qısaboylu gəncdir” 146 . Mikele Membre Sam mirzənin zahiri görünüşü barədə məlumat verən yeganə müəllifdir. Əgər nəzərə alsaq ki, həmin zaman Samın cəmi 23 yaşı vardı, onda onun zahiri əlamətlərə görə yaşından böyük göründüyünü söyləyə bilərik. 1544-cü ildə Səfəvilər dövlətinə gəlmiş Böyük Moğol hökmdarı Hümayun padşahın Sultaniyyə şəhəri yaxınlığındakı Sorluq yaylağı ətrafında qarşılanma mərasimində Sam mirzə də yaxından iştirak etmişdi 147 . H.956/1549-cu ildə Sam mirzə Təhmasibin əmri ilə Ərdəbil hakimi təyin olunmuş və 1562-ci ilin əvvəllərinə kimi bu postda qalmışdır. Lakin Sam mirzənin hakimiyyət iddiaları ilə bağlı yeni məlumatlar alıb şübhəyə düşən Təhmasib onu həbs etdirərək, Cə- nubi Azərbaycanın Qəhqəhə qalasında zindana saldırmış və Sam mirzə həyatının son illərini orada keçirmişdir. Sam mirzənin ölüm tarixi, şəraiti, səbəbi haqqında tədqiqatçılar müxtəlif versiyalar irə- li sürmüşlərsə də, bu hadisəni dəqiqləşdirən Ə.Rəhimov olmuşdur. Sam mirzə Qəhqəhə qalasında bir müddət məhbus həyatı keçdik- 144 Mirzə bəy Cünabədi. Rövzətüs-Səfəviyyə. Be kuşeş-i Qulamrza Təbatəbayi Məcd. Tehran, 1378, s. 440- 442. 145 Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy Şirazi. Təkmilətül-əxbar. Bakı, 1996, s.81. 146 Əfəndiyev O. Venesiyalılar Şah I Təhmasibin sarayında (Mikele Membre və Vinçenso Alessandri). Bakı, 2005, s. 45-46. 147 Эфендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. Баку: 1981, s. 109. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 99 dən sonra, h.975-ci ilin cəmadiyüssani (1567-ci ilin dekabr) ayında iki oğlu ilə birlikdə Şah Təhmasibin əmri ilə öldürülmüşdür 148 . Sam mirzə bir şahzadə kimi görkəmli alim və şairlərdən tə- lim və tərbiyə almışdır. Gözəl xəttat, təliq və şikəstə xətlərinin ma- hir ustası olan Sam mirzənin adı tarixə həm də şair kimi düşmüş- dür. Şeirlərini Sami təxəllüsü ilə yazan Səfəvi şahzadəsinin ən mü- hüm əsəri “Töhfeyi-Sami” adlı təzkirəsidir. Təzkirə ilə tanış olan ingilis şərqşünası E.Broun əsərin təcili çap olunmasının vacibliyini yazır 149 . Türk alimi M.F.Köprülü “Töhfeyi-Sami"nin XVI əsrdə yetişmiş türk və iranlı şairlər və xüsusilə Azəri, yəni şərqi oğuz türk ədəbiyyatı haqqında məlumat almaq üçün müraciət ediləcək başlıca mənbələrdən biri olduğunu bildirir 150 . Ancaq təzkirə bəzi tənqidlərə də məruz qalmışdır. Belə ki, Sam mirzənin atasının əksinə olaraq farspərəst olduğunu, fars dili və mədəniyyətinə pərəstiş etdiyi və atasının Azərbaycan dilində yaratdığı zəngin ədəbi irsə etinasız yanaşdığı, təzkirəsində “mütəəssüb bir fars kimi” hərəkət edərək, əsərlərinin mühüm qismini azərbaycanca yazmış olan Xətainin şerlərindən nümunə üçün yalnız farsca beyt verdiyini qabardırlar 151 . A.Topalova da fars dilində qələmə alınmış təzkirələri tənqid edərək yazır: “Sam mirzənin, Lütfəli bəy Azərin və Mir Möhsün Nəvvabın təzkirələrində isə Azərbaycan şairlərinin əsərlərindən, Azərbaycan ədəbiyyatından bu və ya digər dərəcədə bəhs olunsa da, biz türkcə təzkirələrdə olan vətən, millət, xalq təəssübkeşliyini, yanğısını bu əsərlərdə görmürük” 152 . 148 Rəhimov Ə. Sam Mirzənin qətli haqqında yeni məlumat // AEA Xəbərləri. Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 1990, № 4, s.98- 99. 149 A Desccriptive Catalogue of the Arabic, Persian and Urdu Manuscripts in the Library of the University of Bombay. Bombay, 1935, p.41. 150 Köprülü F. Sam Mirza Safevi ve eseri // Azerbaycan Yurt bilgisi, 1934, № 3, s.32. 151 Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi: 3 cilddə, I c., Bakı, 1960, s.372; Səfərli Ə., Yusifli X. Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 1998, s. 370. 152 Topalova. Ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsində təzkirələrin rolu və Ağa Mə- həmməd Müctəhidzadənin “Riyazül-aşiqin” təzkirəsi. Bakı: 2001, s. 43. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 100 Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, Sam mirzə Xətainin türkcə şerlər yazdığını da qeyd etmiş, bəzi şairlərin yaradıcılığından bəhs edərkən onların türkcə şeirləri olduğunu xüsusi vurğulamış, Sultan Hüseyn Bayqara və Zəhirəddin Babur şah kimi hökmdarların türk- cə şeirlərindən nümunələr gətirmişdir. Sam mirzə özündən əvvəlki təzkirəçilərdən fərqli olaraq, ilk dəfə böyük türk şairlərinə xüsusi bir fəsil ayırmağı zəruri hesab etmiş və “Töhfeyi-Sami”nin VI fəs- lini türk ədəbiyyatına həsr etmişdir. Bu məsələyə diqqət çəkən A.Səttarov yazır: “Bu halət, əlbəttə ki, səbəbsiz deyildi. Çünki xü- susən XV əsrin II yarısında və Sam mirzənin zamanında türkdilli şairlərin nüfuzu xeyli artmışdı” 153 . Buna görə də Sam mirzəni türk ədəbiyyatına laqeyd yanaşmaqda və farspərəst mövqe tutmaqda it- tiham etmək doğru deyildir. Həm də ona görə ki, o, öz həyatının ilk illərindən türk qızılbaş oymaqlarından olan şamlu tayfasının əmirlərinin qayğısı ilə əhatə olunmuş, Hüseyn xan Şamlunun qızı ilə evlənmiş və siyasi fəaliyyətində, hakimiyyət iddiaları ilə çıxış edərkən məhz türk qızılbaş tayfalarının dəstəyinə arxalanmışdır. “Töhfeyi-Sami” adlı təzkirəsinin nə vaxt, harada yazılması haqda təzkirəçinin özünün qeydi yoxdur. Bir çox tədqiqatçılar əsə- rin h.957/1550-h.968/1561-ci illər arasında tərtib olunduğunu ya- zırlar 154 . Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, əsər Sam mirzə Ər- dəbildə olarkən qələmə alınmışdır. Təzkirə müqəddimə, “səhifə” adı verilən yeddi fəsil və xatimədən ibarətdir. A.Səttarov qeyd edir ki, Sam mirzə öz təzkirəsini şairlərin təbəqələrinə və onların şeirə və şairliyə olan münasibətləri əsasın- da tərtib etmişdir 155 . “Töhfeyi-Sami”nin birinci fəsli şah nəslindən olan şairlərə, ikinci fəsli seyid və alim nəslindən olan şairlərə, üçüncü fəsil peşəkar şair olmayıb, bəzən şeir söyləyənlərə, dördüncü fəsil və- zirlər və şeir yazan başqa qələm sahiblərinə, beşinci fəsil əsl şairlər və yüksək qələm sahiblərinə, altıncı fəsil türk təbəqəsi və onların 153 Саттаров А. Тухфаи Соми ва хусусиятхои он. - Душанбе: 1972, с. 73. 154 Məani Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi. I cild. Tehran: 1350, s.155. 155 Саттаров А. Тухфаи Соми ва хусусиятхои он. Душанбе: 1972, с. 74. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 101 ən böyük şairlərinə, yeddinci fəsil isə xalq təbəqəsindən olan digər şairlərə ayrılmışdır. Əsərin müqəddiməsində təzkirəçi şair, şeir haqqında məlu- mat verir və özündən əvvəlki təzkirəçiləri xatırlayır: “… belə ki, “Baharistan”, “Məcalisün-nəfais” və “Təzkirətüş-şüəra” bu təbəqə- dəndir. Bu yaradıcı tayfadan (şairlərdən - V.M.) xəbərsiz olan əsər yoxdur. Onların əsərlərinin böyük bir dövlət kimi məcmuələnib di- van halına salınması aləmlərə nur saçan bir günəşin doğuluşuna bənzəyir. Şöləsi bizim günlərə qədər yetişməkdədir. Sonralar bu ləyaqətli fəsahət bayrağı və bəlağətli ayinlərin məcmuələnməsi işi- nə bütün diyarlarda başladılar” 156 . Sam mirzə öz təzkirəsinin də bu əsərlər sırasına daxil olduğunu yazır. Əsərdə ümumilikdə 714 şair haqqında məlumat verilir. Təzkirənin xatiməsində müəllif təzkirəsini necə yazması haqqında məlumat və öz yaradıcılığından nümunələr verir. Sam mirzə öz əsərlərindən 4 mətlə, rübai və qəsidə verir ki, bunların sayı 32 beytdir. “Töhfeyi-Sami”də XV əsrin ikinci yarısı və XVI əsrin ilk ya- rısına aid şairlər haqqında məlumat verilmişdir. Təzkirədə türkcə şeir yazdıqları açıq söylənilən Azərbaycan şairləri arasında Xətai, Füzuli, Ayqut sultan, Yusif bəy, Cədidi, Əmni, Kəlimi Təbrizi və Susəninin adlarını çəkmək olar. Bu şairlərin bəzilərinin əsərlərində Anadolu, bəzilərinkində cığatay ləhcələrinin təsiri gözə çarpır 157 . E.Broun təzkirədəki şairlərin heç də hamısının tanınmış şair- lər olmadığını xüsusi vurğulayır: “Töhfeyi-Sami”də və o dövrün digər bioqrafiyalarında və tarixi əsərlərində xeyli sayda şairlərin adları çəkilsə də, onların əksəriyyətini birinci dərəcəli şairlər sıra- sına qoymaq çətindir (Cami, Hatifi, Hilali və Xorasan məktəbinin həqiqi davamçıları olan şairlər istisnadır)” 158 . Ancaq bu təzkirədə 156 Sam mirzə. Töhfeyi-Sami. Əlyazmalar İnstitutu, B-5119, vər. 4 b. 157 Cavad Heyət. Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış. Bakı, 1993, s. 62. 158 Bax: Browne E.G. A History of Persian Literature in the Modern Times (A.D.1500-1924). Cambridge University Press, 1924, p. 490. Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi 102 bəhs olunan əksər şairlər haqqındakı məlumata digər mənbələrdə rast gəlmədiyimiz üçün bu informasiyalar çox dəyərlidir. Təzkirənin dünyanın müxtəlif əlyazma xəzinələrində çoxsay- lı nüsxələri mühafizə olunmaqdadır. Onu da qeyd edək ki, XV əsrin ikinci yarısı və XVI əsrin birinci yarısında yaşayan şairlər haqqında məlumat verən təzkirə hələ də Azərbaycan dilinə tərcü- mə olunmamışdır. Əlyazmaları Yüklə 3,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|