AZƏrbaycan: MÜSTƏQİL İslam və DÖVLƏT
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II. XARİCİ TƏSİRLƏR Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqilliyini qazanandan sonra Türkiyə, İran, Yaxın Şərq ölkələri və cənubi Rusiyadan olan ekstremist qruplar bura öz təsirlərini yaymağa çalışmişlar. 42 Rəsmi ruhanilər Sovet dönəmində təhsil almış mollalardan ibarət idi ki, onlar da əhalinin mənəvi oyanışını ödəyə bilmirdi. Müstəqillikdən sonrakı onillikdə müsəlman ölkələri 150-ə yaxın məscid tikmiş 43 və ölkəyə müəllim, missioner göndərmişlər. Əvvəllər tanınmayan sələfiliyi də xarici missionerlər gətirmişlər. Xaricdən gələn missionerlərin bir qismi siyasi məqsədlər güdürdü, və hökümət onların bir çoxunu ölkədən xaric etmişdir, qalanlarını isə ciddi nəzarətdə saxlayır. Bü gün, yalnız türk mənşəli dini təşkilatlar fəaldır. Rəsmi Ankara İrandan və Yaxın Şərqdən gələn radikal İslamı Türk dünyasından kənar saxlamağa çalışır 44 və Türkiyənin dünyavi modelinin Azərbaycandakına bənzəməsi səbəbindən Türkiyə mənşəli qruplar müsbət qarşılanır. 45
bəzi qruplara daha çox şübhə ilə yanaşmağa başlayıb. A. Y AXIN Ş ƏRQ Sələfi İslamı Azərbaycana missionerlər, Səudiyyə Ərəbistanında, Küveytdə və ya Misirdə təhsil almış azərbaycanlılar və 80-ci illərin sonlarında və 90-ci illərin əvvəlində Məkkəyə həccə getmiş zəvvarlar gətirmişlər ki, onu da, adətən, yerli tənqidçilər “Vəhhabi” İslam adlandırır. 46 Dini ədəbiyyat və İnternet təbliğat
42 O. Roy, “İran inqilabının Yaxın Şərqə təsiri ”; və B. Balcı, “Post-Sovet Azərbaycanında Şiə məzhəbi: İran və daxili dinamik təsirlər arasında”, bax S. Mervin (ed.), Dünya
43 R. Mehdiyev, “Qloballaşma dövründə dövlət və cəmiyyət”, Azərbaycan, sentyabr 2007. 44 B. Balcı, “İslamla dünyavilik arasında: Asiyanın və Qafqazın türk-dilli respublikalarında Türkiyənin regional siyasəti”, Balçı (ed.), Qafqazda din və siyasət (Paris, 2007) 45 Türkiyə Dini İşlər üzrə Baş İdarəsi adlanmasına baxmayaraq, yalnız Sünni İslamın rəsmi üslubuna xidmət edir. 46 Müstəqillik dövründən əvvəl Yaxın Şərq müsalmanları ilə az sayda əlaqələr mövcud idi. Böhran Qrupunun müsahibəsi, Azərbaycanlı dindar, Bakı, oktyabr 2007. Azərbaycanın ən böyük Sələfi icmasının rəhbəri Qamət Süleymanov Səüdiyyə Ərəbistanında və Sudanda təhsil alıb. 1996-cı ildə 120 tələbə Misir, İran, Liviya və Suriyada rəsmi yolla ilahiyyəti öyrəniblər, R. Motika, “Post-sovet Azərbaycanında İslam”, Din üzrə Sosial Elmlər Arxivi, iyul-sentyabr 2001, səh. 115.
Azərbaycan: Müstəqil İslam və Dövlət Böhran Qrupunun Avropa üzrə Hesabatı N°191, 25 mart 2008 səhifə 6
işini və bu təriqətə qoşulmağı asanlaşdırdı. 47 Sələfilər əsl İslama etiqad etdiklərini iddia edir və yaxşı müsəlman necə olmasına diqqəti çəkirlər. 48 Azərbaycanda sələfilik gənclərin mənəvi ehtiyyaclarını ödəyə bilməyən rəsmi ruhanilərin yaratdığı boşluğu doldurur. 49 Bununla belə, bu təriqətə qoşulanların sayı çox güman ki heç 10,000-i də keçmir. 50
İrsinin Dirçəlişi Cəmiyyəti (İİDC) sayıla bilər. 51
Azərbaycanda bu Cəmiyyət 1994-cü ildən işləməyə başlamış, lakin 2001-ci ildə təşkilatın Əfqanıstan və Pakistan şöbələrinin əməkdaşlarının əl-Qaidə ilə əlaqələrdə təqsirləndirilməsindən sonra, onun yerli nümayəndəliyinin fəaliyyəti qadağan olunmuşdur. İİDC əsasən mərkəzi Azərbaycanda (39), şimalda (17) və Bakıda (4) 52 olmaqla, ölkə üzrə 62 məscidi bərpa etmiş və bu gün, Azərbaycan sələfilərinin əsas yığıncaq nöqtəsi olan Əbu-Bəkr məscidinin inşasını maliyyələşdirmişdir. Dağlıq Qarabağdan köçkün düşmüş əhaliyə kömək edən humanitar təşkilatlar da sələfiliyi təşviq etmişlər. 53
47 Böhran Qrupunun müsahibəsi, İslam üzrə azərbaycanlı alim, Bakı, sentyabr 2007. 48 Sələfilik Peyğəmbərin, onun səhabilərinin və növbəti iki nəslin yeddinci əsrdə təbliğ etdiyi ənənələrə qayıtmağa çalışır. O, İslamın dörd əsas məktəbini inkar edir, geyim və şəxsi görkəm məsələsində sərt üsluba üstünlük verir və dinə olan sədaqətdən yayındırmasına görə rəsmi təşkilatlanmadan kənar durur. Ətraflı, Böhran Qrupunun hesabatına baxın,
49 Bir çox ərəb ölkələrində sələfilik milli mənsubiyyətindən artıq təsəlli tapmayan gənclər arasında geniş yayılıb. Bax O. Roy, “Avropada İslam, Dinlərin sarsılması və dini cərəyanların kəsişməsi?” K. Mixalski (ed.), Avropa
York/Budapeşt, 2006). 50 Sələfilərin sayı haqqında məlumat müxtəlifdir. Qamət Süleymanov deyir ki, Əbu Bəkr məscidini 7,000 nəfər müntəzəm olaraq ziyarət edir. Ölkənin digər şəhərlərində orta hesabla onlarla dindarın məsciddə ibadət etməsini təxmin etsək, 10,000 rəqəmini ən maksimal saymaq olar. 51 İİDC bir çox ölkədə fəaliyyət göstərən Küveyt QHT-dir. Təşkilatın Pakistan və Əfqanıstandakı bəzi üzvləri əl-Qaidə fəalları olmaqda ittiham olunmuş və ABŞ tərəfindən Quantanamo Bey həbsxanasında saxlanılırlar. “Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının əl-Qaidə və Talibana qarşı Sanksiyalar Komitəsinin Ümumi Siyahısı”, BMT Təhlqkəsizlik Şurası 1267, səh. 60, BAx: www.un.org/sc/committees/1267/conso list.shtml. 52 A. Yunusov, Azərbaycanda İslam (Bakı, 2005), səh. 232. 53 Azərbaycandakı Soros Fondunun rəhbəri demişdir, “Təkcə Küveyt təşkilatları 62 məscidin tikintisi maliyyələşdirmişdir ki, bunun üçün də 30 mln avro xərclənmişdir. Maliyyələşdirmə müəmmalı prosedurlarla, hökümətin təmamilə nəzarəti olmadan həyata keçirilmişdir.”, F. Əsədov, “Azərbaycanda dinə əsaslanan xeyriyyə fəaliyyəti və İslam”, Avropa Fondu Mərkəzi, 2003.
1993-cü ildən etibarən Səudiyyə Ərəbistanından olan Beynəlxalq İslam Xeyriyyə Təşkilatı (BİXT) 54 Qaçqın və Məcburi Köçkünlərlə İş üzrə Dövlət Komitəsilə birgə Bərdə və Sumqayıtda ərzaq paylamış və tibbi yardım göstərmişdir. 1999-cı ildə Bakıdan Kanadaya uçmuş təşkilat işçilərindən birinin terrorçuluq ittihamı ilə həbs edilməsi, BİXT-in fəaliyyətinin araşdırma mənbəyinə çevrilməsinə səbəb olmuşdur. BİXT Bakıdakı ofisini və bir neçə işçisini saxlasa da, 2006-ci ildən təşkilatın fəaliyyəti dayandırılmışdır. 55
Asiya Müsəlmanları Komitəsi və təşkilatın Bakı ofisi qaçqın və köçkünlərə yardım göstərirdi və sələfi ədəbiyyatını idxal edirdi. 56 Şübhəsiz, bu xeyriyyə təşkilatlarının sələfiliyin yayılmasında rolu olmuşdur, lakin bu təriqətə qoşulan şəxslərin kiçik bir hissəsinin radikallaşmasında sözügedən təşkilatların nə dərəcədə məsuliyyət daşıması qeyri-müəyən olaraq qalır. B. D AĞISTAN VƏ Ç EÇENİSTAN Çeçenistana yollanan ərəb və Yaxın Şərq yaraqlıları Azərbaycandan 57 və sələfiliyin müstəqil inkişaf etdiyi Dağıstandan keçməklə, sələfiliyin transformasiya edib sələfi cihadçılığa çevrilməsinə yardım etmişlər. 58
54 1978-ci ildə təsis olumuş BİXT iyirmi ölkədə fəaliyyət göstərir. Rəhbərlikdə olan Səüdiyyəli Abd Al Həmid Süleyman əl-Mücil İnterpol tərəfindən axtarışdadır və ABŞ Xəzinədarlığı tərəfindən İslamçı radikal qruplara dəstək üçün maliyyə toplanmasına görə “bir milyon qiyməti olan adam” adlandırılıb. Bax: www.ustreas.gov/offices/enforcement/key- issues/protecting/charities_execorder_ 13224-i.shtml#m). Bu məlumat “əl-Qaidəyə məxsus olan və ya onunla əlaqədə olan təsisatlar” siyahısında təqdim edilib, BMTTŞ-ın 1267 saylı Komitəsi, səh. 57-58. 55
Böhran Qrupunun telefon müsahibəsi, BİXT nümayəndəsi, Bakı, yanvar 2008. 56 Küveyt şəhərində yerləşən bu təşkilat əsas diqqətini yardım və inkişafa yönəldir, lakin həmçinin, təhsil və təlimlə məşğul olur. Bax: www.iico.org/home-page-eng/index-eng. htm. 2005-ci ildə təşkilat tərəfindən Qafqaz Müsəlmanlar İdarəsinə “hadiyyə” kimi on dörd ton “vəhhabi” ədəbiyyatı yollanmışdır ki, bu da, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin (DQİDK) tənqidinə və QMİ-ni bu səpkili materialların yayılmasına kömək etməkdə günahlandırmasına səbəb olmuşdur. “Qazax və Özbək dilində kitablar Azərbaycana humanitar yardım kimi göndərilib”, Ekspress, 3 avqust 2005. 57 S. Kornel, eyni mənbədən, səh. 46. 58 Yerli dindarlar öz düşüncələrini xarici təsir olmadan, Sələfi ədəbiyyatı əsasında formalaşdırıb. Bax M. Qammer, “Dağıstanda Siyasət, Millətçilik və İslam” Balcı, Din və Siyasət, eyni mənbədən, səh. 149-161; A. Matveyeva, “Dağıstan: Millətlərarası ziddiyətlər və Sərhədin hər iki tərəfinə onların təsiri”, M. Qammer (ed.), Xəzər Regionu
Azərbaycan: Müstəqil İslam və Dövlət Böhran Qrupunun Avropa üzrə Hesabatı N°191, 25 mart 2008 səhifə 7
Azərbaycanın şimalında yaşayan və Dağıstanla etnik əlaqəsi olan milli azlıqlar (ləzgi, avar və saxurlar) və 2000-2001-ci illərdə ölkəyə gəlmiş və sonralar ölkəni tərk etmiş 10,000-nə yaxın çeçen qaçqını Azərbaycanda Sələfi İslamı ilk olaraq yaymışlar. 59 Bununla bərabər, çox az sayda azərbaycanlı Dağıstan camaatlarına (radikal qruplarına) və ya Çeçen döyüşçülərinə qoşulmuşdur. 2001-ci ilin oktyabr ayında Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi bəyan etmişdir ki, 300-ə yaxın azərbaycanlı Çeçenistanın və Dağıstanın sələfi düşərgələrində təlim keçmiş və on üç nəfər ikinci Rus-Çeçen müharibəsində qətlə yetirilmişdir. 2002-ci ildə Çeçenistanda döyüşmək niyyətində olan on iki nəfər azərbaycanlı həbs olunmuş və məhkum edilmişlər. 60 Onlar 2001-ci ildə Əbu-Bəkr məscidində Sələfi-Cihad qrupunun başçısı olan Kənan Şabanov tərəfindən cəlb edilmişlər. 2003-ci ilin avqust ayında təhlükəsizlik orqanları əslən Dağlıq Qarabağdan və ətraf bölgələrdən olan və Dağlıq Qarabağda döyüşmək istəyən 23 nəfəri həbs etmişdir. Yerli mətbuatda “Qarabağ partizanları” ləqəbi qazanmış bu qrup deyilənə görə Gürcüstanın Pankisi dərəsində təlim keçmiş və bir neçəsi Çeçenistanda döyüşlərdə iştirak etmişdir. 61 2003-cü ildə hökümət Azərbaycan vətəndaşı olan daha 70
(London, 2004); E. Suleymanov, “Çeçenistan, Vəhhabilik və Dağıstanın müdaxiləsi”, Beynəlxalq Münasibətlərin Yaxın Şərq İcmal, cild 9, # 4 (dekabr 2005); və R. B. Veyr, E. Kisriyev, “Dağıstanda İslam faktoru”, Orta Asiya Araşdırması, cild 19, # 2 (iyun 2000), səh. 235-252. 59 Böhran Qrupunun müsahibəsi, Tofiq Turkel, mütəxəssis, Turan xəbərlər agentliyi, fevral 2008; həmçinin, bax A.Vəliyev, “Azərbaycan tədricən daha çox Sələfilik və İran arasında qalır”, Terrorçuluğun Monitoru, 11 oktyabr, 2007, bax www.jamestown.org/terrorism/news/article.php?article id=2373711. İndi Azərbaycanda yalnız 2,100-ə yaxın çeçen yaşayır, Böhran Qrupunun telefon müsahibəsi, BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Kommissarlığın (UNHCR) rəsmisi, Bakı, fevral 2008. 8000-dən artıq çeçen ikinci Rusiya-Çeçenistan müharibəsindən sonra Azərbaycandan keçib gediblər, “Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstanda qaçqın və köçkünlər”, 6 fevral 2006, http://assembly.coe.int/Main.asp? link=/Documents/WorkingDocs/Doc06/EDOC10835.htm. - veb-səhifəsinə bax. 60 Yunusov, eyni mənbədən, səh. 268-269; və Vəliyev, “İki Sima”, eyni mənbədən.
61 Üzvlər qeyri-qanuni hərbi qrup yaratmaqda və silahların qeyri-qanuni daşınması və saxlanılmasında ittiham olunmuş və ömürlük azadlıqdan məhrum edilmişdir. Yerli hüquq müdafiəçilərinin dəfələrlə etdiyi müraciət əsasında sözügedən şəxslərdən bir neçəsi əfv olunmuşdur, lakin on nəfər hələ də həbsdədir. 2006-cı ildə Avropa Şurasına hüquq müdafiəçiləri tərəfindən göndərilən sənəddə bu şəxslər “siyasi məhbus sayılmayan, ancaq ədalətsiz məhkəmə qurbanı olan şəxslər” kimi təqdim olunub. Böhran Qrupunun müsahibəsi, Akif Nağı, sədr, Qarabağ Azadlıq Təşkilatı, fevral 2008. “vəhhabinin” 2001-2003-ci illərdə həbs olunmasını bəyan etmişdir; ən azından 45 nəfər Pankisi dərəsində çeçen qiyamçılarına qoşulmaqda ittiham olunmuşdur. 62
mətbuatı vaxtaşırı Şimali Qafqazda Azərbaycandan olan döyüşçülərin həbsi və ya qətli xəbərini yayır. Məlumatlara görə, 2006-cı ilin sentyabr ayında əslən Qusardan olan yaraqlı Süleyman Muradov Dağıstanda həbs olunmuşdur. 63 Çeçen partizanlarının rəhbəri Rəppani Xəlilov 64 və onun müavini, əslən Zaqataladan olan Azərbaycan vətəndaşı Nəbi Nəbiyev, qonşu Kızılyurt rayonunda 2007-ci ilin sentyabrın 17-də qətlə yetirilmişdirlər. Məlumatlara görə, Xəlilovu əslən Zaqatalalı digər Azərbaycan vətəndaşı İlqar Mollaçıyev 65 əvəz etmişdir ki, onun da qardaşı Vüqar 2002-ci ildə Dağıstanda terror aktlarında iştirakda təqsirli bilinmişdir. 66 Deyilənə görə, 2007-ci ilin noyabrında Dağıstanın paytaxtı Maxaçkalada, digər yeddi döyüşçü ilə bərabər, Azərbaycan vətəndaşı Mehdi Qurbanov qətlə yetirilmişdir. 67
2008-ci ilin fevral ayında əslən Azərbaycanın Qusar rayonundan olan yaraqlı Araz Balabəyov Rusiya qoşunları tərəfindən öldürülmüşdür. 68 Məlumatlara əsasən o, və bü günə kimi Dağıstanda gizlənən qardaşı Babək, İslam İrsinin Dirçəliş Cəmiyyəti tərəfindən 1990-cı illərin əvvəllərndə sələfi təriqətinə cəlb olunmuşdur. Hər iki qardaş Dağıstanın cənubunda və Azərbaycanın şimalında fəallıq göstərən Çeçen müharibəsinin ərəb mənşəli veteranı Kvaze Caffonun yaratdığı radikal Meşə Qardaşları qrupunun üzvləri idi. 69
62 Yunusov, eyni mənbədən, səh. 268-271; və “Azərbaycanın əsas problemi”, 525-ci qazet, 15 avqust 2003. 63 “Azərbaycanlı cinayətkar Dağıstanda tutuldu”, Today.az, 4 sentyabr 2006. 64 Xəlilov Xəzərin sahilində yerləşən Kaspiysk şəhərində 2002-ci ilin mayında 43 nəfərin ölümü və 170 nəfərin yaralanması ilə nəticələnən partlayış törədən qiyamçılar qrupuna rəhbərlik edib. Bax “Xəlilov Rəppani”, Lenta.ru, 19 sentyabr 2007, www.lenta.ru/lib/14170687/. 65 “DİN başçısı yaraqlıların yeni rəhbərinin adını açıqladı”, Lenta.ru, 10 yanvar 2008. 66 “Kaspiyski Terrorçuluq Aktı: Müəlliflər tapılıbmı?”, Chernovik, 30 aprel 2004.
67 Onlar Dağıstanda hüquq-mühafizə orqanlarına qarşı bir neçə hücuma görə ittiham olunublar və 2007-ci noyabrın 13- də, xüsusi əməliyyat zamanı, qətlə yetiriliblər, E. Kərimov, “Maxaçkalada qətlə yetirilən yaraqlılar arasında Azərbaycan vətəndaşı var idi”, Exo, 13 noyabr 2007. 68 “Axtarışda olan Azərbaycan vətəndaşı Dağıstanda öldürülüb”, ANS-Press, 7 fevral 2008, bax: www.anspress. com/print58785.html. 69 “‘Meşə Qardaşlarının’ Azərbaycanda dəstəyi var”, Today.az, 21 fevral 2006, bax www.today.az/view.php?id =23502
Azərbaycan: Müstəqil İslam və Dövlət Böhran Qrupunun Avropa üzrə Hesabatı N°191, 25 mart 2008 səhifə 8
İ RAN Baxmayaraq ki, müstəqillik qazanılandan dərhal sonra İran mənəvi təsir mənbələrindən biri olmuşdur, bu gün onun təsiri məhduddur. 70 Azərbaycanda şiələrin nüfuzlu ruhani iyerarxiyası yoxdur. Mərca əl-təqlid, yəni ki dindarlar tərəfindən mütləq tabe olacağı bir şəxsiyyət yoxdur; Azərbaycanın Şeyxülislamı ehkamların və müqəddəs qanunların mötəbər şərhçisi sayılmır. 71
baxımdan, Azərbaycan şıələri arasında daha çox mənəvi nüfuza malik ola bilərlər və, bu da, qismən müstəqil dini icmaların rəsmi ruhani rəhbərliyini qəbul etməkdən imtina etməsinin səbəblərindən biri ola bilər. Şeyxülislamın dini statusunun mərca əl- təqliddən aşağı olması 2000-ci ildə İrandan gələn bütün dini missionerlərə hökümətin qadağa qoymasında rol oynaya bilərdi. İran ruhanilərinin daxilindəki bölünmələr, və eləcə də, bu ali ruhanilər və Tehran rejimi arasında bölünmələr dini fikirlərin Azərbaycana axınına təsir etmişdir. İranın mühüm mərca əl-təqlidi ətrafında yaranmış özəl fondlar azərbaycanlı tələbələrin İranda dini təhsil alması üçün təqaüdlər ayırmışlar. 72 Böyük Ayətolla Əli əl-Sistani (indi İraqda yaşayır) Azərbaycanın özündə və Gürcüstan azərbaycanlıları arasında (Kvemo Kartlinin sərhəd rayonlarında) humanitar fəaliyyət və dini fikirlərin yayılmasında fəallıq göstərən Əhli Beyt təşkilatına rəhbərlik edir. Digər mötəbər mərca əl-təqlid Fazil Lənkaranidir ki, 73
70 Azərbaycanın Şeyxüslislamı İslam Respublikasının Ali Dini Rəhbəri Xamneyinin dini hakimiyyətini tanıyırdı, lakin 1998-ci ildən sonra mövqeyini dəyişib və indi, İraqda yaşayan və mötədil kimi tanınan, Böyük Ayatolla Əli əl- Sistanini tanıyır, Böhran Qrupunun müsahibəsi, Altay Göyuşov, Bakı, sentyabr 2007. Azərbaycanlılar indi yeni
71 İranın Şiə ruhanilərinin siyasi və dini iyerarxiyası haqqında, bax Böhran Qrupunun Yaxın Şərq üzrə Hesabatı N°5, İran: İnqilabın Ruhu naminə Mübarizə, 5 avqust 2002. 72 Müstəqillik qazanılan dövrdə Azərbaycanda yalnız 70-80 işləyən imam var idi. Onların dini biliklər səviyyəsinin aşağı olması Azərbaycanda İrana bənzər hakimlər iyerarxiyasının yaradılmasına əngəl törətmişdir. Məhz bu səbəbdən, gənc Azərbaycanlılar əsasən Qum və Nəcəf şəhərləri olmaqla, İranda təhsil almağa yollanmışlar. Motika, eyni mənbədən, səh. 111-124. 73 Əslən azərbaycanlı olan Lənkarani İranda təhsil almış və inqilabda iştirak etmişdir 2007-ci ildə vəfatına gədər o, Azərbaycana xüsusi diqqət ayırırdı və Azərbaycan ziyalılarına qarşı bir neçə fətva (dini sərəncam) vermişdir. Bu fətvalardan birini o, 2006-cı ildə Məhəmməd Peyğəmbəri təhqir edən məqalə yazdığına görə bir Azərbaycan jurnalistinə qarşı vermişdir. Bax: “İran ruhanisi Azərbaycanlı jurnalistə qarşı fətva vermişdir”, RFE/RL, 30 noyabr 2006. sonralar onun fikirlərini yayan azərbaycanlı tələbələri İranın ilahiyyat mərkəzi sayılan Qumda oxumağa cəlb etmişdir. 74
Bəzi fondların gündəliyində daha çox siyasi məqsədlər var idi. İmam Xomeyni Xeyriyyə Fondu 75
Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən sonra azərbaycanlı köçkünlərə yardım göstərirdi, lakin eyni zamanda ölkənin daxili işlərinə qarışmaqda ittiham edilərək müxalifət mətbuatında tənqid olunurdu. 76 Köçkün
düşərgəsinin sakinlərindən biri xatırlayır: “Onlar düyü ilə bərabər Xomeyninin şəkillərini, dini kitablar və Talış mənsubiyyətinə aid kitablar gətirirdilər”. 77 Bu Komitənin Azərbaycanın cənub bölgələrində 1991-ci ildə təsis olunan və dini ənənələrə sadiq olan və Nardaran kəndində yerləşən Azərbaycanın İslam Partiyası ilə (AİP) əlaqəli olması bildirilir. 78 Əsasən
Bakı kəndlərində və nisbətən az sayda cənubda üzvləri olan bu partiya əvvəllər çox fəal idi, lakin sonralar, İranın bu partiyadan istifadə edərək Azərbaycanda dünyaviliyi sarsıtmaq ehtimalından ehtiyyatlanan hökümət onu 1995-ci ildə qadağan etmişdir. Bu partiya qeyri-rəsmi olaraq hələ də fəaliyyət göstərir, lakin onun artıq hökümət tərəfindən ciddi izlənməməsi onun nə dərəcədə zəifləməsinin bariz nümünəsidir. 79
İranın dəstəklədiyi və Azərbaycan vətəndaşı Tahir Ramazanov tərəfindən idarə olunan, və özünü
İndiki dövrdə Qumda 200-250 qədər azərbaycanlı (əsasən ölkənin cənubundan) tələbə var. Onların, nəticə etibarı ilə, Azərbaycanda şiə
İslamın inkiçafına necə təsir
göstərəcəklərini indidən demək çox tezdir. Bax: Balcı, “Azərbaycanda Şiəlik”, eyni mənbədən. 75 Bax: www.emdad.ir/Homepage.aspx?lang=en-US. 76 “Azərbaycan-İran münasibətləri”, Far Mərkəzi, Monitorinq Qrupu, Bakı, 1996, bax www.zerbaijan.com/azeri/hhz3.htm 77 Böhran Qrupunun müsahibəsi, Lənkəran, oktyabr 2007. Talışlar, Araz çayının hər iki tayında yaşayan və bu səbəbdən İran və Azərbaycan arasında bölünən azsaylı xalqdır. Deyilənə görə, İran talış faktorunu Azərbaycanda sabitliyi pozmaq üçün istifadə etməyə cəhd etmişdir. 78 Böhran Qrupunun müsahibəsi, rəsmi molla, Lənkəran rayonu, oktyabr 2007. 79 AİP 1992-ci ildə qeydiyyatdan keçmişdir; 1995-ci ildə onun sədri Hacı Əlikram Əliyev həbs olunmuş və partiya İran tərəfindən Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmaq üçün istifadə edilməsi ittihamı ilə bağlanmışdır. AİP rəhbərlərindən ən azından biri həbsxanada vəfat etmişdir. Partiya rəhbərliyindən həbsə düşməyənlər ölkəni tərk etmişdir. Yunusov, “İslam”, eyni mənbədən, səh. 212 (Rus dilində). Bu yaxınlarda, 2007-ci ilin iyunun 26-da AİP nümayəndələrinə Gəncədə görüş keçirtməyə icazə verilməmişdir. Sabiq partiya sədri Hacıağa Nüriyevlə bərabər beş nəfər həbs olunmuş və digər on doqquz partiya üzvü gecəni polis məntəqəsində keçirmişlər. “Dini Bülleten”, Turan xəbərlər agentliyi, 9 iyul 2007. Azərbaycan: Müstəqil İslam və Dövlət Böhran Qrupunun Avropa üzrə Hesabatı N°191, 25 mart 2008 səhifə 9
HizbuAllah adlandıran İslamçı qrupun 1990-ci illərdə cinayətkar əməllərdə iştirak etməsi iddia olunur. 2000-ci ildə bu qrup tanınmış Azərbaycan ziyalısı Ziya Bünyadovu 1997-ci ildə qətlə yetirməkdə ittiham olunmuş və qrupun yeddi üzvü həbs olunmuşdur. 80
və indiya kimi orda qalırlar, lakin onlardan biri 2002- ci ildə Azərbaycana qayıtmaq istəyərkən həbs olunmuşdur. 81 Bünyadovun qətlinin səbəbi hələ də müəmmalı olaraq qalır; bəzi müxalifət üzvləri iddia edir ki, bununla dinin heç bir əlaqəsi yoxdur. 82
digər oxşar şiə mərkəzləri ilə dini əlaqələr qururlar, lakin təsisatlar arası münasibətlər çox az sayda mövcuddur. İran Mədəni Mərkəzi və İmam Xomeyni Xeyriyyə Fondu hələ də fəaldır, lakin İranın dini təsiri ciddi dərəcədə azalıb. 2001-ci ildə Azərbaycan ölkədə mövcud olan 22 İran mədrəsəsinin hamısını bağlamışdır. 83 İranın açıq dini təbliğatı dayandırması iki dövlət arasında əldə olunan razılığın nəticəsi də ola bilər. 84 Azərbaycan rəsmiləri son beş ildə 85 ölkəyə
yalnız bir neçə İran missionerinin gəldiyini iddia edir, lakin digər məlumatlı mənbələr davamlı səfərlərdən xəbər verir. 86
Cüzi gərginlik hələ də qalmaqdadır. İddia edilir ki, İran Azərbaycanın cənubunda yaşayan Talış azlığı ilə əlaqələr qurur və üstəlik, ölkənin cənubunda yayımlanan İranın Səhər kanalı rəsmi Bakını tənqid edir və müntəzəm olaraq Talışların etnik azlıq haqqları məsələsini qaldırır. 87
80 “Hizbu-Təxririn istintaqı başa çatdı”, Bizim Əsr, eyni mənbədən. 81 K. Səfəroğlu, “Xütbələrdə gizlənən siyasi İslam”, Ayna, 17 iyun 2006. 82 Bəzi müxalifət üzvü və mediya nümayəndələri Hizbollahın bu hadisə ilə əlaqəli olmasına şübhə ilə yanaşır və güman edirlər ki, 2005-ci ildə həbs olunan və cəmiyyətdə əks səda doğuran bir sıra insan oğurluğu və qətllər törətməkdə təqsirini boynuna alan daxili işlər nazirliyinin sabiq yüksək rütbəli zabiti Hacı Məmmədovun bu qətldə əli ola bilərdi. Qənimət Zahid, “Blef”, Azadlıq, 31 oktyabr 2007. 83 DQİDK-nın cənub bölgəsi üzrə nümayəndəsi deyir ki, bölgədə “üç mədrəsə, o cümlədən Masallıda bir və Cəlilabadda iki mədrəsə vardır. Onlar qeyri-qanunidir və İran rejiminin ideyalarını təbliğ etdiklərinə görə, biz onları bağlamışıq. Müəllimlər çalışırdı ki, şagirdlər Azərbaycana qarşı vətən sevgisini unutsun və onlar üçün İslamın yeni mənsubiyyət olduğunu aşılayırdılar.”, Böhran Qrupunun müsahibəsi, Azərbaycanın cənubu, oktyabr 2007. 84 Böhran Qrupunun müsahibəsi, hökümət rəsmisi, Bakı, sentyabr 2007. 85 Böhran Qrupunun müsahibəsi, hökümət və DQİDK-nın rəsmisi, Bakı, oktyabr-noyabr 2007. 86 Böhran Qrupunun müsahibəsi, noyabr 2007. 87 Səhər TV, www.saharirib.ir, peyk vasitəsilə yayımlanan və İran hökümətin məliyyələsi ilə dini və siyasi proqlamlar Yaxın gələcəkdə bunun ciddi problemlər yaratması ehtimalı azdır, 88 lakin 2007-ci ilin dekabr ayının 10-da İmam Mehdinin Şimal Ordusu adlanan qrupa üzv olmaqda güman edilən 15 nəfər təxribatçılıq fəaliyyətinə görə uzunmüddətli azadlıqdan məhrum olumuşdurlar. Gənc şiə ruhanisi Səid Dadaşbəylinin rəhbərlik etdiyi bu qrup İslam İnqilabını Qoruyanların xüsusi qurumu olan İranın Qüds Ordusu adlı təşkilatından geniş maliyyə yardımı və təlim almaqda günahlandırıldı. Dadaşbəyli özü yalnız xeyriyyə fəaliyyəti ilə məşğul olduğunu israr edirdi. Bu hadisə İranla Azərbaycan arasında diplomatik küsülülüklə nəticələndi. 89
Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|